МИЛОШ ЃУРИЌ: Историја на Хеленската книжевност

ВТОР РАЗДЕЛ

А) Монодија

XIV Елегија

5. СОЛОН

а) Тешките економски прилики и социјалната беда во Солоновото доба

Сосема поинаков дух од Мимнермо е Атињанецот Солон, кој живеел од год. 640 до 564 п.н.е. и во своите елегии и јамби ги изложил своите етички рефлексии и главни објаснувања, но и ги оправдува своите етичко-политички дејности.

Неговата татковина Атика прилично доцна се фатила на орото на трговски држави. Во VII век п.н.е. со нејзината трговија управуваат соседните земји Мегара и Егина, кои го попречуваат нејзиниот економски развиток и размавнување. Парите, коишто ја потиснале старата размена на добра, предизикале силен пресврт во економските односи. Благородништвото кое единствено имало политички права, го направило селанецот свој политички кмет кој нему морал да му дава шестина од приходите, или пак – закупец. Тешките економски прилики и замената на земјишното стопанство со парично предизикале голема социјална беда бидејќи закупнината била плаќана во пари, коишто биле скапи зашто биле ретки, а оној што не ги поседувал, морал да ги позајмува со високи камати. Со оглед на тоа што продажбата на житото не одела арно, бидејќи грчката пченица била поскапа од увезената од Понт и Сицилија, големите бизнисмени ги совладале економската тешкотија, така што својата земја ја засадиле со маслинки, винова лоза и смоква, па се фрлиле на трговија. А селанецот? Неподготвен за таквата стопанска промена, морал да ја продава својата земја и да појде в град во потрага по заработувачка, или кај богаташите да зајмува пари, со земјиштето како колатерал. Кој не ќе можел да ги врати парите, ќе ја загубел слободата, а доверителите можеле да го продадат в робје. Во полисот граѓаните, по пат на трговија и занает, доаѓаат до богатства и од размазеното племство бараат политички права. На село, бедата е се’ поголема, додека во градот пука раздорот меѓу пучаните и аристократијата.

б) Солоновата социјално-политичка работа

Во тоа време, Солон – син на Ексекестид – кој бил трговец со кралска крв, влегува во политичкиот живот на својата татковина, и како човек со богато искуство и релиабилно познавање на животот и луѓето стекнато во трговската професија, почнува да ги развива сјајните особини на сопствениот државнички гениј. Најпрвин во својата Саламина, занесна елегија, ги соколи Атињаните и тие во к‘смет-двобој со жителите на Мегара, загосподаруваат со островот Саламина, со што си обезбедуваат трговија на море. Тој триумф бил пресуден за политичката положба Солонова. Тој влегува во партиските борби и со своите успеси во надворешната политика, како и со својот висок морален идеализам, ја стекнува довербата како на богатите, така и на сиромашните, те во год. 594 го бираат за архонт-епоним, со задача да ги реши тешките прашања во внатрешната политика, т.е. да ја елиминира страшната социјално-економска невоља, како и да ги изглади сите антагонизми кои однатре ја рушеле државата. Уверен дека работи во духот божји (...), тој со радикален, ама во исто време и здрав начин, го решава прашањето на долговите, со закон поништувајќи ги сите долгувања, а ги тргнува и оние злогласни камени столбови со забележана количина на долг, што биле поставени како знак дека земјиштето е под хипотека; потоа ги ослободува и оние кои како залог го ставиле сопственото тело и го забранува таквото кредитирање, за најсетне да ги откупи сите оние кои биле продадени како робови и веќе безмалку го заборавиле мајчиниот јазик. Тоа простување на долгови се вика сисахтија (од сијо - тресам и ахтос - товар). За да им се обезбеди на малите сопственици посреќна иднина, тој ја одредува мерката на земјиште која што не смее да се пречекори. Земјата е сметана за светост, а тоа што била оптоварена со камени столбови – сиреч тешки долгови, во тоа Солон видел нејзина десакрализација, па затоа тој ја повикува мајката – Земја да сведочи за неговиот труд (фрг. 24, ст. 3-27).

...

Во тие Солонови реформи, Аристотел ја наоѓа најголемата и најважна заслуга Солонова за атинската демократија (Арист. ...). За Солоновото законодавство тој пишувал и во загубениот спис За Солоновите оски, т.е. за даските на кои биле напишани законите и кои беа можеле да се вртат околу својата оска. На таа иста тема пишувале и Теофраст, Фанија, Хераклид од Понт и Деметриј од Фалерон.

Овластен подоцна поради сисахтијата да ги продолжи реформите и да го прегледа целиот атински устав, како и зборникот на Драконтовите закони, Солон се напрегнал да го изврши своето најголемо животно дело: го дал тимократско-демократскиот устав кој од жителите на Атика ги создал Атињаните, зашто и најзафрлениот сељак го направил атински граѓанин. Владејачкиот сталеж го губи своето политичко предимство, и сите граѓани добиваат политички права, но не сите – свите, туку секој според својот имот. Од сега, вистински суверен станува народното собрание, во кое секој ужива еднакви права. Своите политички реформи Солон ги обележува вака:

„На народот му дадов толкава моќ колку што му е доволна; ниту честа му ја одземав, ниту на истата нешто и додадов; други пак имаа власт и со богатство беа угледни, та за нив се погрижив ништо срамотно да не им се случи; застанав држејќи јак штит помеѓу едните и другите, за никој да нема сила да му чини зло другому...“

На тие што не беа задоволни со неговите социјални и политички уредби, Солон говорел: „Во големите каузи, тешко е да им се учини на сите по воља“ (фрг. 5, ст. 11).

Ова убаво единство на моралот и политичкиот живот е плод на Солоновата морална филозофија, која што тој сам ја изнесува во своите елегии.

в) Солоновите елегии

Според Солоновото сфаќање, со животот управува праведно божество. Тоа ги признава и усвојува сите добра на овој свет: богатството, здравјето, радоста. Меѓутоа, на сите тие добра им треба правда, за тие да имаат основа и да се уживаат умерено. Како Хесиод (...), и Солон како моралист и политичар живее со верба во моќта на правдата, којашто во боженскиот склоп на вселената зазема неподвижна положба, и затоа тој неуморно нагласува дека за човекот е невозможно да живее вон правдата, затоа што таа ја победува неправичноста од секој вид. Кога ќе се погази правдата и ќе завладее беззаконие, порано или покасно следува казната, за онаму каде што дрскоста и аздисаноста ја пречекориле границата, повторно да ја воспостават рамнотежата и складот. Оваа теодицеја својот корен го има во старата вера и крвната одмазда.

Ваквото морално уверување го натерало Солона да загази во политичката борба на своите сограѓани, те да ги посоветува и опомене преку неговите елегии. Во едните, се прикажува тешката економска и политичка состојба во која Атињаните биле западнале пред неговите реформи; во другите кои - слично на Тиртеевите – се нарекуваат ...(=Опомени на Атињаните), политичарот и законодавец ја оправдува својата политичка и законодавна работа. В. Шмид ги споредува со списите на старозаветните пророци, само што Солон не влијае преку екстаза и со апокалиптични фантазии, туку со јасна памет која му била дадена од искуството и преку општо-разбирливите слики од животот. Една од нив, која успеала потполно да се сочува (фрг. 3), гласи вака на почетокот:

„Нашиот град никогаш нема да падне по Зевсова судба или по вољата на блажените бесмртници; срчаната чуварка – ќерката на семожниот отец – Палада Атена, него го закрилува со своите раце. Но, великиот град, со своето безумие, сакаат да го упропастат племичите лакоми на богатство; водачите народни не знаат за правда, и тие наскоро ќе трпат големи јадови поради својата нааканост, оти не умеат својата охолост да ја совладаат, ниту да ги уживаат сегашните радости во тишината на гозбата (ст. 1-10).“

Овие мисли имаат дотолку поголемо значење, што не ги изговара сиромашен чобан, каков што бил Хесиод, ами човек од стара аристократска лоза, и тој негов став претставува пресврт во историјата на хеленските етичко-политички сфаќања и ја наговестува епохата на демократија. Откако ја опишал состојбата на дисномија (ст. 12-29), која произлегува од бољарската блазираност и себичност, Солон завршува:

„Душата ми наредува да ги научам Атињаните како беззаконието (дисномија) му носи највеќе зла на градот, а законитоста (евномиа) секогаш на видикот изнесува поредок (евкосмиј) и склад (артиа) и брзо ги фрла в окови оние кои се неправични. Последниве го ублажуваат дивиот, го обуздуваат охолиот, ја соборуваат ароганцијата, та во клица го бришат секој траг на лудост. Исправува криви судови и сузбива дрски дела, а ги уништува делата на раздор. Го зауставува гневот на бесната кавга, при што под нив се’ кај луѓето е сложно и трезвено (ст. 30-39).

Последиците на законитост и беззаконие се појавуваат со каузално-генетичка нужност: тие не се благослов или проклетство од небесата, како кај Хесиод, ами резултат на каузално-генетички процес на етичко-политичката дејност во самиот народен организам. Според тоа, Солоновата рационализација во поимањето на социјално-политичките процеси се јавува како паралела на филозофијата на Милетските мислители Талес и Анаксимандер, кои во исто време први се обиделе да ги најдат законите на природните процеси во космичкиот живот. Солон ја претпоставува причината и последичноста во животот на природата, и со таа законитост ја споредува законитоста на социјалните процеси, фрг. 10.

„Како што од облакот знае да грувне со сета сила снег и лед, и како што после блескањето на сјајна молња ќе тресне гром, така и државата мора да пропадне од премногу моќни луѓе и народот поради својата неразумност да падне во ропство на монархот (ес монарху дулосинин).“

Елегиите во кои Солон ги изнел своите етички сфаќања, граматичарите ги нарекуваат Елегиаи ис еавтон (=Опомени на самиот себеси). Освен повеќе одломки, сочувана е една цела елегија (фрг. 1), која У. Виламовиц ја нарекува хеленски „пионер на моралната дијалектика“. Добри прилози за нејзино разбирање дале У. Виламовиц и К. Рајнхарт, а нејзиното место во идејниот свет на јонската елегија, особено во односот кон Семонид од Аморог, ја осветлил Ф. Верли. Солон на почетокот им се обраќа на Музите и од нив моли среќа, слава и богатство, ама се’ вкупом со правда. Целата песна е посветена на размислувањето за богатството. „Луѓето немаат постојани граници во желбата за богатство“; што повеќе имаат – повеќе бараат, ама во таа алчност преоѓаат во злосторство, та затоа пропаѓаат. Како и секаде, и тука треба да се држи мерка, инаку невољата бргу стасува:

„Почетокот и’ е као во пожар; отпрвин е незначителен, а на крајот тежок, бидејќи делата од саможивост кај луѓето не траат долго. Арно ама, Зевс на се’ му наѕира крај, па како што ненадејно облаците ги растерува пролетниот ветер, којшто на брановитата пучина и’ го разбуричкува дното, а на житородната земја и’ ги пустоши красните плодови, па стигнува до небото - високото божје седиште, па чини пак да се види ведрината, а прекрасната снага сончева сјае по плодната земја и никаков облак повеќе не се гледа: таква е Зевсовата освета; ама тој не пламнува во гнев брзо како човекот... Некого одмаздата ќе го стаса веднаш, друг подоцна; но кој ќе успее да и’ побегне и да го одмине божјата коб, таа бездруго ќе стигне – за неговите гревови ќе испаштаат или невините деца или подоцнежните поколенија (ст. 14-32).“

Таква одмазда се појавува и кај Хесиод, ама Солон од него и овде се разликува по тоа што казната не ја замислува, како аскарски селанин, во облик на неродна година или чума, туку таа се појавува како последица на нарушувањето на социјалната правда. Како Тиртеј во случајот со вредноста на благородничките спортски одлики, така и Солон ја предодредува вредноста на богатството:

„Многу неранимајковци се богаташи, а доблесни луѓе – гола сиромаштија, но јас со првите не би ја менувал својата доблест за нивното богатство, заради тоа што доблеста е вечна, а човековото азно секој час посакува да прејде на друг (фрг. 4, ст.9-12).“

...

(Завод за учебници, Белградски универзитет, четврто издание, 1986)

Полја Мешкова – Дино Шарланов: БУГАРСКА ГИЉОТИНА – Тајните механизми на Народниот суд

ОДБРАНАТА НЕМОЖЕ ДА ГИ ПРОМЕНИ ПРЕСУДИТЕ

...Вториот врховен состав на Народниот суд заседава в аулата на софискиот универзитет. Секое утро народните претставници – сега суденици – се дотеруваат под силно безбедување од Централниот затвор. Уште од 6 часот изутрина, нивни блиски и познати (семејствата им се расселени) очекуваат да ги ѕирнат од соседните улици. Но, народната милиција ги презела сите мерки до Универзитетот да не можат да се пуштаат „надворешни лица“. За граѓаните да не можат да ги видат судените, камионите сопираат залепени до задната врата на Универзитетот. Во исто време, организирани групи – повеќето „ремсисити“ – го заземаа влезот од обете страни и скандираат „Смрт на народните непријатели“. Тоа сценариот се повторува по завршувањето на секое заседание на судот.

Според процедурата, судското испрашување се води по истиот ред како и при Првиот врховен состав. Но, поради големиот број судени – 110 души – времето за распит е уште поограничено и тие завршуваат на 16 јануари 1945 г. Создадената атмосфера на напрегнатост и невротичност во салата, како и судскиот состав, се одразува и врз општиот ‘од на процесот.

Лондонскиот корспондент, присуствувајќи како посматрач, го споделува со претставникот на Англиската мисија при Сојузничката контгрола она што му оставило впачаток. Уште при влегувањето во судската сала, тој почувствувал дека во неа провејува „предрешеност“. На лицата на обвинетите се чита безразличност и очајание, меѓутоа наспроти тоа, „тие се обидувале да се бранат достојно и повеќето од нив убедливо“.

Судот изискува од бившите народни претставници да одговараат конкретно на зададените прашања, без да им дава можност за долги објаснувања на собитијата или да приведуваат дополнителни факти, со кои би се обиделе да се ослободат од вината. Сведоците се одбрани мошне прецизно, при што се дава предимство на тезите посочени во обвинението.

На 28 и 29 јануари 1945 г. народните обвинители Владимир Димчев, Георги Керемидчиев и В‘рбан Ангелов ги изнесуваат своите обвиненија. Секој од нив го поддржува обвиненето против определена група обвинети. Тешко е да се оцени на каков принцип било извршено распределението на собраниските делегати помеѓу народните обвинители. Веројатно тоа се случило во зависност од учеството во праламентарните комисии, како и од говорите давани во Парламентот.

Прв говори Владимир Димчев. Неговото обвинение е изградено според истата шема, како она на Георги Петров, само што општата политичка честитица е во поскратена варијанта. Депутатите се обвинети дека ја одобриле склучената на 1 март 1041 г. спогодба за приклучување на Бугарија кон Тројниот пакт, влегувањето в Антикоминтерновскиот пакт на 13 декември 1941 г., објавувањето војна на Англија и САД итн.

Освен тоа, дека допуштале да се организираат и спроведуваат непријателски акции против Советскиот сојуз, како и за тоа оти државата била претворена во плац-д‘арм на Германија за време на војната, а против СССР.

Народниот обвинител особено го акцентирал фактот дека бившите пратеници го изгласале антиеврејскиот Закон за заштита на нацијата од 24 декември 1940 г. и измените и дополненијата на истиот. Оттаму и оценката на Владимир Димчев дека тие не биле никакви народни избраници, туку „полициски“, и се однесувале само според заповедите на Владата.

Една од точките на обвинителниот акт гласи дека пратеници не само што допринеле за репресии против партизаните, ами секој во својата околија „организирал извршување на тие злодејства“. Меѓутоа, продолжението се темелело на доста разнородни факти, кои не ја потврдиле базичната теза. Владимир Димчев е принуден да му обрне внимание на судот да не ги зема предвид според неговите зборови „дребните заслуги“ на некои од депутатите, како што било на пример, помагањето на илегалците по роднинска линија, давањето материјална помош на блиски и познати кои потпаднале под удар на „фашистичките закони“, потоа спасувањето на еврејските семејства и др. Затоа тој предлага од одговорност да не биде ослободен ниту еден од обвинетите. За 17 души – делегати во Собранието – Владимир Димчев бара да ја понесат најстрогата казна – смрт.

Народниот обвинител Георги Керемедчиев запира на вината на втората група бивши пратеници. Тој предлага на смрт да бидат осудени 8 души, а останатите да понесат различен тип казна. За изненадување на судот, Георги Керемедчиев настојува да не се бара судска одговорност на М. Ковачев. Овој човек ги поддржувал законските проекти на Владата во Народното собрание, но го помагал и партизанското движење. Тоа противречи на постановката на Владимир Димчев и на решението на Полит-бирото од 20 јануари 1945 г. дека „никој од пратениците (освен умрените, и тоа пред 1941) не смејат да бидат оправдани“.

Георги Керемедчиев го повлекува обвинението против народниот претставник Атанас Попов поради востановено „лудило”.

За третата група обвинети, народниот обвинител В’рбан Ангелов предлага сите да бидат казнети, но судот да процени какви ќе бидат тие.

За одбраната на адвокатите назначени по службена линија е определено време од нецели 3 дни. Поради наложените ограничувања, повеќето од нив треба да бранат од 5 до 9 обвинети групно.

Вниманието на адвокатите е сосредоточено на тоа да обезбедат намалување на казната на обвинетите. На прво место, тие не одрекуваат дека нивните клиенти биле пратеници во Парламентот, ама настојуваат ова да не се меша со прерогативите на Владата. Станува збор за владини одлуки, преточени во нацрт-закони. За нив народните избраници не можат да сносат одговорност, зашто согласно чл. 50 од Трновската конституција, „Распоредот да се воведе еден закон во сила и да се преземаат мерки во таа насока, зависи од извршната власт“.

Освен тоа, адвокатите му обрнува внимание на судот дека Правителството воопшто не го поставило на јавна расправа прашањето за присоединувањето кон Тројниот пакт. Од стенографските белешки на Народното собрание се востановува дека за извршувањето на тој акт, Министерскиот совет не барал одобрение од депутатите. Премиерот Богдан Филов го сметал за достаточното тоа што ја соопштил веста во Парламентот оти е потпишан Пактот. На иста основа се оспорува обвинението дека пратениците го поддржале отказот на правителствата на Ив. Баграјанов и К. Мураевиев да ск’сат со Германија и на тој начин „да ја предизвикаат нашата ослободителка СССР да и’ објави војна на Бугарија и да преземе окупација на нашата терожиторија“.

Друга теза која адвокатите ја поддржуваат е дејноста на парламентарното мнозинство да не биде разгледано ан-блок. Се настојува да биде утврдена вината на секој од нив поединечно, па да се направи разлика при казнувањето.

На последно место, одбраната истакнува дека обвинетите не дејствувале со предумисла или за лична корист, ами дека мислеле оти работат за интересите на Бугарија. Во она тревожно време, такви биле нивните сфаќања. А, согласно чл. 93 од Трновскииот устав, „Секој член на Собранието има право да го искажува сопственото мнение и да гласа според свое убедување и совест. Никој не може од пратеникот да бара одговорност за искажаното мислење или поради истото го му подигнува обвиненија“. Според уставот, чл. 95, депутатите може да бидат предадени на суд само според решение на Парламентот, и тоа за „грешки и престапи кои се предвидени со криминалните закони“.

Судот не смета дека е неопходно да дава толкувања и разјазнувања по дилемите што ги покренала одбраната, раководејќи се од Мотивите кон Наредбата-закон во коишто е изрично запишано дека „нама да се почитува уставниот имунитет приликум судењата на министрите и депутатите“. На ист начин е заснована пресудата на народните претставници од XXV Обично народно собрание. Во мотивите кон неа е кажано: „Впрочем, обвинетите треба да одговараат според споменатата Наредба-закон...“

Макар и цензурирани, пасуси од обвиненителните обраќања со бараните пресуди  потхрануваат мала надеж дека, колку и да биде тешката заната, барем животот ќе им биде спасен. Ама, дали така мислат и тие кои ги диригираат процесите?

На 1 февруари 1945 г. малку пред 16 часот, обвинетите од првиот процес се водедени во судската сала и наредни во облик на каре, заградено од милиционери. На прво место се регентите. Во 16 часот, член-судијата Стефан Манов почнува да ја чита пресудата. Таа се предава на телали поставени пред Судската палата. Таму, според одлука на ЦК ГК на БРП (к) е свикан митинг на којшто, според печатот, присуствуваат 150.000 души. Пред журналистите, претседателот на судот Богдан Шулев изјавува: „Пресудата е издадена, тоа е првата фаза на работата, след два дека ќе започне изготвувањето на мотивите на пресудата“.

Во 16,30 пресудата на Вториот врховен состав на Народниот суд е произнесена од страна на неговиот претседател Св. Кираџиев.

Станува јасно дека не се прифатени никакви олеснувања на вината, туку спротивно, судиите изненадувачки пресудуваат повиосоки казни дури и од тие што ги барат обвинителите.

Како се стигнало до таквото решение?

Одговорот на тоа прашање се содржи во радио-грамот на Вёлко Червенков до Георги Димитров во Москва од крајот на јануари 1945 г. Во неа тој соопштува: „Пресудата ќе биде донесена в четврток – на 1 февруари. Во претходно решение (20 јануари б.а.) внесовме корекции во смисла на увеличување на смртните казни. Од бројот на советници осудени на доживотен затвор останаа само двајца – Балан и Морфов. Од кабинетот на Баграјанов кон бројот на осудени на смртна казна го додадовме и Колчев. Од составот на депутатите, на смртна казна предлагаме да се осудат до 70 проценти“.

Во соодветствие со двете решенија, Првиот врховен состав ги осудува на смрт тројцата регенти, осуммина царски советници и 22 министри, од кои двајца во отсуство. Уште поголема е „корекцијата“ во вториот процес. Во пледоајеата на народните обвинители се побарала смртна казна за 25 депутати, додека судот на смрт ќе осуди дури 67. Не е познато на кој начин биле додадени уште 42 народни претставници. Впечатливо е тоа што на смрт се осудени двајца делегати за кои обвинителите побарале 8 години строг темничен затвор, седуммина со предложена казна од 15 години итн.

На 1 февруари 1945 г. Трајчо Костов, кој штотуку се вратил од тајна посета на Москва заедно со други членови на ЦК, со радио-грам го информира Георги Димитров за донесените пресуди во првите два процеси. Тој го извесува дека „пресудите ќе бидат извршени оваа вечер“.

Согласно чл. 10 од Наредбата-закон, пресудите неодложно се извршуваат од страна на прокураторите при обласните судилишта. Самото стрелање се става во соодветствие со распоредите на Законот за наказателно судопроизводство и Правилникот за затворите. После нив, се составува протокол, од кого се прави препис и истиот се испраќа до Министерството за правосудство и до соодветниот суд којшто ја востановил пресудата.

...

(Агенција „Демокрација“, 1994 г.)

Зенон Косидовски: ЕВАНГЕЛСКИ ЛЕГЕНДИ

„ДЕЈАНИЈАТА НА СВЕТИТЕ АПОСТОЛИ“ И ПОСЛАНИЈАТА НА НОВИОТ ЗАВЕТ

Мачеништвото на Стефан

...И гордиот Стефан, наместо да се брани, зазел позиција на обвинител. Откако се повикал на Стариот завет, во страсното слово тој ги прекорил Евреите дека уште од времето на патријарсите, постојано и’ се спротивставувале на вољата на Бога, а сосема неодамна и го распнале Исуса на крст. „Тврдоглавци и необразовани по срце и уши! Вие секогаш му се спротивставувате на Светиот дух, како вашите отци – така и вие. Тие ги убија оние кои го предвестија идењето на Праведникот, а чии предавници и убијци станавте вие сега...“ (7, 51-52).

Таа дрска реч, разбира се, предизвикала неопислив бес. Разјарената толпа, поттикнувана од фанатизираниот фарисеј Савле, го извлекла Стефана вон градот и го убила со камења. При такви драматични обстојателства за прв пат се сретнуваме со подоцнежниот апостол Павле, генијалниот распростанител на христијанството.

Во расказот за мачеништвото на Стефан има некои загадки кои наведуваат на размисла. Од текстот остануваме со впечаток дека толпата го одвлекла Стефана зашто ги прекршил судските норми, бидејќи синедрионот не успеал формално да го осуди на усмртување со камења, т.е. со казната која кај Евреите ја добивале оние кои што вршеле коштунство (светогрдие). В исто време, читаме дека „свидетелите ги здиплиле облеките при нозете на еден момок на име Савле“ (7,58). Спротивно на нашите претпоставки, таа кратка фраза покажува дека станува збор за полномошно исполнување на правдата, а не за т.н. само-суд. Знаеме дека во еврејската процедура на судопроизводството постои традиција според која извршителите на смртна казна, пред осуденикот да го отепаат со камења, ги диплеле своите облеки пред обвинителот.

Неможе да кажеме дали вината за смртта на Стефан треба да се фрли врз свештениците или исклучиво врз Савле. Од расказот може да се суди дека тој Савле (Павле) на своја рака ги започнал угнетувањата на „елинистите“, меѓутоа во подоцнежната му реч до царот Агрипа, тој два пати потцртува дека тоа го правел ополномоштен од свештениците.

Мачеништвото на Стефан го означило стартот на бран репресалии, а Савле во тој однос бил на прво место по жестокоста и фанатизмот. Авторот на „Дејанијата на Светите Апостоли“ говори токму за тоа дека „тој и’ пакостеше на Црквата така што влегуваше по куќи, влечејќи мажи и жени, и ги ставаше в затвор“ (8,3). А, малку подоцна го претставуваат како човек кој „вдишувал заплашувања и убиства против учениците господови“ (9,1).

Прогонетите биле обземени од паника. Кој што можел, избегал од Ерусалим и побарал спас во други држави. На тој начин, уште пред мисионерските патувања на Павле, никнале центри на христијанството во Јудеја, Галилеја, Самарија, Феникија и на островот Кипар, а особено в Антиохија, великолепната метропола на елинизмот. Наскоро христијаните стекнале приврзаници среде другите народи, пред се’ меѓу оние кои говореле грчки јазик. Еден од членовите на комисијата од седум „елинисти“ – Филип, го привлекол кон верата великодостојникот на етиопската царица, а Петар го покрстил римскиот офицер Корнелиј сосе неговото семејство, кога дури не се поколебал ни да седне заедно со нив на трпеза, спротивно на еврејските религиозни забрани.

Во расказот за прогонствата наидуваме на соопштение благодарение на кое научуваме дека „сите, со исклучок на апостолите, се разбегаа во различни насоки“. Таа загадочна лаконичност интригира, побудува кон размисла и нагаѓања. Што се крие зад тврдењето дека, наспроти крвавиот терор, останале в Ерусалим? Да се погрижиме да ги анализираме сите можни одговори на тоа прашање.

Како нај-правоподобно да предложиме дека апостолите напросто се скриле некаде во градот, ако веќе се ставиле на произвол на судбата да бидат жртви на прогонителите на сопствените собраќа, чии настојници самите биле. Во тој случај, би требало да направиме избор помеѓу два возможни мотива за нивната постапка: дека се исплашиле онака како од времето на Елеонската планина, или пак наспроти теророт, којшто дивеел, решиле да издржат машки, како што доликува на мажествени луѓе.

Но, ако се потпреме на било која од двете варијанти, ќе западнеме во потешкотии, бидејќи во текстот нема никакви податоци на кои би можеле да се повикаме. Поинаку кажано, не би можеле да одговориме на прашањето на што се должело однесувањето на апостолите – на страв или на храброст.

Сепак ни се чини дека рассудувањата на етичко-психолошки теми ќе се покажат како беспредметни за дискусија. Од различни мали соопштенија, кои се појавуваат тук-там во „Дејанијата на Светите Апостоли“ може да се согледа дека, во тоа време, положбата на апостолите во реалноста било поразлична од тоа што изгледа на прв поглед, На наше изненадување, откриваме дека водачите на репресираните назарејци, не само што не се криеле, туку се држеле така како воопшто да не се чувствувале застрашени. Останува впечаток дека бранот на терор минува покрај нив, ама не ги докоснува. Уште понеобично при нивното однесување е фактот оти, како што изгледа, нивните браќа-истомисленици, кои биле под нивно непосредно старателство, со ништо не биле оштетени од сопствените гонители.

Вистина е дека апостолите два пати биле исправани пред синедрионот в улога на обвинети, но тоа се случило пред Стефан да биде каменуван до смрт и пред избувнувањето на хајката, така што немало никаква причинска врска со терористичката акција на Савле. И во двата случаја апостолите бргу ја здобиле својата слобода – првиот пат после предупредување, а вториот после получавање телесно казнување. А, од одбранбениот говор на Гамалиел станува јасно дека духовниците воопшто не се разгневиле кога тој им ги посочил аргументите, а тие биле дека науката за новиот Месија може „да е од Бога“ тоест дека е вистинита. Јасно е дека тука станува збор за теоретски спор во рамките на јудаизмот, за еден од многубројните спорови кои што тогаш се воделе во Ерусалим помеѓу мноштвото секти и еврејски приврзаници. Сигурно од тие причини апостолите, наспроти предупредувањата, не се чувствувале принудени да ја ограничат и конспирират својата мисионерска дејност, оти немале некакви пречки од страна на ерусалимците.

...

Борба за идејата на христијанството

После она што се случило в Антиохија, непријатностите на Павле не престанале. Речиси во сите средоземноморски градови кои ги посетил за време на трите мисионерски патувања, сретнал јаросна, ненадејна, животозагрозувачка опозиција од страна на ортодоксните јудеи. При нападите, чувствувал некаква систематичност и затоа некои толкувачи на Библијата наѕираат дека тие инциденти биле организирани од агенти пратени од Ерусалим, од Јаков или од некој што бил тесно врзан со него.

За една од најинтересните епизоди во тие долгогодишни борби за идејата на христијанството дознаваме од Посланијата до Галатјаните. Павле се борел за универзален карактер на новата религија. Станува дума за можноста народите од т.н. јазички свет да бидате релаксирани од должноста да им се потчинуваат на правилата на јудаизмот, тнр. „владението на Тора“ тоест на точното запазување на правилата, особено на обрежувањето. Јаков, Петар и другите назарејци се осеќале како правоверни Евреи, па ним им било тешко да се помират со помислата дека во нивната општина треба да влезат луѓе што му се туѓи на јудаизмот, непотчинети на неговите закони. Павле одлично знаел колку е важно тоа прашање за понатамошното развитие на христијанството и затоа претпочитал да влезе во конфликт со своите еврејски браќа, отколку да се откаже од својата концепција.

Арно ама, тој не очекувал дека дека во таа борба новопокрстените јазичници ќе му нанесат удар од зад грб. Се покажало дека општината на Галатјаните, веројатно под влијание на јудео-христијанските агитатори, преминале кон јудаизмот, а дури го вовела и сунетот. Павле бил потресен и веројатно не може да си објасни зошто елинското племе Галатјани, кои немале ништо заедничко со хебрејството, не ги придобил против обрежувањето. Разјаснувањето на тој факт треба да се тражи во културно-религиозната атмосфера на Галатија.

Галатјаните, народ од келтски происход, го напуштиле родниот крај и тргнале да странствуваат по светот во потрага по нови живеалишта. Во 320 г.п.н.е. завојувале против Рим и потем се извлекле кон Мала Азија. В Анадолија создале свое државче и со текот на времето сосема се елинизирале. Имено, во Анадолија од незапамтени времиња, бил познат култот кон фригијската богиња Кибела и нејзиниот млад љубовник Атис, кој во настап на безумие, се лишил од половиот орган. През пролетта, на празникот на божествените љубовници, луѓето претставувале драма-мистерија, чијашто содржина било осакатувањето на Атис, неговата смрт и воскресението му. Биле устроени и празнични шетби и процесии, а првенствено оргии со танци, кога анадолците, доведените до религиозна екстаза, си ги сакателе телата во чест на Атис.

Митот за умреното од шкопење и воскреснато божество ја симболизира умирачката и преродена природа. Култот бил врзан со земјоделието – основното занимање на тамошното население. Галатјаните, кои егзистирале главно од тоа занимање и живееле повеќе од 300 години во Анадолија, не можеле а да не се приопштат кон влијанието на тој култ, којшто бил спроведен со торжественост и воздејствие низ нивната имагинација.

И така, сунетот не бил ништо страно и одбојно за Галатјаните. Еден посилен импулс од страна на едноверците, верни на јудаизмот, бил достаточен тој древно-хебрејски ритуален обред да се припои во вкоренетата народна традиција на анадолскиот култ.

На пример, со Галатјаните гледаме колку продолжителен и силен бил притисокот на јудаизмот врз христијанската средина. Еве на пример, во почетокот на II век, тамошниот главешнина на локалната црква Игнатиј Антиохиоски, во посланието до Магнезијаните, ги критикувал дека запаѓат во јудаизам. Дури и во IV век (364 год.) синодот во Лаодикија, како што пишува Еузебиј, им напомнал на верниците да прекинат да се влијат од јудаизмот и да не ја празнуват саботата (шабат).

...

САЛВАТОРЕ КВАЗИМОДО: Античка Зима

ANTICO INVERNO

Desiderio delle tue mani chiare

nella penonbra della fiama:

sapevano di rovere e di rose;

di morte. Antico inverno.

Cercavano il miglio gli ucceli

ed erano subito di neve;

cosi le parole.

Un po’ di sole, una raggera d’angelo,

e poi la nebbia; e gli alberi,

e noi fatti d’aria al mattino.

(1942)

Мишел Фуко: ИСТОРИЈА НА СЕКСУАЛНОСТА

Старателство над себе

III

ЈАС И ДРУГИТЕ

2. Политички механизам

...Овие два става често бидувале поимани и опишувани како меѓусебно потполно спротивни. Така на пример, Сенека вели: „Да побараме нешто што не пропаѓа секој ден и што ништо не би можело да го заустави. Па што е тоа? Тоа е душата, сакам да кажам добрата, честита, и благородна душа. Можеме да ја означиме вака: тоа е всушност еден Бог кој влегол во смртното тело за во него да пребива како гостин. Таа душа може да се спушти во тело на римски витез, како и во тело на ослободеник или роб. Што значат зборовите „римски витез“, „ослободеник“ или „роб“? Тие називи се плод на охолост и неправда. Од најскромното престојувалиште човек може да се вивне до небо. Тогаш, да се исправиме!“

На истиот тој начин на бивствување Епиктет полага право свој сопствен модус, спротивставувајќи го на начинот на бивствување на својот измислен или реален соговорник: „Твое е да живееш во палати од мермер, будно да пазиш твоите робови и штитеници да те служат, да носиш облека што провлекува поглед, да имаш многу ловџиски пци и свирачи на китара плус трагичари. Дали јас се обидувам сето тоа да ти го одземам? Дали ти случајно си се потрудил да сознаеш како луѓето судат за твојот начин на бивствување? Како за него суди твојот сопствен разум?“

Важноста во римската и хеленистичката мисла на темата за враќање кон самиот себе, како и вниманието кое треба да го обрнуваме кон самиот себеси, се толкува како последица на тоа што во таквото враќање или внимание се гледал оној друг избор, доколку некого не го привлекувале граѓанската активност и одговорните политички функции. Точно е дека припадниците на некои филозофски струи во своите списи им давале совет на своите современици да се чуваат од обавување државни работи, како и од немирот и страста кои тие ги предизвикуваат. Ама главната линија на разграничување не се поклопува со определбата да се учествува или да не се учествува во јавниот живот, и негувањето на самиот себе не нуди вредности кои се одречни кон активниот начин на живот. Тоа негување попрво настојува да го дефинира начелото на односот кон себеси кој ќе овозможи точно да се одредат облиците и условите во кои некоја политичка акција, некое прифаќање на политички одговорности или вршење некоја функција би биле можни или неможни, прифатливи или неопходни. Крупните политички промени кои се случиле во хеленистичкиот и римскиот свет можеле да предизвикаат јавување на некои облици на повлекување во самиот себе; меѓутоа тие пред се’ многу почесто и на многу поважен начин довеле до проблематизирање на политичкиот живот. Можеме накратко да го изнесеме она што било битно во тоа проблематизирање.

1. Релативизирање. Во новото политичко делување, вршењето власт е релативизирано на два начина. Од една страна, дури и кога некому неговото потекло однапред му одредило да биде носител на јавни звања, тој не се поистоветува со својот статус за да смета дека е природно да ги прифати таквите звања. И, ако веќе влегува во јавниот и политичкиот живот, тој тоа ќе го стори затоа што самиот така одлучил. Гледано од ова становиште, карактеристична е расправата која Плутарх му ја посветил на младиот Менемах: тој го осудува ставот според кој политиката претставува случајна активност, арно ама не прифаќа таа да се прогласува за нешто што неминовно произлегува од нечиј статус. Не треба – вели Плутарх – на политичката активност да гледаме како на доколица (schole) на која човек би се препуштил зашто нема друга занимација или затоа што се поволни приликите, со тоа што би кренал раце од неа веднаш штом се судри со потешкотии. Политиката е „начин на живеење“ и „практична дејност“ (биос ке праксис). Но, на таа практична дејност човек може да и’ се посвети само слободно и свесно определувајќи се за неа: Плутарх овде го употребува терминот proairesis (претходен избор), со којшто се служеле стоичарите; а таа определба мора да биде заснована на просудување и разум (крисис ке логос), оти тоа  е единствениот начин кој му овозможува на човекот подоцна да се соочува со проблемите пред него ќе се испречат. Бавењето со политика претставува „начин на живеење“ што подразбира лично и трајно свесно определување за исвесни ставови; меѓутоа неговата подлога, врската меѓу него самиот и политичката активност, она што поединецот го конституира како учесник во јавниот живот, не е (или не е исклучиво) неговиот статус, ами сето тоа представува личен чин што тој го извршува во општата рамка определена со неговиот ранг и статус.

Но, за релативизирање може да се говори и во една поинаква смисла. Сем ако не е владетел, секој поединец управува во рамките во рамките на сплетот на околности во коишто тој самиот зазема положба која истовремено е поврзан со оние кои се над него, како и со тие што се под него. Тој едновремено е оној кој управува, како и оној кого го управуваат. Аристотел во делото „Политика“ го опишал и тој механизам, ама како наизменично сменување или како обрнување на положбата: човек е час управувач, а час управуван. За возврат, темелното начело на валидното раководење Аристид го гледа во тоа човек да биде истовремено и едното и другото и тоа благодарение на еден механизам на издавани и примани наредби, надзор и жалби на донесените одлуки. Во предговорот на 4-та книга од делото „Проблеми на природните науки“ (Naturales quaestiones) Сенека ја опишува таа меѓу-положба на високиот достоинственик во Римското царство: тој го потсетува Лукилиј на тоа дека власта која треба да ја извршува на Сицилија не е врховна власт, Imperium, него пренесена власт, Procuratio, чии граници не треба да ги пречекорува. А тоа, според неговото мислење, било услов за да може да се ужива (Delectare) во обавувањето на таквата должност и да се користи она слободно време кое функцијата на човека му го остава. Плутарх ја прикажува положбата која во некоја рака е обратна; залудно младиот племич кому тој му дава совети се наоѓа меѓу првите луѓе во својот град: тој мора да одржува односи и со „владетелите“ – Hegemones – т.е. со Римјаните. Плутарх ги критикува оние кои, за да ја зацврстат својата власт во сопствениот град, се понизни во односите со царската управа; тој го советува Менемах да ги исполнува своите обврски спрема нив и да воспоставува пријателски односи, но притоа никогаш да не ја понижува својата татковина и да не бара одобрение за секој предмет. Човек кој раководи со други луѓе мора да се уклопи во една област на сложени релации во коишто и самиот се наоѓа, и тоа во едно преодно место; таму можел да доспее благодарение на својот статус, но тој негов статус не ги определува правилата до кои мора да се држи, ниту границите кои не смее да ги пречекори.

2. Политичката активност и моралниот учесник во политичкиот живот. Една од најпостојаните теми во грчката политичка мисла претставува гледиштето дека една држава може да биде среќна и валидно водена само доколку нејзините водачи се честити, и обратно, дека валидното устројство на државата и мудрите закони пресудно влијаат на исправното поведение на магистратите и граѓаните. Во цела една струја во политичката мисла во добата на Царството, на лидеровата морална исправност и натаму се гледа како на нешто неопходно, но од нешто поинакви причини. Таа морална исправност била сметана за неопходна, ама не како израз или плод на складот што постои во целата држава, ами затоа што во тешката вештина на управување, след толку замки, управувачот мора да се рамни според својот сопствен разум: знаеејќи дека добро управува со своите постапки, тој ќе умее саглам да управува со другите луѓе. Човекот – кажува Дион од Пруса – кој се држи до законот и се труди да биде правичен, кој е похрабар од обичните војници, а во работата „поприлежен“ од оние кои своите работни обврски мора да ги обавуваат, кој одбива да му се одаде на било каков разврат - (овде се во прашање доблести кои можат да го красат било кој човек, но кога некој желее да заповеда со другите луѓе, тие врлини треба да бидат подигнати на повисок степен) – тој човек има свој daimon кој не е добар само за него, туку и за други луѓе. Заснованоста на разум при управувањето со други луѓе иста е како и заснованоста на разумот при управувањето со самиот себе. Плутарх тоа го објаснува во својот спис „Расправа наменета за неискусниот владетел“: човек неможе да управува со другите луѓе ако не управува самиот со себе. Тогаш, што е тоа што треба да управува со владетелот? Законот, секако; сепак, под овој збор не треба да се подразбере „пишаниот закон“, ами разумот, логосот кој живее во управителскиот дух и никогаш не смее да го изостави.

Во политичкиот простор во кој политичката структура на државата и законите кои таа ги создава станале помалку значајни, (иако не исчезнале) и во која чинителите кои пресудно влијаеле на политиката се’ повеќе зависеле од луѓето и нивните одлуки, како и од начинот на којшто се користи власта, но и од мудроста која ја манифестирале при воспоставување на разни видови рамнотежа и склучувања споразуменија, се испоставува дека вештината на владење самиот со себе станува решавачки политички фактор. Познато е колкава важност во тоа време добило прашањето на моралната исправност на царевите, прашањето на нивниот приватен живот и начинот на кој тие умеат да ги обуздаат своите страсти: во нив се гледало емство дека тие ќе знаат и самите, без притисок одстрана, да си постават граници до кои ќе ја ползуваат својата политичка моќ. Меѓутоа, тоа начело важи за секого што треба да управува: тој треба да се позанимава со самиот себе, да менаџира со сопствениот дух, да изгради свој сопствен етос.

Во „Мислите“ на Марко Аврелиј наоѓаме најјасна формулација на искуството стекнато во вршењето на политичката власт, која од една страна, добива облик на позив одвоен од статусот, а од друга, бара ревносно покажување на личните доблести. Марко Аврелиј дава два портрета на царот Антонин; во оној позбитиот, тој потсетува на тоа дека царот добил три поуки: сам да не се поистоветува со политичката улога која ќе ја игра („чувај се да не се поистоветиш со својата цезарска титула, да не се проникнеш со неа“), во своето однесување да ги демонстрираш најчестите врлини (да се остане „едноставен, непорочен, поштен, сериозен, природен, пријател на правдата, побожен, благонаклон спрема луѓето, срдечен и непоколеблив во извршувањето на должностите“); и најсетне, да се држи до заповеста што ја дава филозофијата: да ги почитува боговите, да им помага на луѓето и да има на ум колку е краток животот. А, кога на почетокот на споменатиот спис Марко Аврелиј го дава вториот, поподробен Антонинов портрет, кој за него самиот има вредност на правило како треба да живее, тој всушност покажува како тие исти принципи го определувале начинот на којшто Антонин владеел. Избегнувајќи непотребни соблазнителни постапки, задоволување на тештини, запаѓање во оган и насилнички постапки, одбегнувајќи се’ што би можело да значи одмазда и сомничење, оддалечувајќи ги од себе сите подлизурковци, за да се опкружи со мудри и искрени советници, Антонин покажувал како го отфрла „цезаристичкиот“ начин на битисување. Навикнувајќи се да биде умерен (било да е во прашање исхраната или облекувањето, или пак спиењето и полно општење со момчињата), секогаш умерено користејќи го она што животот го чини удобен, останувајќи смирен и спокоен, негувајќи пријателски односи коишто не биле оптоварени ни со непостојаност ниту со страст, се упатувал кон „вештината сам себеси да си биде доволен, притоа не губејќи ја ведрината“. Токму во тие околности, вршењето на царските должности може да се покаже како упразнување на едно занимање кое е озбилно и изискува многу труд: треба грижливо да се проучуваат обврските, никогаш не смее да се остави некој предмет пред да биде проучен до крај, вреди да се избегнуваат некорисни издатоци, се’ треба добро да се предвиди во проектите и треба да се биде истраен при нивната реализација. Неопходно е комплетно изградување на сопствената личност заради остварување на тие задачи, што ќе бидат извршени дотолку подобро, доколку царот не се поистовети со субјектот со надворешни обележја на власта со која располага.

Епиктет, од своја страна, ги изложил начелата до кои требало да се држи човекот на сразмерно висока положба, додека ја врши својата должност. Од една страна, тој бил должен да ја обавува својата функција не водејќи притоа сметка за својот можен приватен живот, или евентуалните лични интреси: „Доделени ти е положение во еден град во Царството и не се наоѓаш на некое неважно место; ама притоа, ти си и доживотен сенатор. Зарем не знаеш дека таквиот човек треба малку време да посветува на своите домашни работи и секогаш треба да излегува вон својот дом, за да заповеда со другите луѓе или сам да исполнува туѓи наредби, или да обавува некаква висока должност или пак да учествува во поход или да дели правда?“ Но, ако великодостојникот треба да го запостави својот приватен живот и она што за него го врзува, доблестите кои го красат како разумен човек треба да му служат као водич и како регулативен принцип во начинот на којшто управува со другите луѓе. „Со луѓето – објаснува Епиктет – не се управува како што тоа се чини со магарето, удирајќи го со стапот. Управувај со нас како со разумни суштества, покажувајќи ни што е корисно и ние ќе го следиме твојот пример. Покажи ни што е штетно и ние ќе се одвратиме од него. Потруди се да не наведеш ревносно да те поддржуваме. „Стори го ова, немој да го правиш она, инаку ќе те фрлиме во темница: тако не се управува со разумни битија. Наместо тоа, на луѓето треба да им се говори вака: стори го ова како што нареди да се чини Зевс, оти ако не постапиш така, ќе те стигне казна, ќе претрпиш штета. Која шкода? Единствено онаа која се состои во тоа дека не си ја извршил својата должност“. Релациите помеѓу управувачите и луѓето со кои тие управуват почиваат во својот конкретен облик на начинот на постоење на разумното битие, а не на статусната квалифицираност и тој начин на постоње треба да ги одредува.

Ваквото определување на обликот на напорниот политички труд – било да е во прашање цар или човек што се наоѓа на некоја раководна позиција – добро го покажува начинот на којшто тие облици на активноста се издвојуваат од рамките на статусот, за да укажат како функцијата треба да се извршува; ама – тоа овде не најмалку важно – таа функција не е дефинирана поаѓајќи од правилата својствени на една вештина на управување со други луѓе, како да е во прашање „професија“ која подразбира извесни стручни знаења и посебни техники. Таа должност мора да се врши поаѓајќи од „повлекувањето на единката во самата себе“, тоест поаѓајќи од односот која таа го воспоставува со самата себеси во моралното самоусовршување. Плутарх тоа му го вели на владетелот кој се’ уште не се изградил како личност: штом дојде на власт, оној кој владее треба „да го насочи својот дух во вистинска насока“ и да го доведе во ред својот Ethos као што треба.

3...

(Ed. Gallimard, 1976)