Старателство над себе
III
ЈАС И ДРУГИТЕ
2. Политички механизам
...Овие два става често бидувале поимани и опишувани како меѓусебно
потполно спротивни. Така на пример, Сенека вели: „Да побараме нешто што не
пропаѓа секој ден и што ништо не би можело да го заустави. Па што е тоа? Тоа е душата, сакам да кажам добрата,
честита, и благородна душа. Можеме да ја означиме вака: тоа е всушност еден Бог
кој влегол во смртното тело за во него да пребива како гостин. Таа душа може да
се спушти во тело на римски витез, како и во тело на ослободеник или роб. Што
значат зборовите „римски витез“, „ослободеник“ или „роб“? Тие називи се плод на
охолост и неправда. Од најскромното престојувалиште човек може да се вивне до
небо. Тогаш, да се исправиме!“
На истиот тој начин на бивствување Епиктет полага право свој сопствен
модус, спротивставувајќи го на начинот на бивствување на својот измислен или
реален соговорник: „Твое е да живееш во палати од мермер, будно да пазиш твоите
робови и штитеници да те служат, да носиш облека што провлекува поглед, да имаш
многу ловџиски пци и свирачи на китара плус трагичари. Дали јас се обидувам
сето тоа да ти го одземам? Дали ти случајно си се потрудил да сознаеш како
луѓето судат за твојот начин на бивствување? Како за него суди твојот сопствен
разум?“
Важноста во римската и хеленистичката мисла на темата за враќање кон самиот
себе, како и вниманието кое треба да го обрнуваме кон самиот себеси, се толкува
како последица на тоа што во таквото враќање или внимание се гледал оној друг
избор, доколку некого не го привлекувале граѓанската активност и одговорните
политички функции. Точно е дека припадниците на некои филозофски струи во
своите списи им давале совет на своите современици да се чуваат од обавување државни
работи, како и од немирот и страста кои тие ги предизвикуваат. Ама главната
линија на разграничување не се поклопува со определбата да се учествува или да
не се учествува во јавниот живот, и негувањето на самиот себе не нуди вредности
кои се одречни кон активниот начин на живот. Тоа негување попрво настојува да
го дефинира начелото на односот кон себеси кој ќе овозможи точно да се одредат
облиците и условите во кои некоја политичка акција, некое прифаќање на
политички одговорности или вршење некоја функција би биле можни или неможни,
прифатливи или неопходни. Крупните политички промени кои се случиле во
хеленистичкиот и римскиот свет можеле да предизвикаат јавување на некои облици
на повлекување во самиот себе; меѓутоа тие пред се’ многу почесто и на многу
поважен начин довеле до проблематизирање на политичкиот живот. Можеме накратко
да го изнесеме она што било битно во тоа проблематизирање.
1. Релативизирање. Во новото политичко делување, вршењето власт е
релативизирано на два начина. Од една страна, дури и кога некому неговото
потекло однапред му одредило да биде носител на јавни звања, тој не се
поистоветува со својот статус за да смета дека е природно да ги прифати таквите
звања. И, ако веќе влегува во јавниот и политичкиот живот, тој тоа ќе го стори
затоа што самиот така одлучил. Гледано од ова становиште, карактеристична е
расправата која Плутарх му ја посветил на младиот Менемах: тој го осудува
ставот според кој политиката претставува случајна активност, арно ама не
прифаќа таа да се прогласува за нешто што неминовно произлегува од нечиј
статус. Не треба – вели Плутарх – на политичката активност да гледаме како на доколица (schole) на која човек би се препуштил зашто нема друга
занимација или затоа што се поволни приликите, со тоа што би кренал раце од неа
веднаш штом се судри со потешкотии. Политиката е „начин на живеење“ и
„практична дејност“ (биос ке праксис).
Но, на таа практична дејност човек може да и’ се посвети само слободно и свесно
определувајќи се за неа: Плутарх овде го употребува терминот proairesis (претходен избор), со којшто се служеле
стоичарите; а таа определба мора да биде заснована на просудување и разум (крисис ке логос), оти тоа е единствениот начин кој му овозможува на
човекот подоцна да се соочува со проблемите пред него ќе се испречат. Бавењето
со политика претставува „начин на живеење“ што подразбира лично и трајно свесно
определување за исвесни ставови; меѓутоа неговата подлога, врската меѓу него
самиот и политичката активност, она што поединецот го конституира како учесник во
јавниот живот, не е (или не е исклучиво) неговиот статус, ами сето тоа
представува личен чин што тој го извршува во општата рамка определена со
неговиот ранг и статус.
Но, за релативизирање може да се говори и во една поинаква смисла. Сем ако
не е владетел, секој поединец управува во рамките во рамките на сплетот на
околности во коишто тој самиот зазема положба која истовремено е поврзан со
оние кои се над него, како и со тие што се под него. Тој едновремено е оној кој
управува, како и оној кого го управуваат. Аристотел во делото „Политика“ го
опишал и тој механизам, ама како наизменично сменување или како обрнување на
положбата: човек е час управувач, а час управуван. За возврат, темелното начело
на валидното раководење Аристид го гледа во тоа човек да биде истовремено и
едното и другото и тоа благодарение на еден механизам на издавани и примани
наредби, надзор и жалби на донесените одлуки. Во предговорот на 4-та книга од
делото „Проблеми на природните науки“ (Naturales quaestiones) Сенека ја опишува таа меѓу-положба на
високиот достоинственик во Римското царство: тој го потсетува Лукилиј на тоа
дека власта која треба да ја извршува на Сицилија не е врховна власт, Imperium, него пренесена власт, Procuratio, чии граници не треба да ги пречекорува.
А тоа, според неговото мислење, било услов за да може да се ужива (Delectare) во обавувањето на таквата должност и да
се користи она слободно време кое функцијата на човека му го остава. Плутарх ја
прикажува положбата која во некоја рака е обратна; залудно младиот племич кому тој му дава совети се наоѓа
меѓу првите луѓе во својот град: тој мора да одржува односи и со „владетелите“
– Hegemones – т.е. со
Римјаните. Плутарх ги критикува оние кои, за да ја зацврстат својата власт во
сопствениот град, се понизни во односите со царската управа; тој го советува
Менемах да ги исполнува своите обврски спрема нив и да воспоставува пријателски
односи, но притоа никогаш да не ја понижува својата татковина и да не бара
одобрение за секој предмет. Човек кој раководи со други луѓе мора да се уклопи
во една област на сложени релации во коишто и самиот се наоѓа, и тоа во едно
преодно место; таму можел да доспее благодарение на својот статус, но тој негов
статус не ги определува правилата до кои мора да се држи, ниту границите кои не
смее да ги пречекори.
2. Политичката активност и моралниот учесник во политичкиот живот. Една
од најпостојаните теми во грчката политичка мисла претставува гледиштето дека
една држава може да биде среќна и валидно водена само доколку нејзините водачи
се честити, и обратно, дека валидното устројство на државата и мудрите закони
пресудно влијаат на исправното поведение на магистратите и граѓаните. Во цела
една струја во политичката мисла во добата на Царството, на лидеровата морална
исправност и натаму се гледа како на нешто неопходно, но од нешто поинакви
причини. Таа морална исправност била сметана за неопходна, ама не како израз
или плод на складот што постои во целата држава, ами затоа што во тешката
вештина на управување, след толку замки, управувачот мора да се рамни според
својот сопствен разум: знаеејќи дека добро управува со своите постапки, тој ќе
умее саглам да управува со другите луѓе. Човекот – кажува Дион од Пруса – кој
се држи до законот и се труди да биде правичен, кој е похрабар од обичните
војници, а во работата „поприлежен“ од оние кои своите работни обврски мора да
ги обавуваат, кој одбива да му се одаде на било каков разврат - (овде се во
прашање доблести кои можат да го красат било кој човек, но кога некој желее да
заповеда со другите луѓе, тие врлини
треба да бидат подигнати на повисок степен) – тој човек има свој daimon кој не е добар само за него, туку и за
други луѓе. Заснованоста на разум при управувањето со други луѓе иста е како и
заснованоста на разумот при управувањето со самиот себе. Плутарх тоа го
објаснува во својот спис „Расправа наменета за неискусниот владетел“: човек
неможе да управува со другите луѓе ако не управува самиот со себе. Тогаш, што е
тоа што треба да управува со владетелот? Законот, секако; сепак, под овој збор
не треба да се подразбере „пишаниот закон“, ами разумот, логосот кој живее во
управителскиот дух и никогаш не смее да го изостави.
Во политичкиот простор во кој политичката структура на државата и законите
кои таа ги создава станале помалку значајни, (иако не исчезнале) и во која
чинителите кои пресудно влијаеле на политиката се’ повеќе зависеле од луѓето и
нивните одлуки, како и од начинот на којшто се користи власта, но и од мудроста
која ја манифестирале при воспоставување на разни видови рамнотежа и склучувања
споразуменија, се испоставува дека вештината на владење самиот со себе станува
решавачки политички фактор. Познато е колкава важност во тоа време добило
прашањето на моралната исправност на царевите, прашањето на нивниот приватен живот
и начинот на кој тие умеат да ги обуздаат своите страсти: во нив се гледало
емство дека тие ќе знаат и самите, без притисок одстрана, да си постават
граници до кои ќе ја ползуваат својата политичка моќ. Меѓутоа, тоа начело важи
за секого што треба да управува: тој треба да се позанимава со самиот себе, да
менаџира со сопствениот дух, да изгради свој сопствен етос.
Во „Мислите“ на Марко Аврелиј наоѓаме најјасна формулација на искуството
стекнато во вршењето на политичката власт, која од една страна, добива облик на
позив одвоен од статусот, а од друга, бара ревносно покажување на личните
доблести. Марко Аврелиј дава два портрета на царот Антонин; во оној позбитиот,
тој потсетува на тоа дека царот добил три поуки: сам да не се поистоветува со
политичката улога која ќе ја игра („чувај се да не се поистоветиш со својата
цезарска титула, да не се проникнеш со неа“), во своето однесување да ги
демонстрираш најчестите врлини (да се
остане „едноставен, непорочен, поштен, сериозен, природен, пријател на
правдата, побожен, благонаклон спрема луѓето, срдечен и непоколеблив во
извршувањето на должностите“); и најсетне, да се држи до заповеста што ја дава
филозофијата: да ги почитува боговите, да им помага на луѓето и да има на ум
колку е краток животот. А, кога на почетокот на споменатиот спис Марко Аврелиј
го дава вториот, поподробен Антонинов портрет, кој за него самиот има вредност
на правило како треба да живее, тој всушност покажува како тие исти принципи го
определувале начинот на којшто Антонин владеел. Избегнувајќи непотребни
соблазнителни постапки, задоволување на тештини, запаѓање во оган и
насилнички постапки, одбегнувајќи се’ што би можело да значи одмазда и
сомничење, оддалечувајќи ги од себе сите подлизурковци, за да се опкружи со
мудри и искрени советници, Антонин покажувал како го отфрла „цезаристичкиот“
начин на битисување. Навикнувајќи се да биде умерен (било да е во прашање
исхраната или облекувањето, или пак спиењето и полно општење со момчињата),
секогаш умерено користејќи го она што животот го чини удобен, останувајќи
смирен и спокоен, негувајќи пријателски односи коишто не биле оптоварени ни со
непостојаност ниту со страст, се упатувал кон „вештината сам себеси да си биде
доволен, притоа не губејќи ја ведрината“. Токму во тие околности, вршењето на царските
должности може да се покаже како упразнување на едно занимање кое е озбилно и
изискува многу труд: треба грижливо да се проучуваат обврските, никогаш не смее
да се остави некој предмет пред да биде проучен до крај, вреди да се
избегнуваат некорисни издатоци, се’ треба добро да се предвиди во проектите и
треба да се биде истраен при нивната реализација. Неопходно е комплетно
изградување на сопствената личност заради остварување на тие задачи, што ќе
бидат извршени дотолку подобро, доколку царот не се поистовети со субјектот со
надворешни обележја на власта со која располага.
Епиктет, од своја страна, ги изложил начелата до кои требало да се држи
човекот на сразмерно висока положба, додека ја врши својата должност. Од една
страна, тој бил должен да ја обавува својата функција не водејќи притоа сметка
за својот можен приватен живот, или евентуалните лични интреси: „Доделени ти е
положение во еден град во Царството и не се наоѓаш на некое неважно место; ама
притоа, ти си и доживотен сенатор. Зарем не знаеш дека таквиот човек треба
малку време да посветува на своите домашни работи и секогаш треба да излегува
вон својот дом, за да заповеда со другите луѓе или сам да исполнува туѓи
наредби, или да обавува некаква висока должност или пак да учествува во поход
или да дели правда?“ Но, ако великодостојникот треба да го запостави својот
приватен живот и она што за него го врзува, доблестите кои го красат како
разумен човек треба да му служат као водич и како регулативен принцип во
начинот на којшто управува со другите луѓе. „Со луѓето – објаснува Епиктет – не
се управува како што тоа се чини со магарето, удирајќи го со стапот. Управувај
со нас како со разумни суштества, покажувајќи ни што е корисно и ние ќе го
следиме твојот пример. Покажи ни што е штетно и ние ќе се одвратиме од него.
Потруди се да не наведеш ревносно да те поддржуваме. „Стори го ова, немој да го
правиш она, инаку ќе те фрлиме во темница: тако не се управува со разумни
битија. Наместо тоа, на луѓето треба да им се говори вака: стори го ова како што
нареди да се чини Зевс, оти ако не постапиш така, ќе те стигне казна, ќе
претрпиш штета. Која шкода? Единствено онаа која се состои во тоа дека не си ја
извршил својата должност“. Релациите помеѓу управувачите и луѓето со кои тие
управуват почиваат во својот конкретен облик на начинот на постоење на
разумното битие, а не на статусната квалифицираност и тој начин на постоње
треба да ги одредува.
Ваквото определување на обликот на напорниот политички труд – било да е во
прашање цар или човек што се наоѓа на некоја раководна позиција – добро го
покажува начинот на којшто тие облици на активноста се издвојуваат од рамките
на статусот, за да укажат како функцијата треба да се извршува; ама – тоа овде
не најмалку важно – таа функција не е дефинирана поаѓајќи од правилата
својствени на една вештина на управување со други луѓе, како да е во прашање
„професија“ која подразбира извесни стручни знаења и посебни техники. Таа
должност мора да се врши поаѓајќи од „повлекувањето на единката во самата
себе“, тоест поаѓајќи од односот која таа го воспоставува со самата себеси во
моралното самоусовршување. Плутарх тоа му го вели на владетелот кој се’ уште не
се изградил како личност: штом дојде на власт, оној кој владее треба „да го
насочи својот дух во вистинска насока“ и да го доведе во ред својот Ethos као што треба.
3...
(Ed. Gallimard, 1976)
(Ed. Gallimard, 1976)
No comments:
Post a Comment