Мирјана Зориќ: ЦРНА РАКА

Сто години од Солунскиот процес

АПИС ГО ЧЕКА СУДОТ НА ИСТОРИЈАТА

...

Апсењето на Апис

Денунцијациите на Аписова сметка претставувале речиси секојдневна појава. „Доказите“ против него и Црна Рука уредно пристигнувале на адреса на Љубо Јовановиќ Патакот, министер за внатрешни работи, а еден од нив ќе биде употребен и за Аписовото апсење.

Имено, Јовановиќ на 25 декември му пратил на министерот за војска Божидар Терзиќ еден акт, тнр. Президијал (доверлив документ) во кој го известува дека врз основа на неколку запленети документи, дознал дека полковникот Драгутин Димитриевиќ – Апис со своите истомисленици планирал преврат и убиство на Никола Пашиќ. Истовремено тражел воените органи да преземат одредени мерки против наведените лица.

Министерот за војска на 26 декември му го проследил Президијалниот акт на Началникот на Штабот на Врховната команда генералот Петар Бојовиќ, кој наложил тие обвиненија да се проверат. Веќе утредента (27 декември), началникот на Правното одделление на Врховната команда полковникот Гојко Павловиќ, му реферирал на Бојовиќ дека ги проверил наводите од документите и заклучил дека тие се точни. Врховната команда веднаш издала налог за апсење, а на 1 јануари 1917 владата на вонредна седница едногласно донела одлука да се поведе истражна постапка. Поради толку брзото и координирано делување на надлежните органи се наметнува заклучок дека целата постапка била однапред договорена.

Полковникот Драгутин Димитриевиќ – Апис е упасен на 28 декември 1916 во село Овоштарани, во Грција. Го уапсил и го привел полковникот Милан Дуњиќ, воениот командант на Солун, во одредената ситуација наименуван за раководител на истрагата против Апис. При апсењето кај Апис се пронајдени Уставот и Деловникот на организацијата „Уједињење или смрт“, како и список на членови на нејзината Централна управа. Тие документи, како и некои писма кои биле пронајдени кај него, ќе бидат искористени на суд како главен доказ за превратничките намери на Црна Рука и нејзиниот водач. Според списокот на членови на Врховната централна управа пронајдени кај Апис, биле уапсени уште: генерал Дамјан Поповиќ, полковниците Милан Миловановиќ – Пилац, Чедомир Поповиќ, Велимир Вемиќ, Владимир Туцовиќ и Радое Лазиќ, потполковник Витомир Цветковиќ (кој набргу умрел), мајор Љубомир Вуловиќ и вице-конзулот на Србија во Атина Богдан Раденковиќ.

Врховната команда по тој повод издала соопштение за апсењето на офицерите кои „подготвувале рушење на поредокот“. Регентот Александар и Никола Пашиќ ги известиле сојузниците за апсењето на групата офицери која имала намера да ја урне демократската влада на Србија и да склучи сепаратен мир со Централните сили.

Во моментот на апсењето, Апис е обвинет дека планирал побуна и преминување со дел од војската на страната на непријателот. Затворен е како предавник. Меѓутоа, при апсењето кај него се пронајдени списоците на членови и Статутот на организацијата „Уједињење или смрт“, па затоа новото обвинение гласело – бунт со цел уривање на уставниот поредок. Неспорно е дека целите на организацијата уште од 1911 и’ биле познати на српските власти, значи дека таа била насочена кон борба за национално обединување, а не за рушење на поредокот во државата. Апис и неговите другари се обвинети врз основа на запленетите документи за подготовка на превратот. Бидејќи се заканувала опасност одбраната да ги искористи аргументите кои докажуваат дека организацијата била позната пред Војната и дека имала поддршка од самиот престолонаследник, организаторите на судењето во текот на веќе започнатиот процес ја менуваат „темата на злочинот“ и во новото обвинение ја враќаат првобитната идеја за атентат над престолонаследникот Александар.

Апис му верува на Регентот и на Живковиќ

Апсењето на Црнорукците за регентот Александар морало да биде големо олеснување. Што се однесува до Апис, тој како едвај да можел да сфати што му се случило, кога стасал во некогашната солунска јавна куќа, која што по налог на српската воена команда била претворена во затвор. Се’ дотогаш тој бил уверен дека никој, па ни Регентот, нема да се осмели нему и на неговите другари, да им наштети. Подоцна, кога му била изречена пресудата, бил убеден дека таа нема да биде извршена. Многумина се прашувале дали Аписовата нереална проценка на сопствената положба била резултат на вроден оптимизам, недостаток на дарба за анализа и проценување на објективните околности, или то било последица на одредено слепило, честа појава кај луѓето кај кои желбата за моќ е особено изразена, а таа кај Апис без сомнение била многу јака.

Она што било неспоиво со Аписовиот карактер и животно искуство е дозата на наивност кога верувал дека полковникот Петар Живковиќ, во име на некогашното пријателство, ќе му помогне во тешката ситуација. Апис знаел дека Живковиќ е многу близок со регентот Александар, дека има големо влијание врз него и дека високо котира на Дворот. Нешто што Апис не можел да го знае било тоа дека токму половникот Петар Живковиќ бил човекот кој грижливо плетел пајажина околу главнообвинетиот во Солунската афера. То секако не може да ја оправда невнимателноста, која овој пат ќе го кошта живот.

Уверен дека Живковиќ ќе му помогне, Апис преку надзорникот на затворот ќе воспостави врска со него. Живковиќ му порачал на Апис да не се секира, бидејќи целиот процес против него е дело на Радикалите, но дека престолонаследникот Александар ќе стави крај на сето тоа, само треба „да пази да не му згреши на престолонаследникот“. Во забелешките на црнорукашот Владимир Туцовиќ стои дека токму со тоа може да се објасни Аписовото молчење, кога со ниеден збор не кажал ништо против Регентот во текот на процесот: „Тоа е влијанието на Петар, а дека е така докажува и тоа што Апис по соопштувањето на пресудата, во салата каде што сите ние осудени молчевме, тој рече: ’Немојте да се плашите, сето тоа Патар ќе го среди‘.“ Оттаму, не е исклучено дека Апис држејќи се советот на Петар Живковиќ, му напишал и покајничко писмо на регентот Александар, на Велики Четврток 12 април 1917, во кое моли за милост, убеден дека тој ќе го повика на разговор и дека за тоа ќе се заложи и Живковиќ: „Ќе биде смејурија кога ќе се состанам со престолонаследникот“, му кажал Апис на надзорникот на затворот капетан Стојковиќ, проследувајќи го тоа со зборовите: „Ала ће Аца да чита. Има неколико места што ће да га дирну, потсетио сам га на старо пријатељство...“. Од Аписовото писмо до регентот Александар се гледа голема доза на наивност и верба кај еден од најмоќните луѓе на тоа време и водечки завереник на 1903-тата.

Зошто е покренат Солунскиот процес

Покренувањето на процесот во Солун за владата на Пашиќ било со цел да се разбие Црна Рука, да се уништи како организација за секогаш и со тоа, како што планирал Пашиќ, „да се исчисти политичката атмосфера и јавниот поредок да се осигура од изненадување“. Пашиќ сметал дека „ниеден министер не може да биде спокоен во својата работа се’ додека не го исчисти својот ресор од луѓе кои, покрај заклетвата кон Кралот и државата, имаат уште една заклетва, според која интересите на организацијата се наоѓаат над интересите на државата. Невозможно е да се прими одговорност за управување со земските работи, ако меѓу државните чиновници има луѓе на кои, според заклетва дадена на нивната Организација, им е запртетено со казни, па нејзе мораат да и’ ги соопштуваат доверливи дествија на државните власти“. Во склад со Пашиќевиот став дека Црна Рука мора да се растури „онака радикално како што тоа го изискува државната безбедност, а притоа од едно зло да не се направи ново“, еден број црнорукци не бил изведен пред суд, туку само разрешен од должност, а потоа бил пензиониран. Меѓу нив имало виши и нижи офицери, полициски чиновници и дипломатски службеници.

Како што може да се види од целокупниот материјал, врз основа на првото обвинение, Црна Рука пред судот не била квалификувана ни како политичка ниту како патриотска организација, туку исклучиво како терористичко здружение. Од тоа се добива впечаток дека во Солун, во прв ред и’ е судено на Црна Рука. Црнорукците кои го преживеале процесот во Солун за покренување постапка против таа организација, го обвиниле не само регентот Александар и Никола Пашиќ, ами пред се’ Петар Живковиќ и групата офицери околу него, тнр. Комитет на Десеттемина.

Тврделе оти на 11 септември 1916 врз автомобилот на регентот Александар пукал лично Живковиќ, само за да може да го обвини Аписа, кого го мразел од дното на душата. Таа група офицери, без сомнеж максимално се ангажирала околу обвинувањата на Апис и останатите црнорукци, но сепак тие биле само извршители на наредбата дадена од Александар и инструмент во негови раце.

Како изразит автократ, како што пишува Слободан Јовановиќ, Александар се држел до едноставна формула: Кој е послушен – тој му е пријател, а сите други му се непријатели и морале да му бидат иставени од патот. Колку сето тоа било точно се гледа и од неговото однесува спрема Пашиќ. На Крф, непосредно пред да реши конечно да се пресмета со Апис и Црна Рука, си увртел во глава дека Пашиќ му е голема пречка и во внатрешната и во надворешната политика и дека мора да се ослободи од него.

Слободан Јовановиќ кажувал како Александар му рекол дека решил да го отстрани Пашиќа од власт: „Говорејќи за Пашиќ, многу се жестеше и трчаше по соба како да брка мушички... Во него беше насобран толку голем јад кон Пашиќ, што дури и смешната страна на Пашиќ го фрлаше во лутина...“. Во текот на процесот против Црна Рука, Александар често го обземаше бес и во таква состојба оставаше впечаток дека е подготвен на своите непријатели да им извади и меч. Тоа секако, смета Јовановиќ, придонесе подоцна Пашиќ да биде прогласен за главен виновник на сето она што се случуваше во Солун.

Преговори за сепаратен мир

Со внатрешнополитичките причини, одлуката да се ликвидира Апис за српската влада и за Регентот имала длабока позадина и на надворешно-политички план. Имено, во тоа време, силите на Антантата (Франција и Велика Британија) отпочнале тајни преговори за сепаратен мир со Австроунгарија, односно со новиот австроунгарски цар Карл Први, кој важел за поборник на политиката за мир. Во име на Антантата, преговорите со Карл ги водел неговиот роднина, францускиот офицер принцот Сикст Бурбонски. Една од спорните точки била и Србија. На почеток, Карл барал Србија да влезе во состав на Австроунгарија, во состав на јужнословенската единица која би се формирала, но подоцна од тоа се откажал, па дури и’ го признал правото на Србија да добие излез на море во Албанија. Меѓутоа, барал од Србија апсолутно да ја прекине својата непријателска активност против неговото Царство и да ги распушти сите организации кои се бавеле со тоа. Српската влада во тоа време водела дипломатска офанзива со сојузниците за опстанок на Солунскиот фронт, бидејќи во него се наоѓала гаранцијата за опстанок на Србија и нејзината недворешно-политичка позиција.

Имено, во текот на 1916 воениот исход бил неизвесен. Многумина па дури и Никола Пашиќ, се плашеле дека Војната ќе заврши со победа на Централните сили, а во војската се навестувало дека сојузниците ќе го напуштат Солунскиот фронт и оти Виена ќе понуди тајни преговори за сепаратен мир. Таков исход го плашел Александра. Се нагаѓало дека Виена била подговтвена во груби црти да ја обнови германската понуда на Србија за сепаратен мир од 1915, но без династијата Караѓорѓевиќи на тронот. Во таква ситуација, незаобиколно би било и прашањето чуму сите жртви и страдања на народите од есента ‘915, чуму страотната албанска голгота, кога се можело и без тоа. Одговорноста секако би паднала врз Пашиќ и регентот Александар. Поради тоа, тие се плашеле да се вратат во Србија и да се соочат со црнорукците. За среќа, Војната завршила со победа на сојузниците, па разлог за такви стравувања веќе немало.

Аписовиот таен рапорт

Дознавајќи или наслутувајќи дека меѓу Антантата и Австроунгарија се водат преговри за сепаратен мир, српската влада дошла на идеја Солунскиот процес да го искористи за да обезбеди сопствен опстанок во случај на таквата воена завршница. Имено, веднаш по изнесувањето на второто обвинение, Апис (на 10 април) на претседателот на Воениот суд полковникот Петар Мишиќ му поднел таен рапорт за Солунскиот атентат. Се надевал дека ќе биде покренат процес откако ќе ги обелодени своите заслуги во него и оти никој нема да смее да го осуди оној кој го убил Франц Фердинанд. Можно е дека нему такво нешто и му било наговестено. Целата одговорност за Сараевскиот атентат, како што може да се заклучи од овој документ, Апис ја презел врз себе, со желба да ги заштити Раде Малобабиќ и Мухамед Мехмедбашиќ, како ученици во атентатот во Сараево. Тие биле негови доушници, кои пред Војната работеле на територијата на БиХ. Аписовиот рапорт добро им дошол на српските власти во време кога се очекувал сепаратниот мир, па дури и поразот на Антантата. Пашиќ сметал дека австроунгарската власт, кога ќе и‘ биде предочена содржината на тајниот рапорт, ќе се задоволи со тоа што организаторот на Сараевскиот атентат е погубен и дека тоа во Виена ќе се протолкува како гест на добра воља, па нема да се бара заминување од политичката сцена на Пашиќ, уште помалку негово судење или судење на неговата Радикална странка. После процесот и Стојан Протиќ тврдел дека Апис морало да биде убиен поради „еден таен документ“, а Регентот во едно писмо забележал оти Апис неможел да биде помилуван од „високи државни прочини“.

Така, на Апис неговиот рапорт, наместо да му донесе ослобудување, му дошол до глава. По изрекувањето на смртната пресуда, тој станал свесен за ситуацијата и тоа им го рекол на затворските чувари: „Еве што може да направи перфидната политика, Сараевските атентатори да ги суди српски суд, тоа е страшно. Знаат ли тие дека за тоа ќе се пишува...“.

Дури и со обичен увид во материјалот од Солунскиот процес може да се заклучи дека Аписовиот поверлив рапорт не влијаел решавачки на неотповикливата одлука за неговото погубување. Тој послужил само како добар изговор за изрекувањето на најтешката казна, затоа што одлуката за Аписовата судбина и „дестинацијата“ на останатите црнорукци веќе била донесена. Квалификацијата на неговата вина била само формалност.

Во секој случај, Аписовото погубување без обзир од кој разлог, најмногу и’ одговарало на службена Виена. Со тоа се отстранил клучниот сведок на австриското замешателство т.е. поддршката на австриската тајна служба на Мајските завереници од 1903 година. Оној момент кога австрискиот цар Карл I се согласил на обнова на Србија со династијата Караѓорѓевиќ (17 март 1917), во Солун е донесена одлука да се изведат пред суд уапсените офицери.

Аписовото писмо до регентот Александар

...

(изв. Списание „Одбрана“, специјален прилог 165, 15 март 2017 год.)

Сергеј Головачев: ЛИСАЈА ГОРА

11. Зоя

За сто метров вправо от того места, где скрылись херувим и

аспид, за гребнем холма, на небольшой солнечной полянке, сво-

бодной от деревьев и сплошь усыпанной жёлтыми одуванчиками,

девочка лет тринадцати в белом платье срывала и собирала в бу-

кет первые в этом году цветы. Их мохнатые, похожие на малень-

кие солнышки, головки очень живописно смотрелись на пышной

зелёной траве. Светлые волосы девочки были заплетены в длин-

ную косичку.

Неподалёку, на краю лужайки, сидела на траве очень похожая

на неё русоволосая женщина лет тридцати пяти, одетая в красный

сарафан до колен и в белую сорочку. По всей видимости, это была

мать девочки, и занята она была плетением для дочки ещё одной

косички — веночка из одуванчиков. Сидела она под высокой вет-

вистой сосной неподалёку от огромного куста буйно цветущей бу-

зины, от которого доносился резкий неприятный запах.

— Зоя, выбирай подлиннее, — укоризненно сказала она доч-

ке, — а то сложно плести.

— Хорошо, — ответила Зоя, срывая на этот раз очередной сте-

белёк под самый корешок.

Зоя заканчивала в этом году седьмой класс и была очень пыт-

ливой и смышлёной ученицей. Она любила задавать такие вопро-

сы, на которые не могли ответить ни мама, ни бабушка, ни учителя

в школе, поэтому, спрашивая, она сама себе тут же и отвечала.

— Не пойму я, — пожала она плечами, глядя на цветок, — и

почему они назвали его зубом льва?

— Кто они? — спросила мама.

— Немцы и англичане. И где они увидели здесь львиный зуб?

То ли дело по-русски — одуванчик. Сразу понимаешь, что на него

надо подуть. Или ещё лучше по-украински — кульбаба. Сразу пред-

ставляешь себе круглую и седую бабушку-одуванчик.

— Как наша Веда? — улыбнулась мама.

— Ага, — кивнула Зоя.

Она увидела невдалеке яму, недавно вырытую и оформленную

прямоугольно, словно для укладки гроба. Чуть поодаль находилась

ещё одна.

— Откуда здесь столько ям? — с недоумением спросила она. —

Это что, раскопанные могилы?

— Это не могилы, — покачала головой мама. — Эти ямы вы-

рыли кладоискатели. Наверно, они считают, что на Лысой полно

кладов.

— И что, они что-то находят?

— Бывает, и находят. Но только не клады. Ведь мы находимся

с тобой на Заколдованной поляне, а назвали её так потому, что

именно здесь люди почему-то постоянно что-то теряют: то часы, то

кольца, то золотые серёжки. Поэтому и зачастили в последнее вре-

мя сюда парни с металлоискателями.

— Понятно, — кивнула Зоя и внимательно посмотрела на ма-

му, — а почему ты надела сегодня красный сарафан, разве сегодня

праздник?

— А то ты забыла, какой сегодня день? — усмехнулась мама.

— Ах, да! — хлопнула себя по голове Зоя. — Сегодня ж Навий

день. Твои именины.

— Вспомнила-таки, — улыбнулась мама.

— Ну и странное же имечко дала тебе бабушка. Навка — ведь

это значит покойница. Почему она тебя так назвала?

— Я ведь и была покойницей, как только народилась. Врачи

долго не могли меня оживить. После десяти минут реанимации

они перестали это делать... Бабушка твоя, умоляя, со слезами на

глазах, упросила врачей подержать мертворождённое дитя. Я уже

была холодной, и она отчаянно хотела меня согреть. Она столько

лет пыталась завести детей, и вот на тебе такое горе. Вот тогда она

и дала мне это имя. Навка, Навка, приговаривала она, прижимая

меня к себе. И вдруг я открыла глаза и задышала. С тех пор мать

меня по-другому и не называла.

— А меня почему ты назвала Зоей?

— Потому что ты была такой живой, когда родилась, так зали-

валась радостным криком, что мне ничего не оставалось, как на-

звать тебя Зоей, то есть Жизнью.

В это время откуда-то сверху раздался волшебный звонкий го-

лосок: « сви-ри, сви-ри, сви-ри». Пела какая-то птичка. Она пела с

таким восторгом и радостью, словно само пение приносило ей

упоение. Зоя запрокинула голову вверх, но никого на ветках высо-

кого граба, покрытого первой зеленью, не увидела.

— Это кто, свиристель?

— Ну что ты, — ответила мама, — свиристели уже улетели.

Невидимая птичка тут же выдала другое коленце: « уи-ть, уи-

ть, уи-ть».

— Тогда, может, щегол?

Мама покачала головой:

— А щеглы ещё не прилетели.

За вторым коленцем последовало третье: « тир-ли! тир-ли!

тир-ли!».

— Иволга? — тут же спросила Зоя.

Мама не успела качнуть головой, как невидимая птичка будто

в насмешку выдала очередное коленце: « динь-дилинь! динь-

дилинь!». Она словно копировала всех птиц сразу.

— Может, это соловей? — растерянно спросила Зоя.

— Ну что ты, — ответила мама, — соловьям петь ещё рано. Они

начинают петь, когда зацветёт сирень.

— Странная птичка, — хмыкнув, заключила Зоя и, подойдя к

матери, вручила ей букет из одуванчиков.

— Хватит для веночка?

— Конечно.

— А тебе… на именины… вместо сирени я нарву вон тех ве-

ток, — кивнула Зоя на огромный куст буйно цветущей бузины.

— Нарви, — усмехнулась Навка, продолжая плести дочке ве-

ночек.

Зоя сорвала несколько веток с гроздями белых соцветий и

сморщила носик.

— Фу, какой от них неприятный запах.

— Ничего, — сказала Навка, — зато этот запах отгоняет кле-

щей, мух и даже самого повелителя мух.

— А разве у мух есть повелитель? — спросила Зоя, срывая ещё

одну ветку.

— О да. И нам с ним лучше не встречаться.

— Значит, этот куст ядовитый? — догадалась Зоя.

— Конечно. Осенью эти белые соцветия превратятся в гроздья

чёрных ядовитых ягод, и в них будет столько синильной кислоты,

что можно отравить не только муху, а целого слона.

— Чего ты раньше не сказала!

Зоя испуганно бросила сорванные ветки бузины на землю.

— Ну, это ж будет только осенью, а сейчас они безвредны, —

улыбнулась мамочка. — Иди сюда!

Она закончила плести веночек, и водрузила его на голову до-

чери. Жёлтый венок из одуванчиков, как нимб, украсил её волосы.

— Какая ты у меня красавица! — восхитилась Навка. — А ну,

покружись!

Зоя закружилась, и белое платье её взвилось колоколом. Под

ним у неё обнаружились худенькие ножки девочки-подростка, хотя

сверху уже проглядывала вполне сформировавшаяся грудь.

Когда голова у Зои перестала кружиться, она обнаружила в

траве неподалёку голубые колокольчики, которые раньше не заме-

чала. Развёрнутые лепестки венчиков напоминали собой в про-

филь пятиугольную звезду, а в анфас — царскую корону. Но, веро-

ятнее всего, корона была создана по образцу этих колокольчиков.

— Я тебе лучше этих нарву! — воскликнула Зоя и бросилась к

ним.

Навка глянула на цветы: что-то здесь было не так.

— Не трогай их! — крикнула ей Навка. — Не надо!

Обычно колокольчики цветут в середине лета, а не в конце

апреля.

Но Зоя и не думала срывать цветок. Рядом с ним она обнару-

жила странный предмет, похожий на янтарный браслет. Взяв его в

руки, она с любопытством рассмотрела его. Прозрачный жёлто-

оранжевый браслет был необычной формы: он чем-то напоминал

наручные часы, только на циферблате не было ни стрелок, ни

цифр. Вместо них по окружности располагались двенадцать бугор-

ков с терракотовыми вкраплениями, ещё один багровый бугорок

находился в центре.

— Мам, смотри, что я нашла, — протянула она браслет подо-

шедшей Навке.

Та с изумлением взяла его в руки: ничего подобного она

раньше не видела. Довольно объёмный, на широкую мужскую ру-

ку, он был вырезан, видимо, из цельного куска янтаря. Бугорки на

светлом поле циферблата, собранные в круг, чем-то напоминали

эмблему евросоюза.

Одинаковые красно-коричневые вкрапления под ними пред-

полагали высочайшую технологию изготовления. Браслет, скорей

всего, был утерян кем-то из иностранцев.

— Гора всегда забирает себе то, что ей причитается, — вслух

произнесла Навка и вернула браслет дочке.

Зоя тут же надела его себе на запястье, но он оказался слиш-

ком большим для её тонкой руки и едва не соскочил на землю. Не-

взначай она нажала пальцем на центральный багровый бугорок. К

удивлению, тот легко продавился внутрь, словно это была кнопка,

и засветился алым цветом.

В тот же миг произошло нечто невероятное. Вначале её броси-

ло в холод: мороз пробежал у неё по спине, и она покрылась гуси-

ной кожей. Потом её бросило в жар, и в следующую секунду она

вспотела: перед глазами её возникло марево, и воздух поплыл над

поляной, как над костром.

Затем в ушах у неё зазвенело, после чего наступила звонкая

тишина. Видимо, тоже самое почувствовала и Навка, поскольку

она испуганно уставилась на дочь.

— Что это? — спросила Зоя.

— Не знаю, — недоумённо пожала плечами Навка. — Ничего

не понимаю. Может, это… так действует браслет?

Зоя с ещё большим интересом присмотрелась к нему. Баг-

ровая точка продолжала светиться изнутри алым цветом. Любо-

пытство пересилило её, и она нажала на самый верхний бугорок

на циферблате. Тот загорелся оранжевым цветом, и в ту же се-

кунду произошло нечто совершенно невообразимое и даже не-

мыслимое.

Пространство перед ней внезапно искривилось, словно про-

изошло переключение с одной волны на другую, словно что-то

сдвинулось в некоем частотном диапазоне, время понеслось

вспять, — и… за спиной Навки она увидела огромную змею, вернее,

её толстый десятиметровый хвост. Питон?

Переведя взгляд влево, Зоя обомлела: питон оказалась хво-

стом диплодока — громадного динозавра высотой с трёхэтаж-

ный дом. Туловище у него было, как у слона, плавная восходя-

щая линия спины переходила в вытянутую десятиметровую

шею, которая заканчивалась приплюснутой головой, похожей

на змеиную. Всем своим видом динозавр напоминал гигантскую

змею на четырёх ногах.

Диплодок мирно пощипывал листья с верхушек близлежа-

щих деревьев, совершенно не обращая на них внимания. Это похо-

дило на ожившую голографическую картинку. Неожиданно он

вильнул хвостом и едва не сбил Зою с ног. Истошно вереща, та ки-

нулась к матери. Заметив движение, диплодок настороженно по-

вернул голову и, обнаружив невиданные прежде двуногие сущест-

ва, повел длинной шеей в их сторону. Ещё секунда, и его огромная

морда оказалась бы рядом.

Зоя судорожно соображала, что делать. Бежать к спаситель-

ным деревьям не имело смысла: они бы не успели. Предположив,

что появление динозавра было обусловлено нажатием её пальца на

верхний бугорок, а сам браслет служил неким устройством для пе-

реключения голографических картинок наподобие пульта от теле-

визора, позволявшего переходить с одного канала на другой, она

рискнула нажать на ещё один бугорок на циферблате.

Предыдущая кнопка тотчас погасла, новая — зажглась, и ди-

нозавр тут же исчез. Навка с облегчением вздохнула и прижала к

себе напуганную дочку. Зоя с ужасом глядела перед собой и труси-

лась, как в лихорадке, мелкой дрожью.

— Ну, всё, всё, всё, — принялась успокаивать её Навка, — тебе

всё это показалось.

— Нет, не показалось, — покачала головой Зоя.

Навка погладила её по спине.

— Ничего, ничего, всё уже прошло.

Но, как оказалось, всё только начиналось. За спиной своей Зоя

услышала дыхание. Такое шумное хриплое дыхание могло быть

только у громадного животного. Холодок ужаса пробежал у неё по

спине. Страшно всегда бывает, когда слышишь, но не видишь зве-

ря. Обернувшись, она увидела его.

В густой тени деревьев в десяти метрах от неё скрывался хищ-

ный тирекс, двуногий тираннозавр с массивным черепом и метро-

вой зубастой пастью, которая уравновешивалась длинным тяжё-

лым хвостом, вытянутым параллельно земле. По сравнению с

мощными задними трёхпалыми лапами передние конечности это-

го ящера были небольшими и имели два когтистых пальца.

Чудовище шевельнулось, и Зоя увидела его страшные, блес-

нувшие зелёным огнем глаза. Тишину прорезало низкое, гортан-

ное рычание, и тирекс бросился к ним. От тяжелого топота у Зои

колени подогнулись от страха.

Всего несколько прыжков — и тираннозавр оказался перед

ними. Еще секунда — и он схватит их своей раскрытой острозубой

пастью! Опомнившись, Зоя в последний момент нажала первую

попавшуюся кнопку на браслете — и тирекс, не добежав до них

полметра, вдруг исчез.

Но вместо него над головой у них пролетел длинноклювый

птеродактиль, похожий на гигантскую летучую мышь. Включилась

очередная голографическая картинка, и мама с дочкой оказались

вовлечёнными в новую виртуальную реальность. Заметив их, пте-

родактиль заклекотал, и ему тут же резкими, противными криками

ответили другие птерозавры. Слетевшись со всех сторон, они стали

парить над ними, разрезая воздух чёрными, согнутыми в пред-

плечьях, перепончатыми крыльями, и вскоре всё небо над поляной

заполнила мельтешащая масса летающих ящеров.

Населявшие Землю ещё в юрский период, они, по всей види-

мости никуда не исчезли, а просто перешли в иной диапазон час-

тот, отличный от того, в котором живут люди.

Навка с Зоей на этот раз уже без всякого страха наблюдали за

ними. Сотрясая воздух криками, птеродактили кружили высоко в

небе. Вскоре, постепенно сжимая круг, они стали опускаться все

ниже и ниже, и наконец, один за другим, стали пикировать на них,

едва не задевая крыльями их лица.

Зоя, пытаясь найти ту кнопку на браслете, которая бы выклю-

чила поскорее эту безумную вакханалию, стала хаотически в испу-

ге нажимать прочие кнопки на браслете. И так же хаотически на

поляне один за другим стали появляться прочие представители

рептилий.

Трёхрогие трицератопсы с костяными воротниками на шее

сменяли травоядных стегозавров с треугольными пластинами на

спине. Карнозавры, похожие на гигантских ящериц, выбегали

вслед за велоцирапторами, похожими на ходячих крокодилов, а на

смену птеранодонам с размахом крыльев в 8 метров прилетали

клювомордые рамфоринхи, у которых длинный хвост заканчивал-

ся ромбовидным закрылком.

Случайно она дважды нажала на одну и ту же кнопку: та

неожиданно погасла, и видения в ту же секунду прекратились.

Выключение временного частотного диапазона, видимо, пред-

полагало двойного нажатия. Зоя облегчённо вздохнула. На вся-

кий случай, она повертела головой и осмотрелась по сторонам,

ожидая какого-нибудь подвоха, но нет, всё было тихо, мирно и

спокойно.

Неожиданно вновь послышался чарующий голос странной

птички. Навка и Зоя одновременно подняли головы вверх и

увидели сидевшую высоко на ветке жёлтую птицу. Сидя спиной

к ним, она с упоением заливалась трелью, выводя одну руладу за

другой.

— Так это ж канарейка! — догадалась Зоя.

— Откуда здесь она? — задалась вопросом Навка.

Прекратив пение, канарейка повернулась к ним, и Зоя увиде-

ла, что на месте птичьей головы у неё находилась… голова девуш-

ки. Светлые распущенные волосы, обрамлявшие миловидное лицо,

спускались на девичью грудь, слегка прикрытую жёлтыми перья-

ми, а плечи плавно переходили в руки-крылья.

— Вот так птичка! — опешила Зоя.

— Это райская птичка, — догадалась мама, — Алконост.

Вспугнутая их голосами, птицедева вспорхнула и улетела

прочь.

— Занятная игрушка, — подивилась действию янтарного брас-

лета Зоя.

Тем не менее, центральный бугорок в нём продолжал ещё све-

титься алым цветом. Видимо, кнопка эта выключала само устрой-

ство. Зоя собралась уже нажать на бугорок, как вдруг услышала

сзади подозрительный шорох. Мгновенно обернувшись, она уви-

дела что-такое, что заставило её испуганно нажать на бугорок. Тот

тут же погас, вновь став из алого багровым.

Навка глянула на дочь: смешанное выражение изумления и

ужаса застыло на её лице. Навка посмотрела в ту сторону, откуда

доносился шорох, и заметила вдали между деревьями фигуру че-

ловека, одетого в кожаный плащ. Он шёл параллельно лужайке,

как будто бы не замечая их.

— Кто это? — испуганно подалась назад Зоя.

— Человек, — ответила Навка, удивляясь её вопросу.

— Это не человек, — глухо сказала Зоя, провожая взглядом

фигуру, — у него голова только что была какая-то… нечеловечья.

Какого-то ящера.

— Ты видела у него голову ящера? — поразилась её ответу

Навка, наблюдая на плечах мужчины в кожаном плаще вполне

обычную человеческую голову с кудрявыми рыжими волосами и с

кучерявой рыжей бородой.

Зоя, тем не менее, кивнула с таким видом, словно ничего не-

обычного в этом не видела. Впрочем, чему удивляться? В послед-

нее время мифические ящеры, драконы, динозавры и прочие тва-

ри стали для детей более привычными, чем кони, козы и коровы,

поскольку присутствовали в мультиках и в книжных иллюстрациях

гораздо чаще, чем домашние животные.

...

(Книгоиздателство „Кајала“, трето дополнето издание, КИЕВ - 2017 год.)

Лаза Костиќ: ГОРДАНА

УСКОКОВА ЉУБА

Чин Четврти

Зараванак у Острвици

ЧЕТВРТА ПОЈАВА

ГОРДАНА. ВУКОСАВ

ГОРДАНА: Сад, сад, Горде, само још мало, још један дубоки зарез у срце му, али без ножа, тек да видиш колико си ти у њему засађена; само још један часак бола, да из њега никне вечита радост. (Прилази Вукосаву, бијући га ногом.) Хеј робе, диг' се, устај!

ВУКОСАВ: (Буди се. Руке су му везане танким конопом, но може их мицати. Нека, пусти ме! (Окрене се).

ГОРДАНА: Устај, доста је било. Ево већ подне превалило, време је да се креће. (Бије га.) Диг' се!

ВУКОСАВ: (дижући се, сједне). Што ме мучиш? Ако мислиш да дођем жив до Цариграда, пусти ме да још мало проснијевам овај лијепи сан.

ГОРДАНА: Што ли си то снијевао?

ВУКОСАВ: Снијевах да сам дома, у моје љубе.

ГОРДАНА: Остави море, каква те љуба сад? А, зар не мислиш болан, да се преудала?

ВУКОСАВ: (себи). Преудала? Горде? Моја Горде? Не – не! Никада! Моја љуба, моја Гордана? Не – не! Боже сачувај!

ГОРДАНА: А да колико си тамновао?

ВУКОСАВ: Не знам, ва истину, а биће по године?

ГОРДАНА: Па зар да те чека жена по године?

ВУКОСАВ: По године? Што је по година? Годину, десет, двадесет, педесет, сто година, вјечито, вјечито, вјечито.

ГОРДАНА: А би ли се ти дотле оженио, да су њу нешто заробили?

ВУКОСАВ: Не, Божја ти вјера.

ГОРДАНА: Колико би је чекао?

ВУКОСАВ: Колико? Ма – ја мним – не бих се више ни женио.

ГОРДАНА: (себи) Ти мниш? Ти мниш? А, јели тако? – Чекај, научићу ја тебе као ваља да мниш! (Вукосаву) Остави, човијече! Шта ће ти то? Нашто снови, нашто разговори? Зар си заборавио болан, да си кренуо на своју погибју?

ВУКОСАВ: А што ми збориш? Како бих заборавио, кад виђу!

ГОРДАНА: Но, ћу ти нешто речи. Ја сада идем к војсци што је кренула на Беч.

ВУКОСАВ: Сретан ти пут, а војсци како било.

ГОРДАНА: А тебе ћу предати једном бимбаши. Урекосмо да ме овдје срете с једном четом; чекам га сваки час.

ВУКОСАВ: Лијепо. Или с тобом, или с твојим робом, то ми је толико.

ГОРДАНА: Није ради тога. Но у нас је обичај, кад се праштамо с каквим осуђеником који полази на своје губилиште, да му нешто поклонимо што може ваљати очима који му бјеху мили, да га се сјећају и да причају о њему.

ВУКОСАВ: Хвала ти пашо, било што било! Но, што ће то мени, кад не могу послати мојој љуби?

ГОРДАНА: Наредићу да јој се пошље, вјера ти Божја.

ВУКОСАВ: Ти? – Хвала ти, биће ти за душу. А што је то?

ГОРДАНА: Ено онај мој коњ са цијелом оправом.

ВУКОСАВ: Онај што пасе?

ГОРДАНА: Да, онај дорат.

ВУКОСАВ: А шта ћеш ти без коња?

ГОРДАНА: Ха – ха! Ја без коња? Мени ће сад бимбаша довести мог вранца, из мојих једека, од крви хата пророкова. А овој сам добио тамо у приморју, кад смо били Задар; па нек опет иде на море. Тамо ли бјеше твој завичај?

ВУКОСАВ: Е - !

ГОРДАНА: Но прво га погледај, како ти се свиди. Ако ти се ма шта не би свидјело, ил' коњ ил' оправа, имам ја љепших.

ВУКОСАВ: А што да га гледам? Поклону се не гледа у зубе, ни у другим приликама, камо ли на самртном путу.

ГОРДАНА: То је само у ђаурским никоговића. Ми дарујемо дарове, ви дијелите милостињу. (Заповиједајући) Адет је, иди гледај!

ВУКОСАВ: Е, кад је тако, да виђу! (Оде надесно)

ПЕТА ПОЈАВА

ГОРДАНА: (сама) Ено га – стаде уз коња - погледа у седло – пипа ремене – загледа облук – диже стремен – чита вез на поседлици – узмиче – хвата се руком зе чело – ево га! (Пође мало у дно, налијево. Долази Вукосав.)

ШЕСТА ПОЈАВА

ВУКОСАВ. ГОРДАНА.

ВУКОСАВ: (себи) Може ли бити? Не, не, ја не спим још, ја снијевам, ово је сан, црни страшни сан. Како је онај био леп, а како је овај страховит! Мој дорат, моје седло, моји ремени, моја поседлица, а њезин, ох њезин вез! – Но ипак, ја сам будан, при себи, при свијести. Ево, ово ми је рука, ово десна ово лијева. Ово ми је нога, ово глава. (Бије се) Гдје да ударим, ту боли. Не – не. То није сан, то је јава, црна јава. Но ипак, не може бити. Откуд њему? Па зар нема више седала и ремена једне направе? Зар није позлата свуд једнака? Зар није и друга везиља могла вести по истом почетку! Може бити, како не! Но дорат, мој дорат! А јели мој? Зар је један дорат на свијету? А да је мој, зар ме не би познао? – Чујеш, а да нисам стао под вјетар? Па нијесам га ни именом звао, ни почешао га, ни протепао му, да ме позна. Гдје ти је памет, Вукосаве! Што питаш мртве ствари, кад је ту живо створење!

(Излази живо на десно.)

СЕДМА ПОЈАВА

ГОРДАНА: (сама) Што ће сад? Зар још није познао? Још двоуми? Лакше је и погинути, но помислити да нестајеш без трага, да те твоји мили неће жалити, да те неће спомињати колико би ти желио. (Вукосав, иза позорнице) Добро мој доро, соколе мој! (Чује се 'рзање. Вукосав се врће.)

ОСМА ПОЈАВА

ВУКОСАВ. ГОРДАНА.

ВУКОСАВ: (посрћући) Он је, мој доро, мој доро – (хвата се за главу, посрне) – мој, мој (пане).

ГОРДАНА: (прилази му, себи) Јадни Вуко, биједни војно мој! Што ли га сломи? Дали мисли да су га Турци отели, па сад и мене одвели, или да сам га изневјерила, да му је љуба образ погазила? – Да виђу, да виђу! Стегни срце, Горде! Што више бола за ови час, то више блаженства за навијек. (Дижући Вукосава) Што ти је црни робе? Што те тако посјече? Је л' те гуја ујела?

ВУКОСАВ: (дижући се) Гуја? Да гуја, гуја, гуја! – (Нагло заповиједајући) Турчине, оклен ти тај коњ? Говори!

ГОРДАНА: Чујеш роба, како се ослободи! Зар ти зато скинух окове? Да ли да те наново окујем?

ВУКОСАВ: (сломљено) Опрости, честити пашо, што заборавих на час да сам твој роб. Но смилуј се, реци, оклен ти тај коњ?

ГОРДАНА: Оклен ми? 'Ма рекох ти. –

ВУКОСАВ: (клекне) Нијесам никад клечао до пред Богом, па сад пред тобом. Реци, тако ти Бога, реци, да су га твоји људи украли, да су га отели, да су га заплијенили, па теби поклонили.

ГОРДАНА: А што да ти лажем? Није ни украден ни заплијењен. Поклонила ми га је једна жена, њека удовица, тамо негдје на мору, око Задра. Диг' се море!

ВУКОСАВ: (дижући се) Жена, жена! Каква, каква бјеше?

ГОРДАНА: Па – лијепа. (Пријекорно) Оно, да речем, има и љепших – лицем – особито у нас тамо. Али је угодљива, па је милокрвна, па то срце, та душа! – Ноћио сам с њом једну ноћ, једну лијепу, но прекратку нојцу, па кад је даривах, она ми даде уздарје.

ВУКОСАВ: (себи) Змијо, гујо, отровнице! Па ипак, још – куку мени – још се надам. (Гордани) Име – име! Како се зваше? Име јој реци, име!

ГОРДАНА: Име? Шта ће ти име?

ВУКОСАВ: Ако Бога знаш, реци ми име јој! То ми је крајња жеља уочи смрти.

ГОРДАНА: Све ми је друго више вриједило од имена јој. Но рекла ми га је. Некакво чудно име, не шћаше јој приличити. Како оно бијеше – да: не шћаше, пуста, ни мало бити поносита, па ипак се зваше – Горде – Гордана.

ВУКОСАВ: Горде? – Горде? – Лажеш грдове, лажеш! – Горде, моја Горде!

ГОРДАНА: Јели ли се помамио? Је л' ти то сестра, или љуба? Но кад ме већ нагони да ти кажем, да видиш да не лажем, хоћу ти још њешто рећи. Имаше чудни младеж на лијевој дојци.

ВУКОСАВ: (прекине коноп рукама) Ха, ниткове црни! (Загна се на Гордану. Гордана звизне у писак. На позорницу испадну четници и опколе Вукосава и Гордану. Гордана утјече налијево.)

ДЕВЕТА ПОЈАВА

ВУКОСАВ. ЧЕТНИЦИ.

ВУКОСАВ: Што је ово? Моја чета? Моја браћа? Благо мени! Ха, чекај се, Турчине! Сад чеш ми платити! (Нагне за Горданом, четници га устављају.)

МАРКО: Куд си наумио?

ВУКОСАВ: Да убијем Турчина.

МАРКО: А што да га убијеш?

ВУКОСАВ: Ма што је – што је? Имаш разлога, Бога ми. Што је боље ако њега убијем? Но ону гују, ону љутицу, ону присојкињу –

МИЛАН: Какву гују?

(Гордана излази иза реда четника, као женска глава. Затурила руке на леђа и њешто држи.)

ДЕСЕТА ПОЈАВА

ГОРДАНА. ПРЕЂАШЊИ.

...

(изд. Српска Књижевна Задруга, Београд - 1922 год.)

Чарлс Дикенс: ПРИКАЗНА ЗА ДВАТА ГРАДА

ВТОРА КНИГА

Златната книшка

XXII глава

МОРЕТО УШТЕ Е РАЗБУШАВЕНО

Истоштениот Сан Антоан беше минал една страсна недела, во која што тврдиот и горчлив залак му се размени за насладата од братски прегратки и поздравувања. Мадам Дефарж стоеше зад тезгата како и обично и ги распоредуваше клиентите. Мадам Дефарж не носеше ружа во косата, затоа што за една седмица големото братство на шпиуните беше станало крајно ... претпазливо и таа не се доверуваше на милоста на светецот. Уличните лампи злослутно се нишааа.

Мадам Дефарж седеше со скрстени раце среде утринската светлина и топлина, созерцавајќи ги крчмата и улицата. И на двете страни имаше луѓе што се шлаеја, мрсни и окајани, но веќе со едно јавно чувство за власт, кое ја надгорнуваше нивната невоља. И најпарталавото „боне“, што штрчеше накриво на најклетата глава, божем кажуваше: „Знам колку ми е тешко на мене – носителот на ова боне – што продолжувам да живеам, но знаете ли колку истовремено ми е лесно на мене, носителот на ова боне, да ве уништам?“ Секоја измршавена рака, која претходно висела во бездејствие, сега беше спремна да удри. Прстите на плетечките жени беа зли и можеа искусно да растргнат. Изразот на Сен Антоан се беше променил. Стотици години лицето му се отпечатуваше врз квартот и сега последните завршни удари му беа оставиле длабоки последици.

Мадам Дефарж седеше и набљудуваше со она воздржано задоволство кое и’ прилегаше на водачката на жените од Сен Антоан.

Една од нив седеше до неа и плетеше. Ниската, доста полничка жена на еден мизерувачки бакал, мајка на две деца, веќе си имаше извојувано револуционерно име - Одмазда.

-Чујте – рече Одмаздата. –Слушајте, де! Кој иде?

Слично на струја барут, внедоапица истрелана од најдалечната населба на квартот Сен Антоан кон вратата на крчмата, до нив долета брзо разнесувачки шум од гласови.

-Тоа е Дефарж – кажа мадам. –Тишина патриоти!

Дефарж дојде задишан, го истави црвениот качкет од главата и се загледа.

-Слушајте сите! – рече одново мадам. –Чујте што ќе ви каже тој!

Дефарж стоеше запуфтан на фонот на жедни очи и отворени усти, којшто се беше образувал пред вратата. Сите кои седеа внатре крчмата беа на нозе.

-Кажи сега мажу! Што се случува?

-Новини од оној свет!

-Како така – извика презриво мадам – од оној свет?

-Си припомнувате ли сите вие тука за стариот Фулон (Фулон, Жозеф 1717-1789, - генерален инспектор на финансиите при Луј XIV – убиен од народот на 22 јули 1789 г.) кој му кажа на гладниот народ дека треба да пасе трева и кој умре, заминувајќи во пеколот?

-Го помниме – се пронесе од сите грла.

-Новината е за него. Тој е меѓу нас.

-Меѓу нас? – се разнесе повторно од сеопштото грло. – И мртов?

-Не е мртов. Тој толку стравувал од нас, и со право, што се престорил дека е мртов и му бил направен фамозен лажен погреб. Арно ама, тој е најден жив, се криел во провинција, и сега е доведен тука. Еј, баш сега го видов како го водат во кметството како затвореник. Кажав оти тој со право се плашел од нас. Кажете сите, имав ли право?

Ако можеше да го чуе громкиот вик, клетиот стар грешник – на повеќе од 70 години – дури и да не знаеше ништо, во длабочините на срцето ќе му беше јасно што го чека.

Настапи момент на длабока тишина. Дефарж и жена му тврдо се погледнаа в очи. Одмаздата се наведна и се чу како тропа барабан, што таа си го премести на раката од зад тезгето.

-Патриоти! – рече Дежарж со решителен глас. – Спремни ли сме?

Веднага ножот на мадам Дефарж светна во нејзиниот појас. Добошот биеше по улиците, откако тој и неговата сопственичка, на магичен начин излетаа заедно. Одмазда пушташе ужасни пискотници и мавташе со рацете околу глава, додека околу неа се беа збрале сите 40 фурии. Таа одеше од куќа до куќа и ги дигаше жените.

Мажите, кои гледаа низ прозорците, беа застрашувачки со нивниот крвав гнев во очите. Грабаа било какво оружје што ќе им дојдеше до рака и излегуваа како руља на улицата. Но, жените претставуваа гледка која ги пребледнуваше и најхрабрите. Тие се откинуваа од бедното домаќинство, од децата, од старите и болните, кои се виткаа по земја гладни и голи, се разлеваа со разбушавени коси и една со друга си се возбудуваа, со најбезумни крици и дејствија. „Злосторникот Фулон е фатен, сестро! Стариот Фулон е фатен, мајко! Изродот Фулон е фанат, ќерко!“ По нив, 20 други се втурнаа кон толпата, се маваа по градите, ги скубеа косите и крештеа: „Фулон е жив! Фулон кој му велеше на народот да пасе трева! Фулон кој на стариот ми татко му кажа да јаде трева, кога јас неможев да му дадам леб! Фулон кој ми рече дека моето бебенце треба да цица трева, кога овие гради пресушија од глад! О, мајко Божја, тој Фулон! О, Господи, нашите маки... Чуј ме, мое мртво детенце и мој болен татко! Се колнам на колена врз оваа калдрма дека ќе му се осветам на Фулон за вас! Мажи, браќа и младинци, дајте ни ја крвта на Фулон, дајте ни ја главата на Фулон, дајте ни го срцето на Фулон, дајте ни го телото и душата на Фулон, насецкајте го Фулон на парчиња и закопајте го во земја, за од него да израсне трева!“ Со такви повици стотици жени, попаднати во слепа јарост, се вртеа наоколу, ги удираа и кинеа пријателките, додека на крајот не паднаа во страстен транс и единствено мажите ги спречија да не ги смачкат.

Наспроти тоа, не се изгуби ниту миг, ниту миг! Тој Фулон беше во кметството и можеше да избега. За ништо на светот! Бидејќи Сен Антоан ги знаеше своите страдања, обиди и невољи! Вооружени мажи и жени излегоа од квартот толку брзо и ги исшмукаа зад себе последните останки со таква сила, што за четврт сааат во пазувите на Сен Антоан немаше ни жива душа, освен неколку старци и дребникави деца.

Не. За тоа време луѓето се бутаа во салата за истраги кадешто се наоѓаше тој старец, грозен и зол, и се прелеваа во соседниот плоштад и улици. Дефарж – мажот и жената – Одмазда и Жак Трети беа во првата редица, близу со него.

-Видете – извика мадам, посочувајќи со ножот. Гледајте го стариот злосторник како е врзан со јажиња. Убаво му туриле сноп трева на грбот. Ха-ха-ха. Тоа е добро. Нека ја јаде сега! – Мадам го стави ножот под пазуви и заплеска со рацете како на театарска претстава.

Луѓето непосредно зад мадам Дефарж им го објаснија разлогот за нејзиното задоволство на оние зад нив, а тие пак им објаснија на поназад стоечките, се’ додека соседните улици не ечеја од аплаузи. На истиот начин, през две-три часовната расправа, за време на која се рекоа многу „крини“ думи, честите изливи на нестрпливост на мадам Дефарж се потфаќаа со зашеметувачка брзина и тоа на не баш мало растојание. Некои мажи, кои со поразителна „гипкост“ се беа качиле на фасадата, за да гледат што се случува внатре, ја препознаа мадам Дефарж и служеа нешто како телеграф меѓу неа и масата вон зградата.

На крајот, сонцето се издигна толку високо што испрати еден благ зрак на надеж или на закрила точно врз главата на стариот затвореник. Но милоста беше преголема за да можат да ја понесат присутните. За миг, бариерата од прашина и плева, која се беше задржала изненадувачки долго, се раздува со ветрот и  Сен Антоан го зграпчи!

Тоа мигновено се расчу до најдалечните редици на толпата. Дефарж штотуку беше прескочил еден парапет и една маса и беше го стиснал клетиот несреќник во злослутна прегратка; мадам Дефарж го следеше и фати едно од јажињата со кои беше врзан. Одмазда и Жак Трети уште не ги беа стасале и мажите по прозорците уште не се беа втурнале во салата како птици-стрвинари што пикираат од високо, кога над градот грмна језив повик: „Извадете го, извадете го до лампата!“...

XXIII глава

ОГНОТ СЕ РАЗГОРУВА

...Ноќта стануваше се подлабока. Дрвата, кои го заобиколуваа стариот замок и го одделува од околниот свет, се движеа од засилувачкиот ветер, божем заплашувајќи дека ќе ја срушат зградата, која изгледаше темна и грамадна в мракот. Дождот незадржливо лееше врз двата надворешни столбови и ја удираше огромната врата како брз вестоносец, кој се обидува да ги разбуди оние што внатре спиеја. Тревожни пориви на ветрот минуваа низ салонот, меѓу старите копја и оклопи, со жален завој се качуваа нагоре и ги вееја завесите на леглото, кајшто спиеше последниот маркиз. Од исток, запад, север и југ преку горите се промолкнуваа четири рошави фигури, кои тешко чекореа по високата трева, ги кршеа гранките и внимателно се насочуваа кон дворот на замокот. Светнаа четири светлини, после се придвижија во различни насоки и се’ наново потона во мрак.

Но, не за долго. Наскоро замокот чудно се озари од некаква сопствена светлина, божем стана фосфоресцентен. Една проблескувачка „ватра“ заигра по предната фасада и се насочи кон прозрачните места, каде што имаше слемиња, сводови и прозорци. Потоа се извиши нагоре и почна да станува се’ поширока и појарка. Не за долго, од десетина големи прозорци избувнаа пламени и скаменетите лица се разбудија, погледнувајќи во огнот.

Од куќата се пронесе слаб шум, кој доаѓаше од малкуте лица што беа таму останале. Некој оседла коњ и замина некаде. Во мракот се слушаше удирање на шпори и пљускање. На плоштадчето со селската чешма се затегнаа узди и еден коњ, сиот во пења, застана до вратата на месје Габел. „Помош, Габел! Сите на помош!“ Камбаната биеше упорно, но друга помош (ако оваа може да се нарече помош) не доаѓаше од никаде. Мајсторот и 250 негови блиски пријатели стоеја со скрстени раце до чешмата и гледаа во огнениот столб, што се виеше во небото. „Сигурно е висок 40 стапки“ – говореа мрачно, без да се помрднат.

Јавачот од замокот и распењавениот коњ испотропаа кроз селото и фатија нагоре, по камената стрмнина, кон затворот и скалата. На вратата, група офицери го набљудуваа пламенот. „Помош господа офицери! Замокот гори. Само со итна помош може да ги спасиме скапоценостите. Помош, помош!“ Офицерите погледнаа кон војниците, кои зјапаа во огнот. Не дадоа никакви команди. Одговорија со кревање на рамениците, додека си ги гризеја усните: „Треба да изгори“.

Кога коњаникот повторно се спушти по ридот и пак мина през улицата, целото село светеше. Работникот и 250-те блиски пријатели, воодушевени како еден човек од идејата за светлина, се беа втурнале во куќите и си беа поставиле свеќи во секое возможно исчадено садче од стакло. Општата оскудица од се’ и сешто, на секоја куќа и’ беше наложила да позајмуваат свеќи од месје Габел. Тој пак се беше поколебал и за момент пројави некакво упорство, ама работникот, порано толку покорен на власта, му кажа дека од неговата кочија ќе се добие многу убав огон, а дека поштенските коњи ќе може добро да се препечат.

Замокот беше оставен да изгори во пламените јазици. Пожарот беснееше и пламеноцрвениот ветер, што идеше директно од пеколот, напросто ја одвејуваше зградата. Ватрените јазици ту се снижуваа, ту се издигнуваа и притоа скаменетите фаци се покажуваа мачни како да се во адска агонија. Кога огромната маса камен и дрво рикна, лицето со две рецки на носот се изгуби.

Замокот согоруваше. Најблиските дрва, што ги досегна огнот, пламнуваа и се извиткуваа. Подалечните дрвја, потпалени од четирите јаросни фигури, го оградија горечкото здание со една нова планина од чад. Во мермерниот базен на фонтаната вриеше растопено олово и железо. Водата испари, куполите на урнатите кули се стопија као лед во врелината и потекоа надолу во четирите зинати кладенци од огин. Јаките карпи се пресекоа од огромни пукнатини, слични на кристали. Избезумнени птици кружеа наоколу и паѓаа во печката. Четирите јаросни фигури си кинисаа – на исток, запад, север и југ – по патиштата затскриени од ноќта, а водени од светилникот којшто сами го запалија, кон следната цел. Светнатото село ја беше зазело камбанаријата и откако го соборија ѕвонарот на црквата, радосно биеја со камбаната.

И не само тоа. Селото, замаено од глад, оган и камбанариски ѕвон, одлучи дека месје Габен има нешто заедничко со збирањето даноци и наеми – макар што последните дни Габел беше собрал малку даноци и никаков наем – и нестрпливо побара средба со него. Селаните му ја заобиколија куќата и го викнаа да излезе на разговор. Притоа, месје Габел ја замандали портата и се повлече за да се посвети сам на себе си. Резултатот на разговорот беше дека Габел се качи на покривот зад купишта ствари. Сега беше решен, ако ја разбијат вратата (тој беше ситен човек со јужњачка, одмаздувачка нарав) да се наведне колку што може над парапетот и да бутне неколку селани долу.

Сигурно месје Гебел истера долга ноќ на кровот, од каде наместо топлина и светлина, се гледаше горечкиот замок, а наместо музика, се слушаше тропањето по вратата и ликувачкиот ѕвон, да не говориме за злокобната лампа пред вратата на неговата станица, која селаните, во негова чест, сакаа да ја преместат на друго место. Беше доста големо напрегање да протераш цела летна ноќ на работ на црниот океан, готов секој момент да скокне на тебе, како што мислеше месје Габел. Но, на крајот дојде доброто утро, свеќите на селаните изгореа, луѓето фала Богу се распрснаа и месје Габел слезе долу за миг сочувувајќи си го животот. На околу сто миљи оттаму, среде блесокот на други пожари, таа ноќ имаше и понек‘сметлии службеници, кои изгрејсонцето ги најде обесени на некогаш тивките улици, каде што се беа родиле и израснале. Исто така, имаше и други случаи на селани и граѓани, понесреќни од работникот и неговите другари, со кои службениците и коњаниците се имаа справено поуспешно и беа испообесени долж улиците. Меѓутоа, јаростните фигури полека но сигурно се придвижуваа на исток, запад, север и југ. И којгоде висеше на бесилката, огинот продолжуваше да гори. Никој не беше во состојба со никакви математички бројки, да определи колку високи треба да бидат бесилките, за да го претворат во вода и да го угасат.

XXIV глава

...

ГИЈОМ АПОЛИНЕР: Бестиариј или Орфејевата придружба

МАЧКА

Желим усред свога дома:

Жену која није трома,

Мачку књигама што шета,

Пријатеља још веома

Без којих је живот сета.

ORPHEE

Regardez cette troupe infecte

Aux mille pattes, aux cent jeux:

Rotiferes, cirons, insects

Et microbes plus merveilleux

Que les sept merveilles du monde

Et le palais de Rosemonde!

ОРФЕЈ

Срце ти је мамац и небо, нек те гиба!

Ал` која, рибару, речна ил` морска риба

Сичнија је, и сласнија и беља,

Од лепе небесне рибе ХРИСТА, Мог Спаситеља?

(изд. “Глас“ Бања Лука, 1988 год. прев. Коља Миќевиќ)

ЕФРАИМ КИШОН: Не е фер, Давиде

Хумореска

„Сите Евреи се браќа“, рекол еднаш легендарниот Schnorres Rothschild, сакајќи да наговести дека тој и баронот се заправо роднини. Приказната ништо не кажува што на тоа одговорил Ротшилд. Веројатно не го загубил присуството на духот.

Во Израел роднинските врски се многу изразени. И љубовта кон музиката братски не здружува.

Ние сме едноставно луѓе за музика. Таа вечна бучава потполно не’ излудува.

КОЈ ЌЕ БИДЕ ПОГЛАСЕН ВО А-ДУР

Синоќа си легнав рано в кревет зашто утрото морав да станам веќе во 9,30. Ми успеа донекаде бргу да заспијам. После некои половина саат наеднаш се разбудив.

-Ние сакаме да спиеме! – урлаше надвор некој глас преполн со омраза. –Помина 10 часот. Угаси го радиото, глупчо.

Се исправив во креветот. Ми се причини дека оддалеку, од крајниот агол на нашиот станбен блок слушам тиха музика. Не бев сосема сигурен бидејќи едвај се слушаше од се’ посилните напливи на лути гласови.

-Сакаме да спиеме! Тишина! Угаси радио! Тишина!

Малку – по малку, се будеа и станарите на соседните куќи. Многу прозорци се осветлија. Трговецот со деликатеси, кои живее отспротива направи труба од весник и побара да се почитува новиот „против-бучен“ пропис. Сладоледарот Салах, Јеменец, на кат под нас, повеќе пати го спомна Бен Гурион, што беше за него потврден знак дека е крајно возбуден. Брзо го навлеков на себе домашниот пењоар, за да можам подобро да се навалам врз прозорецот. Ништо не ми беше помило од тоа да гледам луѓе како се расправаат. Тоа е она човечкото во мене.

-Мир! – заурлав во ноќта. –Каде е куќниот совет?

Манфред Тосканини, кој нема никаква врска со истоимениот диригент, се појави на балконот мрморејќи нешто неразбирливо. Манфред Тосканини е претседател на нашиот куќен совет.

Почнаа да се бодрат со извици:

-Што чекате? Дали сте претседател на советот или не сте? Покренете се! Направете нешто! Повикајте полиција! За такво нарушување на мирот денес се добива една година затвор! Ајде!

-Чекајте малку! – повика Тосканини. –Од толку галама не може да се утврди од каде доаѓа вревата.

Настана молк. Се покажа дека музиката доаѓа од приземниот стан на десниот агол.

-Мачешко драње!

Беше тоа Салах. Гласот веќе му беше изморен.

–Веднаш да сте го стишале тоа мачешко драње! Бен Гурион!

Тосканини неспокојно потскокнуваше од една нога на друга. Не поседува тој некоја особена борбена нарав. Го избравме само затоа што има убав ракопис и затоа што со него лесно се излегува на крај.

-Ве молам, угасете радио – мрмореше. –Ве молам. Озбилно.

Ништо не се случи. Музиката сеедно и понатаму гласно одекнуваше низ благата ноќ.

Манфред Тосканини сфати дека ссе работи за неговиот углед, за неговата судбина, иднина, за среќата на неговите деца. Тој го крена гласот:

-Ако ова мачешко драње веднаш не престане, ќе повикам полиција!

Следеа неколку напнати мигови без здив. Се чинеше дека следи сукоб меѓу државните сили и бунтовниците.

Наеднаш музиката стана уште погласна: се отвори вратата од станот од каде што допираше и се појави д-р Натанаил Бирнбаум, шефот на блиската подружница на израелското државно туристичко биро.

-Кој е тој незнајко – запраша Бирнбаум со ѕвонлив глас – ја нарекува Седмата Бетовенова симфонија мачешко драње?

Молк. Длабок, целосен молк. Бетовеновото име лебдеше меѓу куќите, бидејќи на станарите во коските и во сржта нешто им се лиеше како некој делотворен отров во нервниот систем.

Манфред Тосканини направи ужасно лице и се извитка како црв. Јас пак се оддалечив еден чекор од прозорецот за да покажам дека немам ништо заедничко со неговото однесување, кое е испод секое ниво.

За сето време, ненаметливо се слушаше божествена музика. Бирнбаум не сакаше да попушти за докрај да ужива во својата победа.

-До кога! Каде е тој неписмен за кого Седмата Бетовенова е мачешко драње? Седма Бетовенова!

Се слушна збунето поткашлување и засрамено кашлање. На крај, трговецот со деликатеси невоспитано прошепна со променет глас:

-Претседателу на куќниот совет... Честитам! – Презирот со кој Бирнбаум го изговори тој збор беше повеќе од оправдан. –Треба сите да му честитаме на таков претседател.

Потоа се заврте и со одмерен чекори се изгуби во станот. Од него зрачеше неописива културна надмоќ.

Манфред Тосканини остана на поприштето сиот јаден и осамен, целосно дотолчен.

-Толку сум се разлутил – рече извинувајќи се – бев толку гневен и лут, па во тој гнев не ја препознав Седмата Бетовенова.

-Псст! – се сиктеше од сите страни. –Тишина! Јазик зад заби! Нед можеме да ја слушнеме таа боженска музика.

Манфред Тосканини со наведната глава се повлече во своето дувло. Сите останати опчинети го слушавме грандиозното дело на тој музички гениј. Многу станари нечујно се испружија на лежалките и ги склопија очите за поарно да се предадат на бесмртните звуци. А јас? Погледнав во небото полно ѕвезди и моите усни тивко и скромно изговорија еден единствен збор:

-Бетовен.

Само Јеменецот Салах и неговата жена Етрога со своето дошепнување го реметеше свечениот момент.

-Кој е тоа? – праша Етрога.

-Кој е тоа?

-Тој господин... како се вика тој... Бетови...

-Не знам.

-Веројатно е некој важен човек кога сите толку му се плашат.

-Бен Гурион – рече Салах – Бен Гурион.

-А зошто рече дека не знаеш?

-Сите викаа.

-Другите може да викаат, но ти не смееш. Твојата трговска дозвола не е во ред. Зарем заборави што му се случи на твојот пријател Шимуни затоа што премногу ја расчепи „лабрнетината“?

Салах се стресе од страв.

-Прекрасно – повика така гласно за сите да можат да го чујат.

-Величествена музика!

Ури, докторовиот син кого ненадејниот мир го разбуди, дотрча на балконот и викна:

-Мачје драње!

-Татко му веднаш му плесна шлаканица, што наиде на општо одобрување. Дете кое во најраната возраст нема да научи да ги цени големите уметнички остварувања, никогаш нема да стане корисен член на општеството и ќе заврши на бесилка.

Професорот, кој живее десно од нас и од последната кавга со својата сопруга, значи некои 40 години, со нејзе не прозборел ни збор, сега на прозорот кротко се приви до неа. Бетовеновата божествена музика одново го соедини завадениот брачен пар.

Во настојување да го исправи својот резил, Манфред Тосканини достоинствено отпеа неколку тактови од музиката. Во својата бесрамна понизност малку и се претера.

-Докторе Бирнбаум – повика. –Ве молам, појачајте го малку радиото. Одовде не можеме толку добро да слушнеме... Многу ви благодарам!

Музиката стануваше се погласна. Соседите, како некоја големо, среќно семејство, заедно седеа и слушаа. Сите меѓусебно се сакавме.

-Тој гигантски рондо – шепотеше лекарот чијшто син свири хармоника. –Иако сосема не сум уверен дека тоа не е можеби и скерцо...

Трговецот со деликатеси дофрли неколку зајадливи забелешки на сметка на некои современици кои не знаат да разликуваат рондо од скерцо. Сопругата на професорот повеќе пати прошепна:

-А-Дур... А-Дур...

Салах длабоко се навали над прозорецот и со обете раце го начули ушите.

Јас потајно го отворив „концертниот водич“ обидувајќи се да ја пронајдам Седмата Бетовенова. „Концертниот водич“ е многу практично книже кое лесно можете да го сокриете од љубопитните погледи.

-Познато е – се слушав сам себе – дека симфонијата во А-Дур спаѓа меѓу најснажните Бетовенови ремек-дела. Уводните акорди се повторуваат во разни варијации пред да преминат во главната тема на првиот став. Модерните критичари замеруваат на таа експлозивност...

Јасно почувствував како мојот углед меѓу станарите нагло расте. Моето дотогашно претерано скромно однесување белким ги завело, па дотогаш не ме ценеа доволно. Уште посилно почна да блеска огнометот на мојата истенчена музикалност.

Ќерката на градинарот отспротива ми го прати нејзиниот мал брат и ме замоли да и’ го позајмам мојот оперски двоглед.

Обидувајќи се некако јадно да ми се спротивстави, лекарот ми рече:

-Експозицијата е потполно во ред. Дури ни еден Барток не би можел поинаку да го обликува.

После првите негови зборови забрзано почнав да го прелистувам „концертниот водич“.

-Не заборавајте – му возвратив на вообразениот клапчо – дека четвртиот став се одвива со неодолива сила и особено во финалето ги надминува сите земни мерила!

Целиот куќен блок ми лежеше од нозе. Бетовеновиот гениј и мојата мудрост се слеаја во земско единство. Така ја замислувам нирваната.

-Па ни Бах не е лош – промрмори апотекарот надевајќи се дека така ќе си го обели образот.

Композицијата повторно влезе како главна тема. Дувачите и гудачите пламнаа на крајот во потполн склад, за на крајот бесмртните звуци целосно да се смират. На слушателите им излета возидшка на неизмерен восхит. Неколку мигови владееше свечена тишина. И тогаш се јави гласот на спикерот:

-Ја чувте свитата „На ѕидините на Нахарија“ на Јохан Штоклер, во изведба на составот на доброволното противпожарно друштво „Петах Тиква“. Во вториот дел на нашиот ноќен концерт изведуваме класична музика од плочи. Како прво ќе ја слушате Бетовеновата Седма симфонија во А-Дур.

Повторно молк. Кобен молк.

На прозорот се појави Манфред Тосканини, кој како сабласно да растеше сам од себе.

-Мачешко дерење! – урлаше ликувајќи збеснато.

-Ме слушате ли, Бирнбауме? Мачешко дерење! Еј, Бирнбауме? Ова вие го нарекувате Бетовен? Јас тоа го викам мачешко драње.

Станарите ги зафати запрепрепастување како шумски пожар.

-Бетовен! – крештеше жената на професорот брзајќи на другиот прозорец. –Што сега, Бирнбауме?

Салах ја зграпчи жената за рака.

-Не прејдоа – сиктеше. –Повторно еден негов отрцан трик.

-Ако дојде полиција, ние ништо не сме виделе – ни заповеда жена му.

-Бен Гурион – одврати Салах.

Ако Бирнбаум покрај сета своја смешна гордост, уште еднаш е кадарен да прими било каков совет, нека потражи нов стан. Кај нас своето го отсвире.

(изд. „Знање – Загреб“, 1986 год.)