ЈОХАН ВОЛФГАНГ ГЕТЕ: Римски елегии

10.

Александар и Цезар и Хенрик и Фридрик, ти вељи,

радо би дали ми сад славе им овећу чест,

једне кад ноћи бих мого да свакоме лог тај свој дадем:

ал` јаднике је те притиснула Оркуса моћ.

Зато се, ти који живиш, весели свом лежају топлом

прије но ногу ти прст Летин не окваси вал.

11

За вас, Грације, чисти на олтар умјетник ставља

лишће, а носећ вам још од ружа пупољке те.

Сретан то чини, јер својој се радној соби весели

пред оком кад му сва налик на пантеон сја.

Јупитер обара чело божанско, Јуно га диже.

Фебус се макну свој тресући рудасти прам.

Озбиљно гледа Минерва с висока: а лагани Хермес

осврну на страну свој лукави и њежни глед.

Али је к Бакусу, к меком и сањивом, дигла Цитера

поглед што ватре је пун чак и у мрамору том.

Загрљај помиње она сад његов и ко да га пита:

„Уз бок стајати ту красни зар не ће нам син?“

12

Чујеш ли драга, жив жагор што јечи с фламинске цесте?

Жетеоци су то; иду у далек им дом.

Церери не да се плест вјенац, исказати част.

Светковина сад нема да прославе богињу вељу

која не нуди жир златни, но дава нам клас.

Ми ћемо обоје сада с весељем је славити тихо.

Двоје је љубећи свеђ за се, ко и читав пук.

Јеси л` икад чула о мистичном слављу што негда

из Елеузиса траг сљедио оних што свјет

сав освојише? Грци га доњеше; клицаху вазда,

и међ зидинама тим: „Дођите! Света је ноћ.“

Ко је неупућен, бјежи: ал новајлија је чеко

дрхтећ, и носио плашт, безгрешности бјел знак.

Он је лутао тада кроз кругове облика чудних,

ко да води га сан; гледо пред њим гдје тлом

вију се змије, док носе мимо њега дјевојке неке

шкрињице, што их све окити обилно клас.

Свећеници се уз то, уз шапутање, кретали важно.

Младић је, стрепећи сав, свјетлости чекао трак.

Тек за кушњама многим је могао знати за смисао

чудних слика, што ту свети је крио их круг.

Та је значила тајна, да сва се приљубити знала

Деметра, онда кад краљ Јазон се свидио њој,

бодроме тому владару свих Крећана; и све је дражи

бесмртног тјела свог дала му: небески дар!

Сретне ли Крете! Вал класја је брачни њихов кревет.

Њиву тиштао сав усјев ко никад још пре.

Ал` је остали свјет оскудјевао, јер Церера тиме

љубави подвргла све дужности звања је свог.

Упућени би ту одгонетао причу и драгој

намигивао би тад. – Знаш ли, што значи тај миг?

Она граната мирта сјен баца на месташце свето.

Наших уживања сласти не носи свијету квар.

13

Амор је велики враголан. – Ти вјерујеш, а он те вара.

Дође лицемјер ми тај: „Вјеруј бар једном ми још!

Све ћу сад с тобом поштено. Свој живот и пјесништво мени

да си посветио ти, признат уз хвалу сам рад.

Ето, чак у Рим те слиједих, а жеља ме спопада нечим

туђем у крају се том теби одужити сад.

Ту се сви путници туже, ал` онај, за којега је Амор

казао добру рјеч, свуда је пресретан гост.

С чуђењем проматраш трошне те зграде, обилазиш радо

мисо док прати твој ход, посвећен тај крај.

А још већма цјениш остатке стварања оних

умјетника што свеђ стајао уз њихов сам рад.

Сам те ликове градих. Ал` прости! Сад хвалиша нисам,

Увиђаш, како сам рјеч искрену знао ти рећ.

Ти ме намерно служиш, јер гдје су ликови красни?

Гдје је боја ти чар? Гдје је твог умјештва сјај?

Каниш ли стварати опет, мој пријане? Грчке су школе

врата још увјек ко пре: не запре љета их низ.

Вјечно ћу остати млад ја учитељ: и волим младе.

Старачки мудра те, знај, не волим. Схвати ми рјеч!

Нова ли бјеше антика, кад живљаху сретници они!

Сретан буди, па тај древни проживјет ћеш вјек.

Гдје ћеш узети грађу за пјевање твоје? Код мене.

Једино љубав стил теби ће високи дат.“

Тако софиста рече. – А приговарат ћему?

Слушат је обичај мој господареву рјеч.

Ипак ме издо Амор, јер пјесмама грађу док даје,

краде у исти мах врјеме, сву снагу, сву свјест.

Погледе, стискање руку и цјелове, љубазне рјечи

једно другоме свеђ дијели љубавни пар.

Шаптање брбљањем бива, а муцање говором слатким:

без прозодијских пак мјера тај замрјет ће пјев.

Аурора, ја сам те сматро ко пријатељицу Муза.

ал` чак и тебе зар, гле, завео је Амор већ?

Пријатељицом свеђ се ти Амору градиш, у храму

његову будиш ме ти носећ још лепши ми дан.

Нађем ли бујне јој власе на грудима својим, и њена

главица тишти л` ми још лакат око врата вит:

Сретна ли буђења за ме! Сачувајте, часови мирни,

Она се у сну макну, са мене склизнувши главу

окрену, али ме за руку држи ко пре.

Срдачна љубав нас веже и увје вјерно чезнуће;

једино зна нам жуд промјени да нађе пут.

Само да јој руку стиснем, отворит ће небеске очи;

Не! Ја ћу радије њој гледати очију лик.

Остајте склопљене! Ви ме и смутити и опити знате;

гледања ви бисте сад крале ужтак ми чист.

Дивна ли тјела! – Да си Аријадну видио такву,

би ли ти, Тезеју, тад бјежо од њена сна?

Цјелов уснама овим! – О Тезеју, иди! Њу гледај

у очи! Буди се! Гле! чврсто те примила већ.

14

Момчићу, свјећу ми ужиги! – „Још је дан. Трошити је штета

С уљем узалуд стјењ! Чему затварати сад?

Запало сунце је само за кућама, за брјегом није.

Сата се хоће још по, звона док јаве нам мрак.“

-„Несрећо! Иди! Слушај! Очекујем драгу. Међутим,

тјеши ме, свјечице, ти милу ми јављајућ ноћ.“

15

Цезара не бих ја био у британску слједио земљу;

к Попини лакше би ваб Флоров ме могап вућ:

више ми омрзну магла, што сјеверне крајеве тишти

него читав пук буха тог јужног тла.

Поздрављам ја вас, о крчме, оштарије, којима згодно

Прикладни назив, је тај Римљанин умио дати!

Част вам! Јер ви сте ми данас показали драгу, што прати

ујак, ал` дјевојка зна варат због мена га свеђ.

Овдје је стајао наш сто, а око њег повјерљиви Њемци;

Ондје њен тражио глед, гдје ће, код мајке јој, сјест.

На љеп начин је често помакнути морала клупу,

само да затиљак њен видим и лица јој по.

Дизала зборећи глас, и љевала вино и гледећ

само гдје сједијах ја, на сто је просула млаз.

Вино се разли, а она по столу је прстићем њежним

Оном текућином тад шарала за кругом круг.

Писала наша имена и преплетала их скупа.

Ја сам јој гледао прст; она пак опази то.

Онда направи хитро број 5 – али римски – па црту

пред њим повукла је још. Када пак видје да све

опазих добро, круг поче да за кругом вуче, да брише

и број тај четири, знак с којег се узнијех сав.

Шутке сам сједио, усне све до крви гризао себи;

објест ме држала већ, и већ ме морила жуд. –

Све до ноћи морам ту чекати! И 4 још сата!

Виско сунце, твој ход тром је, док мотриш свој Рим,

Нешто већег, ти нисо још гледо, а гледати и нећеш,

ко што ти обећа већ Хорац, твој заносни жрец.

Али ми не часи данас; од седам брежуљака, дедер,

сврни пламени глед – хитро и радо – што пре!

Пјеснику још једном за љубав пократи те сатове сјајне

што их сликаров глед хтио би пожудно пит.

Погледај сад на високе те забате, ступове, кубе,

и на обелиске све; затим у морски се вал

стрмоглави, да сутра још раније угледаш опет

крај што кроз вјекова низ, рајит све већма те зна;

А то су брегови ови што тршћак покривао их дуго,

висови којима сјен прави, са стаблима, грм.

Колибе неке ту биле; ал` затим ти касније видје

сретних пљачкаша гдје пук онуда врви ко рој.

Свашта ношаху они, гомилаху, купећ, баш ондје,

зато за остали крај није твој марио глед.

Вијде: читав је свијет ту насто; затим се руши,

али, из камења тог ниче свјет већи, свјет нов.

Гледати још а га дуго ја могу у твојему свјетлу

парке без хитње нек нит суку живота тог мог.

Али ми прилази час, што га красна већ дуго ја чекам!

Среће ли! Чух ли га? Не! Одбило сада је 3.

Ипак сте, драге ми Музе, пократиле чекање дуго

преварив сатова ток, што се је кретао тром.

Здраво! Ја хитам; и знадем да тиме уврједит вас не ћу.

Поносне ви сте, ал свеђ Амору дајете част.

Душан Пухало: ИСТОРИЈА НА АНГЛИСКАТА КНИЖЕВНОСТ НА XVIII ВЕК И РОМАНТИЗМОТ (1700- 1832)

II. ОД КЛАСИЦИЗМОТ КОН РОМАНТИЗМОТ

3. Самјуел Џонсон. Општа проза и драма

Б) Општа проза: Гибон

Во ова време, научната проза е веќе главно одвоена од книжевната, но историографијата останала блиска на книжевноста според стилот, а донекаде и по методот; затоа најголемиот англиски историчар Едвард Гибон (1737-94) секако заслужува место во прегледот на книжевноста. Гибон потекнувал од богата финансиерска фамилија, студирал на Оксфорд и таму бил така јако предизикан на бунт против владејачките верски и научни идеи, што од протест прешол во римокатоличка вера. Затоа татко му го пратил кај роднини во Лозана, за во тамошната калвинистичка атмосфера, да се врати кон правата вера. Младиот Гибон стварно се излечил од католицизмот, ама воедно безмалку и од секоја религија воопшто: доспеал под влијание на Волтер и останал скептик, а интимно можеби и атеист. По враќањето во Англија, служел околу 4 години во „милицијата“ (доброволна војска, збрана заради евентуално учество во седумгодишната војна); тука стекнал војно знаење, кое добро му послужило како историчар. Годината 1764 ја  пропатувал Италија; престојувајќи во Рим, октомври таа година, добил идеја да напише историја на пропаѓањето на Римската империја. За тој миг, подоцна оставил и убав запис. Неколку години подоцна, откако најпрвин безуспешно се обидувал да направи политичка кариера, почнал работа на своето велико дело, која му одземала 12 години. „Опаѓањето и пропаста на Римското царство“ е огромно дело во 6 големи томови, објавено е сукцесивно во годините 1776 (I том), 1781 (II и III) и 1788 (IV, V и VI). Гибон ја сфатил својата тема мошне широко: следејќи го Римското царство до пропаста, па потем Византија, како негов продолжеток, тој всушност обработил повеќе од 13 векови политички живот на добар дел од Европа, од Трајан (I век н.е.) до падот на Цариград (1453). Овде не е место да се говори за неговиот научен метод; доволно е да се каже дека тој го засновал своето дело на сите тогаш достапни извори, критички проверувајќи го сиот материјал и дека историчарите и ден-денес го признаваат квалитетот на неговото дело, иако многу што е превозмогнато со подоцнежните истражувања. За нас е важно дека „Опаѓањето и пропаста на Римското царство“ може да се посматра и како уметничко дело. Гибон успешно ја разработил својата опширна материја така да таа поседува композициски склад, не само формален, туку и содржински. Што е уште поважно, неговиот поглед на историјата, иако од денешно научно становиште во многушто дефектен, му дава прилика да ги развие своите уметнички можности: тој ја преценува улогата на поединечниот човек и затоа ниже портрети на цареви, војсководци, државници, државници, кои според длабочината и впечатливоста често можат да се споредуваат со успешните ликови на англискиот реалистичен роман. Неговото дело е извонредна панорама на човековата природа и поради ова, тоа е потрајно од чисто научните истории. Природно, не се сите негови портрети на иста висина: многу од нив се само новинарски или есеистички скици, ама оние неколку најуспешни дават доволна подлога Decline and Fall да се нарече значајно уметничко дело. Мошне снажни и сликовити се некои од Гибоновите описи на историски сцени, кои делуваат скоро како опис на очевидец; тие сведочат за неговата креативна мечта и силата на соживувањето.

Гибоновиот стил ја продолжува рационалистичката традиција и стои негде на средина помеѓу Адисон и Свифт: тој пишува едноставно, а воедно елегантно, одржувајќи привид на ладна научна објективност, но со силна примеса на скепса и иронија. Повеќе од обајцата споменати писатели, тој се служи со говорни фигури, што му дава на неговиот стил донекаде свечен и достоинствен вид. Гибон е само навидум објективен: всушност, кон некои историски појави и личности тој има истакнато позитивен или остро негативен став, којшто се открива повеќе во начинот на постапување, отколку во директните изјави. Над се’, тој наоѓал многу вредности во паганството на касното Римско царство (негов најомилен цар бил Јулијан Апостат, кој се обидел да го укине христијанството и во царството да го врати паганството) и многу негативности во христијанството, во кое – со доста историска оправданост – гледал еден од гробарите на Римското царство. Неговиот опис на раното христијанство во 15. и 16. глава на I книга зајадливо е ироничен: историчарот овде се претворил во сатиричар. Тој став не можел да остане без одек во англиската религиозно настроена јавност: по излегувањето на неговото дело, следела низа напади врз Гибоновата „безбожност“, посебно на тие две глави, кои до денес останале трн во очите на побожните критичари и коментатори. Во подоцнежните скратени изданија на Гибон, тие често се исфрлани. Меѓутоа, токму тој дел од неговата историја до денес не е е надминат на ниво на фактографија.

И покрај сета застареност во подробностите (денешните историчари, на пример, велат дека има многу неточности во Гибоновата неповолна слика на Византија, во неговиот приказ на словенските држави на Балканот итн.) Гибоновото дело останува величествен споменик на еден вонреден истражувачки труд и енергија, на остар критички ум, архитектонска способност и уметнички талент.

Иако идеолошки слободоумен, Гибон политички бил конзервативен, а спрема Француската револуција од почетокот се однесувал негативно; тоа била нужна последица на неговата класна припадност.

В) Општа проза: политички писатели.

Општественото вирење покренато со американската и француската револуција (а со подлога во порано споменатите економски промени во Англија) меѓу другото, се одразил и во пораст на бројката на политички дела, од кои некои од нив имаат делумна книжевна вредност или извршиле значително влијание на литературата. Тука ќе спомнеме тројца најистакнати автори од таа врста, кои според едниот или другиот критериум, имаат некое место во прегледот на книжевноста.

Виден член на Џонсоновиот книжевен клуб бил Едмунд Берк (1729-97) блескав говорник и козер, пратеник на град Бристол и истакнат виговски политичар. Берк бил родум од Ирска, од мешовито протестантско-католичко семејство; затоа подоцна ватрено се залагал за проширување на граѓанските права на ирските римокатолици. Свршил универзитет во Даблин и право во Лондон и бил мошне образован. Во младоста ја напишал естетичката расправа позната под скратениот наслов Sublime and Beautiful (Возвишено и убаво) која е значајна како наговестување на новите, сентиментални и романтички поими за уметничката вредност. Тој го стеснува поимот Убаво отприлика на она што Англичаните го нарекуваат „nice“, додека за возвишено го смета она што може да нанесе болка, што го загрозува човека, но истовремено му пружа и уживање.

После тоа, Берк се бавел исклучиво со политика. Во првиот дел на својата кариера, до Француската револуција, тој застапувал напредни либерални начела, и во повеќе смели и ефектни истапувања се залагал за широкоградна политика кон американките колонии, наспроти владејачката група; се истакнува говорот On American Taxation (За оданочувањето на Америка, 1774) каде што се изјаснил против несреќниот данок на чај. Меѓутоа, по Француската револуција, во Берк проговорил класниот инстинкт и тој се вброил помеѓу реакционерите. Својот став спрема Револуцијата опширно го изложил во книгата Reflection on the French Revolution (1790) напишана како одговор на про-револуционерниот говор на некој свештеник Прајс. До ден-денес, таа книга ужива незаслужена слава во Англија, како големо дело на говорничката уметност, мудроста и хуманоста. Всушност, таа има само формална реторичка вредност: добра композиција, допадлива речитост, вешто апелирање на хуманитарни и патриотски чувства, ефикасна употреба на фигури. Како за едно говорничко дело, недостасува она главното: вистинитост и убедливост. Оти Берк ја „побива“ теоријата и праксата на францускара револуција со соема ненаучно повикување на „светоста“ на англиската уставна традиција и на апстрактната „хуманост“, што во дадениот историски момент напросто било лага и хипокризија (без обѕир колку самиот Берк бил за тоа свесен). Секому кој што било што знае за законите на историскиот развиток и за стварниот тек на подоцнежната историја, Берковите „аргументи“ можат да му изгледаат само како жалосни и смешни. Англичаните пак, наоѓаат вредност во Берковата книга пред се’ затоа што во нивните политички идеологии, до денес, остакал јак елементот на истиот плиток и лажен апстрактен либерализам, чијшто прв застапник е токму Берк.

На Берковата книга, убедлив и силен одговор наскоро ќе даде човекот кој многу подобро ја разбирал историјата и поарно умеел да се служи со оружјето на речта – Томас Пејн.

АРИСТОТЕЛ: Никомахова етика

XII

…Cini se da i Eudokso bijase u pravu zagovarajuci prvenstvo uzitka; mnio je, naime, da to sto se on – iako je dobro – ne hvali, pokazuje kako je bolji od onih stvari sto su hvaljene; a takve su Bog i Dobro, jer se prema njima odnose sve ostale stvari. Hvala se tice kreposti, a prema njoj se cine lijepa djela; dok se hvalospjevi ticu postignuca, kako tijelesni, tako i dusevni. Ali podrobnija raspra o tome svakako je primjerenija onima koji se posebno pozabavise hvalospjevima. Nama je jasno, na temelju onoga sto je vec receno, da je blazenstvo jedna od stvari koje su casne i savrsene. A cini se da je tako i zbog toga sto je ono pocelo; jer radi njega svi cinimo sve ostalo, te drzimo da je pocelo i uzrok dobara nesto casno i bozansko.

XIII

Buduci je blazenstvo djelatnost duse prema savrsenoj kreposti, valja razvidjeti sto je krepost; tako cemo mozda bolje uvidjeti i sto je blazenstvo. Vjeruje se kako je istinski drzavnik onaj ko se najvise potrudio upravo oko toga; jer zeli svoje sugragjane uiciniti dobrim i poslusnim prema zakonima. Primjer toga imamo u zakonodavcima Kritjana i Lakedemonaca i slicnih koliko ih je bilo. Ako ovo razlaganje pripada znanosti od drzavi, jasno je da ce istrazivanje biti u skladi s nasom nakanom sa samog pocetka. A bjelodano je kako je ljudska krepost ona koju treba razmotriti, jer dobro koje smo trazili bilo je ljudsko dobro, a blazenstvo ljudsko blazenstvo. Pod ljudskom kreposcu ne podrazumijevamo onu tijela, nego onu duse, a i blazenstvo nazivamo djelatnoscu duse. Ako je tomu tako, ocito je kako drzavnik treba znati stogod o dusi, kao sto onaj tko lijeci oci mora znati i o cijelome tijelu, i to jos vise zbog toga sto je znanost o drzavi cascenija i bolja od ljecnickog umijeca, a i medju lijecnicima, oni najobrazovaniji uveliko se trude oko znanja u tijelu. Stoga drzavnik mora proucavati dusu, proucavati je radi doticnog predmeta i onoliko koliko dostaje za pitanja sto se istrazuju. Jer istrazivati jos pomnije bilo bi vise negoli zahtijeva nas zadatak.

Neke su stvari o tome dostatno iznesene drugdje u raspravama, i njima se treba posluziti, naime da je dusa dijelom razumna, a dijelom nerazumna. Das u ti djelovi odijeljeni kao dijelovi tijela ili bilo sto djeljivo, ili samo odredbom razlucivi na dvoje, dok sup o naravi nerazdvojivi (poput ispupcenja I udubljenja na obodnici kruga) ne tice se sadasnjeg pitanja. Od nerazumne duse, jedan je dio zajednicki, t.j. raslinski, mislim uzrok hranidbe i rasta. Ta se moc duse mora pretpostaviti kod svih stvorova sto se hrane i kod zametaka, a isto i u odraslih bica. Razloznije je tako, negoli im pridati kakvu drugu moc. Tako je krepost cisi se zajednicka i ne pripada samo covjeku; i cini se da je taj dio, ili moc, najdjelotvorniji u snu, dok se dobro i zlo u snu najmannje razaznaju (pa se otuda i kaze kako se polovicom svojega zivota blazenici nista ne razlikuju od bijednika). A to se dogadja posve naravno, jer sam je nedjelatnost onoga svojstva duse koje se naziva dobro ili lose, osim ako mozda u manjoj mjeri ne prodiru u dusu stanoviti poticaji, pa u tome smislu bivaju boljima snovi cestitih ljudi negoli slucajnika. Nego dosta o tome, i ostavimo hranidbeno svojstvo, jer ono po svojoj naravi ne sudjeluje u ljudskoj kreposti.

Cini se da postoji i jedno drugo nerazumno svojstvo duse, koje ipak sudjeluje u razumu. Mi i u uzdrzanih i u neuzdrzanih ljudi hvalimo razmuno nacelo, dio njihove duse koja ga poseduje, jer ih potice ispravno i na najbolja djela. Ali u njima se pokazuje i drugo naravsko svojstvo uz ono razumno, koje se bori i opire protiv razuma. I upravo kao sto uzeti dijelovi tijela – kad ih kanimo pokrenuti udesno – krecu se usuprot naljevo, isto tako je i sa dusom; porivi neuzdrzanika nagone ove u suprotnom smjeru. Ali dok u tijelima vidimo ono sto odvlaci usuprot, u duse duse toga ne vidimi. Pa ipak moramo vjerovati da i u dusi postoji nesto uza sam razum, sto mu se suprotstavlja i opire. Kakvo je to drugo, nimalo nas se ne tice. I kao sto vec rekosmo, cini se da i to sudjeluje u razumu; dakako, u uzdrzana covjeka ono je poslusno razumu, a vjerojatno jos poslusnije u razborita i hrabra covjeka; tu je, naime, sve u skladu s razumom.

Stoga se cini da je i to nerazumno dvostruko. Raslinski dio cini se da nema nista zajednickog s razumom, dok onaj pozudni i uopce nagonski ipak nekako sudjeluje u njemu, tako sto mu je podredjen i poslusan, kao sto kazemo ‘imati razuma’ kad je rijec o necijem ocu ili prijateljima, ali ne onako kao u matematici. Da to nerazumno nekako slusa razum, otkriva iopomena i svaki prijekor i pobuda. Ako pak se mora reci da i to ima razum, onda ce biti dvostruko i ono sto ima razum: jedan dio u pravom smislu i po sebi, a drugi onako kao sto je netko poslusan svojem ocu.

A i krepost se dijeli prema toj razlici; te jedne kreposti nazivamo umnima, a druge cudorednima; mudrost, rasudnost i razboritost umne su kreposti, a plemenitost i umjerenost cudorene. Kad, naime, govorimo o necijem znacaju, ne kazemo kako je mudar ilik rasudan, nego da je blagocudan ili umjeren. Ona hvalevriedna od tih stanja nazivamo krepostima.

            2

Krepost je dakle dvostuka: umna i cudoredna. Umnak repost ima uglavnom zacetak i porast po puuci, pa joj stoga treba iskustva i vremena; docim cudoredna krepost nastaje po navicaju, od cega joj potjece i samo ime, nastalo malom izmjenom rijeci obicaj. Prema tome je bjelodano kako ni jedna od cudorednih kreposti ne nastaje u nama po naravi, jer se ni jedna od stvari koje su po naravi, ne moze preinaciti navadom. Tako, na primjer, kamen, koji se po naravi giba nadolje, ne moze se naviknuti da se giba nagore, pa makar ga tkogod na to privikavao bacajuci ga nagore deset tisuca puta; niti se oganj moze naviknuti da gori nadolje, niti se bilo koja od stvari stop o naravi imaju jedan nacin, mogu priuciti na neki drugi. Dakle, kreposti ne nastaju u nama po naravi ni protiv naravi, nego smo mi po naravi nacinjeni taka da ih primamo, dok se one usavrsavaju navadom.

Od svih stvari koje imamo po naravi, prvo stjecemo njihove mogucnosti, a poslije pokazujemo djelatnosti (kao sto je bjelodano po sjetilima, jer sjetila ne stjecemo time sto cesto gledamo ili cesto slusamo, nego smo ih dapace zadobili prije nego sto smo ih upotrijebili, a nismo ih zadobili uporabom). Docim kreposti stjecemo prvo ih odjelovljujuci, upravo kao i u ostalim umjecima. Jer stogod treba uceci ciniti, to cineci ucimo, kao sto gradeci postajemo graditelji i citarajuci – citaraci; isto tako, cineci pravedna djela postajemo pravedni, cineci umjerena – umjereni i cineci hrabra djela – hrabri. O toma svedoci ono sto se dogadja u drzavama. Zakonodavci, navikavajuci ih, cine gradjane dobrima, i to je zelja svakomu zakonodavcu, te oni koji toga ne poluce – promase, i u tome se razlikuje dobar ustav od losega.

I dalje, po istim uzrocima i po istim sredstvima, svaka krepost nastaje i propada, a slicno i svako umijece; naime, iz citaranja postaju dobri ili losi citaraci. A primjerno tome i graditelji i svi ostali; po dobroj gradnji postat ce dobri graditelji, a po losoj – losi. Ako ne bi bilo tako, nitko ne bi trebao ucitelja, nego bi se svi radjali ili dobri ili losi,. Tako je i s krepostima; po svojim cinema u odnosajima s drugim ljudima postajemo pravedni ili nepravedni, a po svojim cinima u pogibelji – naviknuti strahovati ili uzdati se, bivamo hrabri ili strasljivi. Isto tako je i sa zeljama i srdjbama: jedno ljudi postaju umjereni i blagocudni, drugi neobuzdani i rasrdljivi, ponasajuci se na jedan ili na drugi nacin u tim okolnostima. Jednom rijecju: iz jednakih djelatnosti nastaju i jednaka stanja. Stoga djelatnosti moraju imati stanovitu kakvocu; jer njihovim razlikama odgovaraju susljedna stanja. Naime, nije mala razlika da li je tkogod od mladosti naviknuo na ovakve ili onakve obicaje, nego je ona velika,  pa i cjelokupna razlika.

II

Buduci sadasnje istrazivanje nije radi znanstvene spoznaje kao u drugim granama (jer ne proucavamo kako bismo spoznali sto je krepost, nego da postanemo dobri, inace nam ona ne bi nista koristila), nuzno je razvidjeti ono sto se tice djelatnosti, naime: kako Ih treba izvrsiti, jer – kao sto rekosmo – one odredjuju susljedna stanja. Zatim, da treba djelovati prema pravom nacelu zajednicka je znacajka i mora se prepostaviti – o cemu ce se poslije govoriti: i sto je pravo nacelo i kako se odnosi prema ostalima krepostima. Nu prije mek se pristane na to da se cijeli poucak o cinidbi mora izloziti u ocrtu, a ne u tocnim pojedinostima, kao sto rekosmo u pocetku, da takva izvjesca treba zahtijevati u skladu s gradivom. U stvarima koje se ticu cudorednih cina i probitacnosti nema nicega cvrstog, kao ni u pitanjima zdravlja. Buduci je takvo opcenito izvjesce, jos je manje tocnosti u onome o pojedinacnim slucajevima; kako oni ne potpadaju ni pod kakvo znanje, ni strukovu predaju, moraju uvek sami djelatelji uvidjeti sto je primjereno prigodi, kao u lijecnickom i kormilarskom umijecu. Ali ako je nase sadasnje izlaganje takvo, moramo pokusati pomoci u tome.

Prvo, dakle, treba razmotriti ovo: kako je narav tih stvari da ih unistava manjak i visak, kao sto vidimo u slucaju snage i zdravlja (jer se kod nevidljivih predmeta treba posluziti svjedocanstvom onih vidljivih); naime, i pretjerana i manjkava vjezba unistava snagu, jednako kao sto je i suvisno i manjkavo jelo i pilo unistava zdravlje, dok ga primjerena kolicina i stvara i povecava i odrzava. A tako je i s umjerenoscu, hrabroscu I ostalim krepostima. Onaj tko od svega bjezi i boji se i nicemu se ne opire – postaje plasljivac; onaj pak tko se nicega ne boji i srlja u sve – postaje drzak; isto tako, onaj tko se upusta u svaku nasladu i ne usteze se ni od kakve, postaje neobuzdan, dok onaj tko izbjegava sve uzitke , poput priprostih osoba, postaje neosetljiv. Dakle, umjerenost i hrabrost unistavaju i visak i manjak, dok ih srednost odrzava.

Ali ne bivaju od njih i zbog njih samo njihovi nastanci, porasti I prestanci, nego ce se i njihove djelatnosti odvijati u njima; tako je u svih vidjlivih primjera, kao u slucaju snage; ona nastaje obilnom hranom i mnogim naporima, sto ce opet najbolje uzmoci snazan covjek. Tako je i s krepostima; postajemo umjereni ustezuci se od uzitaka, a postavsi takvima, najbolje se uzmazemo ustezati od njih. Isto je i s hrabroscu: navikavajuci se prezirati strahote I odupreti im se, postajemo hrabri, a postavsi takvi, najbolje cemo uzmoci odupreti se strahotama.

Uzitak ili bol koji prati djela treba uzeti kao pokazatelj njihovih stanja. Onaj tko se usteze od telesnih naslada i uziva u samome tome, taj je umjeren; onaj kojemu je takvo sto tegotno – taj je neobuzdan; onaj opet tko izdrzava strahote i uziva, ili mu barem nije mucno, taj je hrabar; kojega to boli – taj je strasljivac. Jer cudoredna krepost se bavi uzicima i bolima. Naime, zbog uzitka cinimo ruzne stvari, a zbog bola se uzdrzavamo od lijepih. Stoga, kako Platon kaze, trebali bismo se vec od djetinjstva odgajati tako da osecamo radost I bol kako treba, jer je to pravi odgoj!

ИВАН ХАЏИНИКОЛОВ - ВМРО преку погледите на нејзините основачи

VIII

Пречки и опасности

...Наскоро после основањето на револуционерната организацијасе јавија луѓе кои беа нејзини принципиелни противници поради своите великобугарски политички сфаќања или поради лични и материјални побуди. Тоа беа т.н.р. еволуционисти на чие чело стоеја директорот на гимназијата во Солун и некои учители, родум од Бугарија и Македонија, кои пројавија обиди да ја присвојат организацијата и да и’ дадат насока според нивните разбирања. Истата цел ја следеа и раководните лица при Егзархијата.

За таа цел в Солун се случија две-три собранија на иницијатива на опозиционерите. Но и тука тие не успеаја, зашто мнозинството од збраните граѓани на тие собранија беа луѓе посветени во револуционерното дело и не го оставија во нивни раце управувањето на читалиштето, преку кое опозиционерите проектираа да преземат контраакција против револуционерната организација.

Наспроти јавните неуспеси, опозиционерите не очајуваа и ја продолжија борбата на тој начин што основаа револуционерно братство.

Со доаѓањето во Солун на А. Шопов (1896 г.), а по неговиот неуспешен обид да ме привлече и стави под свое влијание, по негова иницијатива, се направи четврт обид за борба со револуционерната организација, та се основаше револуционерното братство со председател Ив. Гарванов. Револуционерното братство се оформи како такво март 1897 г. Јуни 1898 г. тоа испрати до своите приврзеници во провинцијата окружно писмо. Истовремено, дојде кај мене д-р Хр. Татарчев и ме запраша дали и ние треба да испратиме окружно со напатствија како треба да се однесуваат нашите приврзеници кон окружното на револуционерното братство. Тогаш во Централниот комитет бевме останати само ние двајцата: Хр. Матов и Пере Тошев не беа во градот. Прашањето го опсудивме опширно – дека тој нов комитет ќе внесе пакосен раздор меѓу учителството и граѓанството. Се запревме со идејата и ние да испратиме окружно, а наместо тоа се усмеривме кон следење на реакциите на нашите истомисленици, па ако учителството и граѓанството бидат со нас, братството ќе капитулира. При лични средби со наши луѓе, ние објаснивме дека основањето нова револуционерна организација ќе е пакосно за ослободителното движење во Македонија: неминовно ќе се јават борби среде учителството и граѓанството. После извесно време, дојдоа и другите членови на Централниот комитет, кои се согласија со нашите решенија. Имавме сознанија дека одговорите од провинцијата на окружното на револуционерното братство беа неблагопријатни. Воопшто, револуционерното братство имаше малкумина приврзаници, и тоа само во Прилеп, Кавадарци и Серез. През октовмри истата година, управата на револуционерното братство испрати ново окружно со кое им се препорачуваше на нивните истомисленици, во сопствените градови, да отвораат пансиони во кои ќе ги прибираат децата на влијателни граѓани и селани. Идејата и иницијативата убави, но главно таргетирајќи да привлечат на своја страна влијателни граѓани и селани, за после тие да бидат поставени во функција на врагови спрема револуционерната организација.

Во управата на револуционерното братство влегоа: Ив. Гарванов, Хр. Ганов, А. П. Стоилов, А. Наумов, К. Г. Самарџиерв и др. – севкупно 14 души. Сите фактички беа приврзаници на нашата револуционерна организација, но изјавуваа дека целта на нивното револуционерно братство е да ги привлече кон себе повоздржаните елементи, коишто ќе работат на ослободувањето на Македонија по легален пат. Арно ама, вистинските мотиви за основањето на револуционерното братство беа: 1) членовите на братството, прикриени зад маската на легална дејност, да не се изложуваат на ризици и лични жртви и 2) организираната маса да биде потчинета под наредбите на Егзархијата и респективно на Врховниот македонски комитет в Солун. Управата на револуционерното братство ја беше насочила борбата лично против д-р Хр. Татарчев и мене, не би ли не’ мавнале од Централниот комитет, по што ќе можат да ја присвојат револуционерната организација. Тие расудуваат вака: штом Татарчев и Хаџиниколов, како лица со т.н.р. слободни професии, бидат иставени од Централниот комитет и бидат заменети со двајца нивни, останатите членови на Централниот комитет, како чиновници, да бидат придобиени и така целата револуционерна организација да биде присвоена. Макар што ни беа познати нивните намери, Татарчев и јас немавме ништо против во ЦК да има двајца нивни чиновници, но како претходен услов изискувавме тие да дадат заклетва за верност кон статутите на револуционерната организација, каква што тие долго време откажуваа да дадат. Тоа беше главната причина поради која што толку долго не можевме да се помириме. Но, откога се согласија да положат клетва, помирението се постигна.

Кога нивното последно окружно беше получено во Скопје, Хр. Матов ни пиша, прашувајќи зошто сме пречеле на тие луѓе да влезат во редовите на револуционерната организација. Му објаснивме се’ и го повикавме да дојде в Солун, да се сретне со нив и да го уреди прашањето за нивното влегување во организацијата. Матов дојде, се сретна со нив, но си замина разочаран. Во неговиот разговор со К. Г. Самарџиев, последниов му кажал: „Отстранете ги од ЦеКа Хр. Татарчев и Ив. Хаџиниколов; со тебе и П. Тошев лесно ќе се разбереме“. Имајќи го предвид нивното настроение лично против нас, јас на двапати си давав оставка од членството во ЦК, која што другарите не ми ги прифаќаа.

До постигнување на помирување, раководителите на револуционерното братство во борбата против членовите на ЦК прибегнуваа кон семожни неубави и осудителни дејанија. Тие беа пишале неколку пати во Софија до Врховниот комитет, опишувајќи не’ како многу опасни лица за националното дело во Македонија, по што бевме приморани да даваме писмени објасненија при нашето одење в Софија. За илустрација на нивните потфати ќе посочам два-три примера.

През август 1899 г. управата на револуционерното братство, сите „легални и мирни луѓе“, решиле да ме убијат. Истиот месец, една вечер седам во градината на Бошнак-хан и чекам од влезната врата да ми пријдат патници од провинцијата, за да примам писма. Едно време, дојде при мене Ив. Велков, стар мој пријател, кој имаше прејдено на страната на револуционерното братство, те ми кажа: „Во име на старото ни пријателство, ќе станам кривоклетник, за да ти го спасам животот. Сношти управата на револуционерното братство те осуди на смрт. След половина час, ќе дојде убиецот да ја изврши одлуката. Преземи мерки!“ Без да мрдам од местото, спокојно го запрашав:

-Кој е убиецот и каков е тој?

-Еден наш тиквешанец – одврати овој.

-На која возраст?

-Околу 35 години, полничок, острижен.

-Како е облечен?

-Со нов костум.

-Ме познава ли?

-Не!

Потем Ив. Велков си отиде. Јас останав на место и понеже немав револвер, чекав да дојде некое од нашите момчиња, а дотоагаш ќе се ослонував на својот здрав бастун. По едно време пристигна Ив. Гарванов, влезе во гостилницата да вечера и седна до источната врата, наспроти мене. Јас ги набљудував минувачите откај улицата. По извесно време, забележав едно лице со црти какви што Велко ми ги опиша. Тој се наведна кон прозорецот за да го види Гарванов. Во тоа време јас станав, минав позади неговиот грб и се префрлив на спротивниот тротоар на улицата, посматрајќи ги обајцава. Гарванов му говореше и гестикулираше со раце, ама без да ме види, му посочи на убиeцот да оди кон „Коломбо“.

...

Александар Тишма: УПОТРЕБА НА ЧОВЕКОТ

КАКО И ПОЧЕТОКОТ, и крајот на војната, долго очекуван, а сепак ненадеен, се огласи со пукотници: од радост, свртувајќи ги цевките кон небо, војниците ги оптегнаа орозите на своите пушки и машинки. Средое огнометот го доживеа во Копривница, и кога истрча на улица, на мајското небо и ги здогледа трагите од светлечки куршуми, го сфати нивното значење и возбудено заклучи дека му е подарена иднината. Ја кладе радио-станицата во реквирираната селанска кола, се натовари со тројцата помагачи во т.н. „шараги“ и во постојана трка, шибајќи ги коњите и пеејќи цела ноќ и ден, го мина патот до Цеље, новото одредиште. Тука се слеаја реки војници и заробенициод кои прскаа по улиците, омекнати како млеко од сонцето и полудени од ликување. Градот беше негов. Ја смести радио-станицата во касарната и појде да бара конак. Го најде во првата куќа на чија што капија тропна: во градот отрпнат од реквизициите на Германците никој не би одбил да прими партизан-ослободител. А, набргу тоа беше партизан со ширити: ублажувањето на мерилата во нагло нараснатата војска му поклони воднички чин и членство во Сојузот на комунистичката младина. Предности и оптоварувања за него, во ист замав. Признанието го исполнуваше со гордост, ама само спрема другите, како доказ дека не заостанува зад нив; тоа не награди никаква внатрешна определба, ами токму тогаш, оваа непостоечка определба, почна од него да ја изискува. Мораше да глуми оданост која не ја чувствуваше, па дури и да ја наметнува врз другите, што не умееше да го прави без нестрпливи испади. Поради тоа на обука и на состаноци во касарната одеше со стегнат стомак, а се враќаше оттаму како да бил во длабока вода во која бил загњурен и држен така до крајна исцрпеност. Збивташе за опуштање. Го наоѓаше таму каде што вољата без напор се празнеше и каде што за нејзиното празнење постоеше побарувачка: во спарување. Сето Цеље беше за војниците едно големо парилиште, оти нагонот за одржување се впрегнуваше да ги надокнади воените губитоци, а кому би се раскрилиле неговите сили, ако не на оној што за чудо преживеал?

Девојките и жените тие денови одеа по улиците како кучки, пуштајќи го зад себе мирисот на своето жудение, требаше само да се запрат и да се одведат таму кај што треба. Чиновничките на враќање од работа, селанките на пропатување, сопругите во исчекување на дамна завојуваните мажи кои уште не се враќаат, девојките и распуштениците кои долго се одрекуваа од љубов од бојазност за својата чест и мир, сега без двоумење го пречекоруваат прагот на Средоевата соба во станот на младиот механичар со четири деца, и му се предаваа збивтајќи од недеж дека во него ќе најдат мушкарец за живот којшто одново почнуваше. Природно, тој ги изневеруваше нивните надежи, ги менуваше жените на штедејќи ги. Умееше во три часот, по ручекот во менза, да наговори некоја случајна минувачка која му западнала за око, да го посети, па откога со неа се задоволи и ја отпушти, повторно да слезе во предвечерниот град, да посматра и бара се' дотогаш додека не наиде на друга која би можела неговата наполу исцрпена желба да ја воскресне. Уморен, после денот прозбивтан и препотен во кревет, најпосле ќе се одвлечеше во паркчето пред железничката станица и ќе се спуштеше на клупа: овде секогаш имаше минувачи, па и женски; некои од нив со торби седнуваа на соседната клупа, и тој уште тука веќе почнуваше да рие, душкаше, се запознаваше, се бусаше в гради со страдањата и раните, за да би ги оставил последните капки сперма зад некоја грмушка, не можејќи да поднесе да ги однесе во својата пуста соба која целата на нејзе мирисаше. Конечно, сосема се пресели во тој парк, голем се’ на се’ сто на сто чекори, како во сопствено, малечко ама сигурно ловиште. Копнееше, а нагонот му буеше. Умееше да ги распознава различните видови на жени кои таму проаѓаа или се задржуваа, безмалку со сигурност  предвидуваше како која ќе го дочека неговиот налет, колку долго ќе му одолева, исто како таа сцена претходно да ја беа вежбале. Тоа и го лутеше. Сфаќаше колку и самиот учествува во нешто однапред спремено во жлездите на тие жени, колку е и тој нивно, а не само тие негово орадие. Ги земаше со бес и „ниподаштување“, нанесувајќи им бол и увреди, но тие сеедно си стануваа од неговата постела и со насмевка на разбирање за претрпеното понижување, можеби наоѓајќи во него посебна драж, за набргу да појдат со некој друг, и тие според својот нагон. Му омрзна да ги наговорува и особено, кога веќе ќе се согласеа да појдат со него, да го изминува со нив патот до станот, молчешкум и нестрпливо, оти веќе немаше што да се говори и да се кажува во сопствен прилог. Се сврте, демек, кон барање нов стан, во непосредна близина на паркот, и го најде, повторно без тешкотии, кај еден пензиониран сметководител, во улицата која што избиваше пред станицата. Тука боравеше пет недели.

(изд. Нолит – Белград 1977, второ издание)