Една од најголемите заблуди што владее кај нас е таа дека државното сопствеништво во економијата било одлика само на комунистичките општества. Случајот со Република Турција го докажува спротивното. Имено, во текот на минатиот век, голем дел од турското стопанство било во сопственост на државата. Оваа пракса ја востановил уште Мустафа Кемал Ататурк, инаку познат како голем противник на комунизмот. Според книгата „Турција – кантри студија“, издание на Американскиот Конгрес, во 1931 г. Ататурковата Републиканска Народна Партија РНП го усвоила принципот наречен етатизам. Тој бил една од тнр. шест стрели на Ататурковата политика, заедно со национализмот, секуларизмот, републиканизмот итн. Според принципот етатизам, бил наложена активна владина интервенција во стопанството, со цел зајакнување на националната благосостојба и државниот просперитет. РНП го прогласила етатизмот како интермедијарен пат меѓу каипатилизмот и социјализмот. Во пракса, етатизмот ја пренел индустријализацијата на тнр. петолетки. Било наложено формирање државни претпријатија. По Втората светска војна, сите големи партии декларирале поддршка на етатизмот. Острата преориентација на турската економија по 1980 г. вклучуваше и одрекување од грото од етатистичката доктрина. Меѓутоа, таа и натаму продолжи да влијае врз турското економско мислење. Владата продолжи да го користи инструментот на државно планирање и формирање јавни претпријатија и после етатистичкиот период. Сепак, кон средината на 90-тите, продлабочувањето на владиниот долг наложи побрза редукција на државните стопански обврски. Со оглед на турската висока инфлација, несигурноста на работното место и невработеноста, етатизмот одново може да се врати во мода, смета анализата на Студијата.
Во неа се потсетува и на тоа во кои сектори биле формирани турски јавни претпријатија. Во текот во етатистичката индистријализација од 1930, владата сетирала многу државни компании. Во 1990, таквите компании продолжиле да доминираат во секторите кои биле сметани за национален интерес. Или сектори во кои приватните вложувачи се колебале да инвестираат, поради превисоките финансиски средства, кои ќе можеле да се повратат после подолг период. Јавните претпријатија се формирале во сферата на транспортот, комуникациите и енергетиката. Во 1964 била оформена Државна инвестициона банка со цел да обезбедува долгорочни кредити за државните компании. За нивно финансирање се грижеле и Централната банка на Турција, турскиот Трезор и пазарите на капитал, односно берзите. Кон средината на 90-тите, јавните претпријатија генерирале над 40 отсто од новосоздадената вредност и вработувале 550.000 трудбеници, што е околу 20 проценти од индустриската работна сила. Се’ до 1980, јавните фирми ги формирале цените во согласност со владините директиви. Но, по воведувањето на реформскиот пакет истата година, цените биле препуштени на пазарно формирање. Сепак, цените на некои побитни стоки, како на пример вештачкото ѓубриво, продолжуваат да бидат детерминирани од страна на владата. Исто така, државните фирми влијаат на маркетите кај земјоделските продукти, и тоа така што пропишуваат гарантирани откупни цени за аграрните стоки.
Покрај улогата во индустрискиот развој, државните претпријатија имаат и социјална улога. Програмата за поддршка на земјоделците ги стабилизира фармерските приходи, додека во истовреме, ниските цени на храната, електриката и јавниот превоз и’ помага на градската сиротиња. Таквата социјална ролја на јавните стопански субјекти ќе бидат од особена важност во кризно доба, какво што е сегашново. Турција не е одмината од рецесијата, иако некои тврдат дека арно и’ оди. Наспроти релативно високите стапки на пораст на бруто-домашниот производ, националната валута континуирано слабее. Минатата година таа изгубила дури 12,5 отсто од сопствената вредност, а нејзина двоцифрена девалуација се очекува и годинава. Тоа ги зголемува трошоците на приватните компании и ги грицка заштедите на граѓаните, поради што најбезбеден начин за одржување на социијалниот мир е нова пролиферација на државни претпријатија. Платите во таквите субјекти се можеби ниски, но барем се редовни.
No comments:
Post a Comment