Слободан Жуњиќ: АРИСТОТЕЛ И ХЕНОЛОГИЈАТА

II дел

АРИСТОТЕЛОВАТА ТЕОРИЈА НА ЕДНОТО

2.3.0.

Типологија на едното и едноста на бивството

2.3.4. Едноста на Бивството

Иако зборот едно често се појавува во зрелите поглавја на Метафизиката (книгите Зета и Ета), обично се смета дека тој тука нема некоја посебно важна улога. За исто, думата едно, во двете средишни книги на Метафизиката, не се јавува ни во смисла на академска онтологизација на едното, ниту пак во смисла на Аристотеловото семантичко-логичко испитување на статусот на Едното. Наместо расправањето околу односот на некоја општа едност кон нешто друго – мноштвеното и поединечното (Платонов проблем) – Аристотела во овие книги го интересира внатрешната артикулација на бивството, и тоа во една плуралистичка перспектива, која што – така барем изгледа – остава малку простор за некоја позначајна разработка на поимот Едно. Доколку оваа проблематика се подразбира, тогаш е тоа сосема посредно и патем. Аристотел уште претходно го отфрлил Платоновското сфаќање за тоа дека Едното е некакво бивство, а сега тоа отфрлување се дополнува со укажување дека Едното е нешто општо (Мет. 1040б 24). Општостите им се придаваат на сите нешта, а тоа не може да се каже за бивството, бидејќи тоа не му се придава на ништо.

Сепак ова начелно раздвојување на бивството и едното (2.1.4.), раздвојување со кое на Едното му се одрекува самобитност и можност за активно генерирање (Аристотел вели дека креаторите на бивствата се други бивства, а не некое Едно), не би требало потполно да ги затскрие длабинските врски кои ги спојуваат овие два големи поими на Аристеловата филозофија. Во разработената категоријална мрежа со доминанта во бивството, Едното е тоа што ја обезбедува не само острината, туку и врзивните нишки на Аристотеловата онтологија. Таа функција на Едното не се исполнува така упадливо како во Платоновата синапса, тку повеќе во сенката на едно „тихо појмовно ткаење“, кое не е лесно да се разбере. Ама тоа е тука и тогаш кога се него не се говори поименично. Точно е дека Аристотел сега тежиштето го префрла од општата и начелна едност, на разгледување на устројството на она што индивидуално постои на бивствен начин; но и во тоа поединечното, него го преокупира проблемот на односот на едното и разноликото. Аристотел ја спорел бивственоста на едното не за во потполност да го раздвои Едното од бивството, туку за да покаже во кој смисол е тоа битно својство на бивството. Тој предупредил дека Едното, за разлика од бивството, му придоаѓа на сенешто, ама не заборавил дека бивството му припаѓа само на нешто едно.

Откако сеопштата поврзаност на родовите ја заменил со „жижната“ насоченост „кон Едното“ кое е бивство, и откако бивството го прогласил за реперен облик на едноста, која пак се наоѓа во секое суштество, Аристотел се соочил со кардиналното прашање на својата онтологија: во која смисла бивството е нешто прво и едно. Поради тоа, во книгите Зета и Ета, Едното не само што не е напуштена тема, туку тоа темелно ја одредува мотивацијата и смислата на целото анализирање, потврдувајќи го на тој начин сепроникнувачкиот карактер на Аристотеловото мислење. Сфаќањето на Аристотеловата теорија на бивството, преку која што тој конечно ја превладува традиционалната постановка на контрарности, без притоа да западне во пред-Сократовски монизам – бидејќи бивството може да ги носи обете спротивности, тоа е само над нив – значи, тоа сфаќање воопшто не би било можно, доколку во проблематиката на Едното не се води сметка за трикратната смисла:

1) секое бивство е едно и тоа расчленето Едно,

2) проблемот на Едното е проблем на суштинското определување, доколку тоа изразува „бивственост“,

3) бивството е реперно и еминенто едно на кое што почива целокупната структура на стварноста.

Да би можело да се одговори на прашањето во кој смисол бивството е Едно, неопходно е претходно да се разјасни што е воопшто тоа што го нарекуваме бивство (усиа). Зборот „бивство“ не е Аристотелова кованица, тој потекнува од обичниот јазик во кој означувала својствено битисување – „имање“. Во филозофскиот говор го вовел Платон, употребувајќи го синонимно заедно со бивствување (Парменид 142б-ц) и посебно со постојано бивствување (пр. Федон 78д; Тимеј 29ц). Кај Аристотел, поимот бивство не означува трајно и непроменливо бивствување на идеи, туку еден тип на битисување којшто се сместува меѓу бивствувањето воопшто и категоријално распореденото битисување. Аристотел бивството не го сфатил како само голо постоење, зашто не сакал да заврши во елејскиот тотален монизам. Тој мошне добро знаел дека бивствувањето не е бивство на нешто (...), и затоа правел разлика помеѓу неодреденото битисување (кое нема никаква филозофска тежина) и специфичниот филозофски поим на бивство, кој што станува темелно понјатие на целокупната негова Метафизика. Иако не е идентично со бивствувањето, бивството е во врска со него како едно, прво бивствувачко. Во првото поглавје на Зета-книгата, за бивството дури се кажува дека претставува „Бивствувачко напросто“:

„(Според тоа) првото бивствувачко (во своето прво значење) а не некое бивствувачко, туку бивствувачкото напросто, би било бивство.“ (Мет. 1028а 30-1)

 

Овој став не би требало да го разбереме така што бивството да биде сфатено како општ смисол на бивствувачкото, но не и така што би било сведено само на еден независен сегмент на бивствувачкото. Како што е покажано во разгледувањето на „жижната“ раслоеност на бивствувачкото и на формулата „бивствувачкото како бивствувачко“ (оддел 2.2.6.), бивството не е општост која важи за сите ствари, макар што секое бивствувачко суштество го подразбира бивството. Бивството е семантички и онтолошки стожер на бивствувачките нешта бидејќи тоа, од една страна, го искажува „што-ството“  на стварите (то ти ести), т.е. она што е нештото внатре во себе (Мет. 1029б 13), а од друга страна, паралелно со истакнувањето на она битното и на нужниот аспект на бивствувачкото, тоа самото постои како „нешто едно“ (Мет. 1037б 27):

„Со тоа, бивството е, се’ на се’, едно и тоа не по случајност, а слично (на тоа) заправо е и она нешто што е бивствувачко“ (Мет. 1003б 32-3).

 

Со обзир на својата бивствена димензија, бивството е пофундаментално од секоја суштина, а со обзир на својата суштинска димензија, тоа го надминува секое просто бивствувачко. Во спојувањето на двете димензии, тоа се покажва како прво бивствувачко, и поради тоа прашањето „што е тоа бивствувачко“ бидува всушност сведено на прашањето „што е бивството“.

„А (како) некогаш (така) и сега, секогаш ќе се истражува и нема да се доумува, што е фактички бивстувачкото, ама тоа е (прашање) што де факто е бивство. Оти некои велат дека тоа Едното, други пак дека е повеќе од едно, некои дека (бивствувачките ентитети) се ограничени, други дека се неограничени.“ (Мет. 1028б 2-6)

 

Аристотеловите претходници на различни начини се обидувале да утврдат што е тоа што е бивствувачко и колку го има. Платон тие напори во Софист ги окарактеризирал како „борба на великаните околу бивството“ (Соф. 246а). Со истото уважување, и Аристотел овде ги спомнува претходниците, имајќи го во предвид јонското издвојување на едната „супстанција“, плус елејското пренагласување на едниот вид на бивството (...), а од друга страна решението на плуралистите, од кои Питагорејците и Емпедокле вовеле неограничен број бивствувачки суштества, додека Анаксагора и атомистите ограничен број, не толку во нивната вкупност, колку во контекст на нивната деливост. Меѓутоа, пред-Сократовското мислење, според Аристотел, не можело да води кон плодоносни резултати, затоа што не ја разлачило особената смисла на бивството во констелација на општото испитување на „естеството“ и на бивствувачкото. Платон не згрешил што настајувањата на пред-Сократовците ги нарекол борба на великаните околу бивството, зашто навистина тие истражувања го подразбирале бивството; арно ама таа борба била неуспешна, оти во неа бивството не е диференцирано од „супстанцијата“, битисувањето, состојките, броевите, едноделните и неделливите честички. Аристотел го средува целото тоа филозофско искуство. Наспроти пред-Сократовците, тој го воведува бивството, како еден привилегиган начин на битисување, кој ја превладува спротивноста на елејскиот монизам и Питагорејскиот плурализам (антиномијата меѓу Едното и мноштвото), како и судирот помеѓу јонскиот „физикализам“ и Платоновскиот „идеализам“.

Приматот на бивството во однос на бивствувачката ствар, според Аристотел, е трикратен: тоа е првобитно според поимот, според сознанието и според времето (Мет. 10218а 31-3). Појмовното првенство на бивството значи дека бивството, според одредувањето, е претпоставено на сето останато. Сознајното првенство на бивството произлегува од неговиот „што-ствен“ карактер, кој се искажува како „битие“. Временското првенство на бивството е истоветно со првенството на битисувањето во однос на другите модуси на бивствувачкото. Сите три првенства посредно укажуваат во кој смисол на бивството му припаѓа едност, или кажано од друга агол, бивството е првак пред бивствувачкото затоа што нему првобитно му припаѓаат својствата на едност. Првенството според понјатието подразбира самобитна одреденост, првенството по сознание – неподелена истост, а првенството по време – одвоена поединечност.

Меѓутоа, иако бивството е едно во изворна смисла, прво и најизразито едно во однос на сите останати бивствувачки нешта, тоа не е чиста едност и апсолутна простотија, туку едност на многукратноста, во која неодредената мноштвеност е превладеана, но не е удавена во потполна еднократност. Веќе со обзир на тоа што ја спојува идејата на постоење со идејата на суштината, бивството во себе е двојно: разликата меѓу егзистенцијата и есенцијата  во него не е поништена, ами само превладеана во единство на неистоветноста. Меѓутоа, бивството е дупло и по тоа што представува синтеза на чулното и нечулното, на предметот и поимот, или како што тоа би се кажало со Аристотелов јазик, на нештото што е подложно (ипокименон) и обликот (идос). Оваа двојност самата е многукратна, и може и натаму да се расчленува, што само по себе докажува колку поимот на бивство е сложен и богат. Од аспект на обликот, бивството е или отелотворен лик, обличје (морфи) или вид (еидос); од аспект на подлежувачкото, тоа е или нешто поединечно (екастон), нешто „ова одредено“ (тоде ти), или пак конкретен спој на обликот и супстанцијата (синолон). Овие четири можност на појавување на бивството, со својата четирикратност,  не само што потсетуваат на познатата поделба на типови  на едност (оддел: 2.3.2.), туку и содржински можат со неа да се доведат во врска. Тоа и не е чудо, кога се знае дека бивството е означено како тоа што е во првобитна смисла едно. Неговите различни ликови не се косат со онаа првобитност во подрачјето на Едното, туку го потврдуват синтетичкиот карактер на та едност.

Од перспективата на повеќекратноста на овие аспекти може подобро да се разбере разликата во сфаќањето на бивството која постои меѓу Метафизиката и списот „За Категориите“. Во Категориите, под бивство се подразбира секое поединечно битие, кое е нерасцепливо (атомон) и едно по број (ен аритмо – Кат. 3б 12). Тоа значи дека во овој- очигледно – ран спис, бивството се посматра првенствено од аголот на она поединечното, и на основните единици на постоење за кои нешто се изрекува. Меѓутоа, во Метафизиката, со поимот бивство не се нарекува поединечниот човек, ами „нерасцепливиот вид“ (атомон еидос) на човек (Мет. 1034а 8)... Демек, разликата помеѓу двата списа е очебијна, и таа навела многумина толкувачи да ја оспорат автентичноста на расправата за категориите. Арно ама, оваа разлика може да се објасни со натамошната разработка на истата основна идеја, така што не мора да се прибегнува кон порекнување на Аристотеловото авторство на овој несомнено аристотеловски спис. Пред да направиме дефинитивен рез помеѓу Метафизиката и Категориите, треба да се набљудува дали оваа разлика, како што често и бидува, подразбира и некоја потемелна коинциденција. За-исто, ако уште еднаш го споредиме она што ни се прикажува како несводлива разлика, ќе воочиме дека Аристотел, во „Метафизиката“, се определува за видовите како бивствени инстанци по истиот оној критериум според кој, во Категориите, утврдува оти поединечностите се бивства. Како што е покажано во анализите на Бета-книгата (оддел: 2.1.2.), видот е поначелен од родот точно тогаш кога нешто едно е неделливо на понатамошни видови (Мет. 999а 14). Видот и во Категориите се нарекува бивство, додуша друго бивство ... (Кат. 2б 30). Најсетне, битната одлика на бивството од Категориите – а таа е дека претставува носител на својства – не се отфрла ни во Метафизиката, туку напротив, се воопштува во можеби најважен критериум на бивството: „да се биде подлежно“ на сите искази, а да не се искажува за ништо (Мет. 1028б 36).

Учењето за бивството кое се застапува во Метафизиката, е многу подијалектично од она во Категориите, заради тоа што ја потврдува примарната бивственост на видовите... Тоа не е противречно на усвоениот критериум, бидејќи тој се однесува на она „подлежното“ на бивството. Аристотел истрајува на едноста на бивството, наспроти надворешната и внатрешна многукратност, на тој начин што изнаоѓа начин бивството во неговото сопствено устројство, да го сфати како едност на многукратноста. Додека во Категориите разликата меѓу единката и видот се повлекува механички, како разлика меѓу самостојноста на битисувањето на поединечните нешта и „придоаѓачкото“ битисување на видовите, сфатени речиси како „квалитети“ (Кат. 3б 10), сега таа се пренесува внатре во самото бивство како двојност на единството и составеноста, на едноста и мноштвото, на мисловноста и чулноста. Наместо апсолутизирана одвоеност, која е само угоден привид, критериум за бивството во метафизичките списи станува неподеленоста, но не апсолутната, туку онаа што е посредувана со формата и со појмовноста (Мет. 1037а 25-7).

Со оглед на фактот дека бивството во себе е  многукратно, иако едно, тоа не може да се одреди со единствена опрационална дефиниција, која што истворевемено би ги покривала сите негови битни ликови. Затоа Аристотел и не го дава општото определување на бивството, туку настојува повеќестрано да го разграничи од другите облици на битисување, кои не го исполнуваат условот да бидат бивство. А тие услови се три:

1) да се биде „подлежно“ на другото, а не да се искажува за другото (Мет. 1029а 9);

2) да се битисува самостојно и одвоено (Мет. 1017б 23-5);

3) да се биде нешто одредено „ова“ (Мет. 1029а 27).

(Овие услови, како што ќе се покаже подоцна, посредно претставуваат мерила на едноста на бивството.)

Можни „кандидати“ за насловот бивство, според Аристотеловото мислење, се на број четири:

1. општоста (католу)

2. родот (генос)

3. подлежувачкото (ипокименон)

4. бивственост (то ти ин ине)

За да бидат бивство, кандидатите мора да ги исполнуваат сите наведени услови, а не само некои од нив.

Општоста и родот брзо отпаѓаат како претенденти за статусот бивство, оти не задоволуваат ниедно од наведените мерила. Тие се искажуваат за нешто друго „подлежувачко“, и оттаму неможе да бидат самостојни и засебни како бивство (Мет. 1038а 15). Поради тоа, ниту поимот Едно не е бивство (оддел: 2.1.4.). Едното се искажува за се’, па во тој контекст и за бивството. Меѓутоа, бивството не се искажува за ништо, бидејќи е само нешто за што другото се искажува. Општото според сопствениот поим е нешто едно и одредено (Мет. 1038б 15), ама не е број, тоест не е во вистинска смисла поединечно. Демек, општоста неможе да биде бивство на повеќе нешта, затоа што во тој случај другите нешта од ист вид би биле едно со таа поединечна ствар. Општоста и родот може да стапат во врска со бивството преку видот-формата и преку одредбениот поим, но како општост и род не се бивство.

Третиот кандидат, „подлежувачкото“, како со повеќе право да влегува во натпреварот за титулата бивство. Веќе со своето име, тоа јасно става до знаење дека го исполнува првиот услов за да биде бивство. Бивство, нели, не е нешто по друго, ами претставува основа на другото – а тоа е заправо „подлежувачкото“. Како нешто „подлежувачко“, бивството успева ја оствари едноста на две нивоа, на нивото на стварна промена, како  и на исказното припишување. Би можело да се каже дека „подлежувачкото“ е место на збирање на мноштвеноста на движењето и говорот, место на кое што разните моменти на мноштвеност се вклучуваат... Точно преку „подлежувачкото“, Аристотел, наспроти елејското сфаќање на едноста, го воведува поимот Едно, кој може да опстане наспроти мноштвото; уште повеќе што тоа е поим кој во себе ја содржи многукратноста на „придоаѓањето“, како и на промената, и тоа на вообличената многукратност и насочената промена. Демек, оваа синтеза на „подлежувачкото“ и „придоаѓачкото“, тој не ја спротивставува на едноста, туку заедно со неа ја поставува како одредба на самото битисување:

„Да се биде е (исто што и) да се биде составен, и да се биде едно, а да не се биде (од друга страна, значи тоа) да не се биде составен, туку да се биде многу.“ (Мет. 1051б 11-13)

 

Овој спој на двократното во самото бивство е основа на исказната вистина, без обзир дали тој спој е вечен или минлив. Има различни бивства, но за вистинитото сознание не е пресудна трајноста на нивната внатрешна обединетост, ами единствено тоа дали ова сознание е такво што, во потполност, не ја поништува внатрешната синтеза; или пак е такво што се губи во целосна простотија. Секако, таму каде што е можно вистинитото сознание, можно е и погрешното (лажното). Тоа Аристотел не го спори, туку разликата меѓу лажноста и вистинитоста, од една страна, ја објаснува со неадекватното спојување, а од друга страна со спојувањето кое го изразува стварното единство. Во обата слуаја, заедничкиот простор го чини исказниот говор. Наспроти тоа, кај оној простиот, не може да има грешка, од едноставна причина што нема никакво спојување. Ама, таквото единство, поради сопствената простотија и неделливост, и не би можело да се осознае по научен пат, па вистината за него може да се стекне само преку непосреден „допир“ (Мет. 1051б 9-24).

„Очигледно е дека кај простите (ствари) не постои истражување ниту проучување, туку некој друг начин на истражување на ова.“ (Мет. 1041б 9-11)

 

Како што ќе се покаже подоцна, (спореди поглавје 2.4.0.), Аристотел на Платоновата трага, го признава постоењето и на „простите бивства“, кај кои доаѓа до потполно преклопување на нивните различни моменти. Меѓутоа, тоа преклопување за него е реално, и не може до крај да ја поништи спекулативната и рефлексивна разлика, која претходно била воспоставена на примерот на „сетилните“ и составените бивства. Токму подрачјето на она што е составено така да „биде едно“, Аристотела највеќе и го интересира (Мет. 1041б 12). Тое Едно не е само прост збир, ни куп расфрлани ствари, туку некоја целина, нешто што може да се разлачи на она што е основно и она што се има „случено“, а тоа разликување не е можно без поимот на „подлежувачкото“. Во тоа се состои „подлежувачката“ улога на „подлежувачкото“ во Аристотеловата Метафизика. Па сепак, наспроти тоа што не спори дека бивството во еден важен смисол е „подлежувачко“ (Мет. 1029а 9). Аристотел дека тоа не е баш „подлежувачко“, и заради тоа вели дека не е „доволно“ бивството да се одреди како „подлежувачко“ (Мет. 1029а 9). Не е доволно, бидејќи ако бивството доследно се мисли како „подлежувачко“, а тоа значи без било какви „придојдени“одредувања, тоа неизбежно се сведува на „супстрат“. Супстратот можеби е основен вид на „подлежувачко“, но како чисто „подлежувачко“, тој ја доведува во прашање самата замисла на нешто основно што „подлежи“ како цврсто и дофатливо; имено, супстратот се растворува во потполна неодредливост и нераспознатливост.

Таква основа не може да биде база за едност, која го олицетворува бивството. Супстратот сетилно го определува бивството наспроти „придоаѓачките“ својства, но не дава единство на тие одредби, кое единство е синонимно за бивството. Тоа значи дека постои нешто друго што е суштина на „подлежувачкото“ – а тоа е формата.

 

2.3.5. Едност на Формата

…

 

(Слободан Жуњиќ: „АРИСТОТЕЛ И ХЕНОЛОГИЈАТА – Проблемот на Едното во Аристотеловата Метафизика“, изд. Просвета – Белград, 1988 год. стр. 364-373)