БАРУХ СПИНОЗА: Теолошко-Политички Трактат

Предговор

Д-р Анте Фиаменго

 

ТЕОЛОШКО-ПОЛИТИЧКИОТ ТРАКТАТ НА СПИНОЗА

 

III

...

До кои резултати (кои, како што изјавува самиот Спиноза, се плод на неговото длабоко размислување) го довела Спиноза неговата аналитичка и историско-критичка постапка?

Грижливото испитување го довеле Спиноза до заклучок дека многу книги од „Стариот Завет“ не се автентични, дека ги напишале други автори, а не оние на кои што им се припишуваат, како и дека тие книги, во добар дел, се наследени во фрагменти. Така на пример, Спиноза смета дека „Пентатеух“ не го напишал Мојсиј, туку некој автор кој живеел многу после него; дека „Книгата на Законот Божји“ за која е сигурно дека ја напишал Мојсиј, не е „’Пентатеух’, ами сосема друга книга“... итн. Исто така, не е автентична ниту „Книгата на Исус Навин“, туку – како што смета Спиноза – е напишана многу векови после смртта на Исус Навин. Спиноза мисли дека пишувачот на тие книги, како и на некои други, бил Езра, оти за тоа „постојат повеќе силни причини“. Освен тоа, разни книги како на пример, „Пророштвото на Јеремија“, „Книгата на Језекиј“, „Книгата Данилова“, „Првата книга на Езра“ итн. Се само фрагментарни, пророчки фрагменти, и како такви во голема мерка неверодостојни.

Текстовите на светите книги, според мислењето на Спиноза, изобилуваат со многубројни противречности (на пример, притчата за Јосиф и Јаков), несогласувања и материјални грешки (на пример во датумите и временските пресметки), со празнини и пропусти, а што нужно ја намалува вредноста на „Писмото“ како такво.

Една од поочигледните противречности се разликите во суштинските концепции помеѓу Мојсиј и Христос, Јаков и Павле, Мојсиевата религија и Христијанскта религија. На пример, Мојсиј се третира како законодавец, а за Христос се нагласува дека не „дошол да востановува закони као законодавец, туку да донесе морална поука како учител“. Во однос на прашањето на спасението, попстои битна разлика меѓу Павловото и гледиштето на Јаков. Павле учи „дека спасението зависи само од милоста Божја, дека нолпј не може да се фали со своите дела, туку единствено со верата“, додека напротив, Јаков учи оти „човек треба да биде просудуван и по неговите дела, а не само по верата“. Мојсиевата религија е закон на татковината, а Христовата – на луѓето „од сите времиња и сталежи“. Национално-ограничената Мојсиева религија станува Христијанско-космополитска, која што се обраќа кон сите луѓе без разлика.

Спиноза остро ја критикува верзијата дека во буквите на „Писмото“ се крие длабоки тајни, за чие објаснување се способни само посебни толкувачи и чувари. „Не знам дали слепата и глупа оддаденост или надуеното самољубие ги наведуваат да се прикажуваат како единствени чувари на Божјите тајни; ама знам дека во нивните книги сум наоѓал само детинести суеверја, наместо тајни за кои тврдат дека ги поседуваат. Сум ги читал, а дури и сум видел некои Кабалисти на чија лудост не сум можел доволно да се изначудам“. Исто така, Спиноза смета дека не може да се говори за непогречивоста на пророците и папите, ниту може на нивниот авторитет да се заснова нешто цврсто.

Меѓу најзанимливите резултати до кои доаѓа Спиноза во критиката на „Писмото“ секако спаѓа неговото гледање на проблемот на односот меѓу верата и разумот, теологијата и филозофијата, целта на „Писмото“ и целта на филозофијата, на односот помеѓу разумот и теологијата во поглед на извеноста на теоретските ставови, како и на прашањето на религиозната слобода.

Спиноза смета дека ниту еден апостол немал поголема склоност кон филозофирање од Павле. Додека тој се впуштал во теоретски дискусии, другите апостоли, проповедајќи ја религијата среде Евреите – тоест среде народот кој ја презирал филозофијата – „проповедале вера ослободена од филозофски теоретизирања“. Не порекнувајќи некои филозофски елементи во „Писмото“, Спиноза изрично кажува дека нив ги има мошне малку и дека се тие сосем едноставни. Анализирајќи го проблемот на односот меѓу филозофијата и теологијата на разни места во „Трактатот“ Спиноза изрично нагласува дека „измеѓу верата или теологијата и филозофијата нема никаква врска или било каква сродност“, така што е нужно да се одвои филозофијата од теологијата. Ваквиот основен аспект од којшто е пишуван Спинозиниот „Теолошко-политички трактат“ представувал одлучувачки удар на вековната теза на христијанските теолози, посебно на схоластичката филозофија, дека филозофијата е слугинка на теологијата, ancilla theologiae. Ккао што правилно забележува Brunschvicg, со тоа се урнати односите помеѓу содржината на позитивните религии и вистината од филозофски карактер, кои владееле во XVII век.

Одвојувањето на филозофијата од теологијата и на теологијата од филозофијата, што всушност значи практично спроведување на Спинозината концепција дека се тоа две сосема самостојни и дивергентни духовни сфери, произлегува од неколку основни елементи, како од теориска така и од психолошко-социјална природа. На чисто теориски план, ова раздвојување е потребно поради тоа што задача на филозофијата е да им пружи на луѓето теориско спознавање на светот, додека наспроти тоа, религијата „нема никакво право да поставува теориски догми за светот“; филозофијата по Спиноза нема никаква друга цел освен вистината, додека напротив „верата не ја бара толку вистината колку побожноста“; според него, основи на фолозофијата се „општи поими“, кои се изведуваат од самата природа, додека основи на верата се историјата и јазикот, а тие треба да се бараат во „Писмото“ и Откровението.

Доменот на филозофијата лежи во интелектуалната сфера, таа по својата битност е рационалистичка, додека напротив, религијата главно почива на психолошката и сферата на вољата. Конкретно говорејќи, основната цел на религијата – „Писмото“ – не лежи во проучување и медитација, туку во верување, во побожност, во послушание и покорување. Или како што вели Спиноза: „Подрачје на разумот е вистината и мудроста, додека побожноста и покорноста се подраќје на теологијата“. Ако религијата изискува такви морално-психолошки црти кај луѓето, тогаш е разбирливо дека нејзината улога е да ги држи луѓето во потчинета положба, мошне потребна на монарсите и властодршците.

Бидејќи религијата може да има многу негативни, кобни последици во општествениот живот, Спиноза бара полна слобода во однос на религијата, дури и нејзино потчинување на државната управа. Интересирајќи се за религиозниот либертинизам, за најширока вереска толеранција во добата на страотна верска нетрпеливост, на верски прогони и спалување на ломачи, Спиноза врз себе је навлекол омразата на сите конфесии од своата епоха, не само на рабинските догматичари, ама од друга страна, стекнал и мошне големи симпатии кај слободоумните луѓе во својата ера и во подоцнежните векови.

Проблематиката на односот религија – црква – држава, тоест општествено-политичката страна на религијата, Спиноза ја обработува во последните поглавја на своето дело. Иако тој политички дел заостанува зад првиот оддел и според длабината и по обемноста. Преку низа остри критички примедби, Спиноза овде ни се открива како попстојан карактер, слободен демократски мислител, и рационалист. Низ овие глави најизразито  се манифестира тесната врска на Спиноза со конкретните општествено-политички околности на Холандија во таа доба, пред се’ неговата блискост со идеите на Јан де Вит, познат државник не само во Холандија, туку и во целата Европа.

Ако за Спинозиното филозофирање во целина важи Брушвицговата напомена дека тој и’ се посветил на филозофијата затоа што барал да го реши прашањето како треба да се живее, за кој цел и почнал да ги набљудува луѓето околу себе, тогаш тоа првенствено важи за „Теолошко-Политичкиот Трактат“. Посматрајќи го животот околу себе, а вооружен со основните идеи на политичките доктрини од својата епоха, пред се’ со концепциите на Хобсовиот „Левијатан“, Спиноза на политички план истакнува некои ставови, кои во добар дел претставувале барања на граѓанската класа и на буржоаската револуција во борбата против феудалниот општествен систем. Иако Спинозините ставови во својата бит се антифеудално усмерени, и не секогаш се доволно консеквентни и докрај револуционерни, тие сепак ни го претставуваат Спиноза како решителен критичар на феудализмот.

...

 

(СПИНОЗА: Теолошко-Политички Трактат; изд. Култура 1957 год. СФРЈ)