Хенрик Сјенкевич: СО ОГАН И МЕЧ I

XI

...А војводата, одејќи по лешевите на толпата, стаса на чистинката спроти Запорошците и јуришна кон нив, а тие кон него. И се удрија како два спротивни бранови кои при сударот прават пенливо слеме. Се пропнаа коњите со коњите, коњаниците како бедем, а сабјите над бедемот – како пена. И позна војводата дека веќе не се бие со „руља“, туку со прекалена и искусна запорошка војска. Двете линии се потиснуваа заемно, се кршеа меѓусебно, неможејќи едната да ја сломи другата. Гинеше силесијата, оти овде јунакот удираше на јунак, мечот го дочекуваше меч. Самиот војвода, обесувајќи го боздоганот на појас, а земајќи го од пажот својот гадар, работеше со испотено лице, шиштејќи како ковачки мев. Покрај него двајцата браќа Сјењути, пановите Кјердеи, Бохуславски, Еловицки и Полубињски се виеја како во вител. Од козаците најголеми јадови им задаваше Иван Бардабут, потполковник на калничкото ополчение, козак со џиновска снага и раст, дотолку пострашен што имаше коњ кој се бореше заедно со него. Затоа, не еден властелин не го сврти коњот и отстапи, за да не се сретне со оној кентавр, кој ширеше смрт и пустош. Скокнаа на него браќата Сјењути, ама коњот Бардабутов го заграби помладиот Анджеј со заби за лице и в час му го распрши, на што постариот Рафал го тресна животното над очите. Го рани, но не го уби, оти сабјата го погоди месиганото копче на челото. А нему пак Бардабут во тој замав, му го збрца мечот под брада и го лиши од живот. Така браќата ги снајде гибел, пановите Сјењути и лежеа во позлатените оклопи во прашината, под копитата на бојните коњи; а Бардабут јурна ко пламен во подалечните редови и веднаш се докопа до кнезот Полубињски, 16-годишен дечко, и му го отсече десното рамо, заедно сосе раката. Гледајќи го тоа, пан Урбањски сакајќи да ја одмазди смртта на својот роднина, му кресна пиштол  на Бардабут во самото лице, ама промаши, та само му го откина увото и го облеа со крв. Страшен беше тогаш Бардабут и неговиот коњ, обајцата црни како ноќ, обајцата со крв облеани, беснејќи како луња. Не и побегна на смртта ни пан Урбањски, кому му ја отсече главата, како џелат – со еден удар, како ни 18-годишниот пан Житињски, ниту двата Њикчемна – а останатите фатија да се повлекуваат, пренеразени, нарочито што зад Бардабут блескаа уште сто запорошки сабји и сто копја, веќе мацнати во крв.

Најпосле, го забележа дивиот ваташка полскиот војвода, па страотно подвикнувајќи од радост, кидна кон него, обрнувајќи попат коњи и коњаници – а војводата не се мрдаше. Потпирајќи се на необичната му сила, шикна како ранет див вепар, замавна со гадарот, го збодна коњот и полета кон Бардабут. И ќе му беше чукнал задниот час, веројатно Парка со своите ножици на смртта веќе ја беше зафатила нишката на војводиниот живот (којшто подоцна и го сецна во Окшеј), да не беше Сиљњицки, слуга властелинче, кој како молња јурна на козачкиот ваташка и го опфати околу појасот, пред овој со сабја да го прибие војводата. Додека Бардабут се занимаваше со него, кликнаа пановите Кјердеи за помош на војводата. Вчас скокнаа 12 јунаци кои го раздвоија од ваташката и настана упорна борба. Но, уморениот војводин полк почна да се витка под запорошката надмоќност, фати да се повлекува и помешува, кога оп – долета пан Кшиштоф – подсудијата брацлавски и пан Аксак, со својте одморени стегови. Додуша, и запорошките нови ополченија појдоа во тој миг в бој, ама беше останал уште кнезот со драгоните на Барановски и хусарите на пан Скшетуски, кои се’ уште не земаа учество во битката.

Демек, отпочна наново крвава сеча, а веќе беше се замрачувало. Пожарот ги зафати првите градски куќи. Светлина го осветли боиштето, та двете линии – полската и козачката – мошне добро се гледаа, како и боите на барјачињата на копјата, па дури и лицата на ратниците. Тогаш веќе и Вјершуљ, Поњатовски и Кушељ беа в оган и труд, оти сотирајќи ја толпата, беа стигнале на крилата козачки, која што под нивната навала, зеде да се повлекува узбрдо. Друга боречка линија ги свитка краевите кон градот, зашто додека полските крила напредуваа, средината обратно – постиснувана од надмоќната сила козачка, отстапуваше према кнезот. Полетеа три нови козачки ополченија да ја раскинат, но во тој замав кнезот ја пушти драгонијата на Барановски и таа ја закрепи снагата на борците.

Со кнезот остана саде хусаријата – оддалеку некој би рекол црна шума која тука израснала, грозна буица на железни луѓе, коњи и копја. Вечерното ветре над нив ги виореше бајрачињата, а тие стоеја мирно, не помрднувајќи се без заповед за бој – стрпливи, бидејќи беа прекалени и во толку битки испробани, та знаеја дека крвавото учество нема да ги заобиколи. Меѓу нив, кнезот во сребрена опрема, со златна булава в рака, ги вперил очите во битката – од левата страна стоеше Скшетуски, малу в страна. Ракавот, како поручник, го завратил па држи во снажната, до калт гола рака, наместо боздоган – гадар и мирно чека команда.

А кнезот левата рака ја наднел над очите поради пожарот и ја посматра битката. Средината на полската полумесечина леко се витка кон него, совладувана од поголема сила, зашто не долго ја поткрепуваше Барановски, оној истиот што го уништи Њемирово. Демек, ја гледаше како на дланка кнезот тешката работа војничка. Долгата секавица од сабји час се креваше над црната линија од глави, час исчезнуваше при ударите. Коњи без јавачи излетуваа из оваа лава од борци и р‘жејќи, трчаа по рамницата, а гривата им се виореше при светлоста од пожарот, налик на пеколно сениште. Понекогаш, црвен барјак, кој се вееше над гужвата, нагло ќе паднеше во масата, за повеќе да не се дигне. Меѓутоа, кнезовиот поглед идеше и преку боречката линија, дури до горе, кон градот, каде што на чело на две одбрани ополченија, стоеше младиот Кшивонос, чекајќи згоден момент да јурне во средината и да ги сломи начнатите полски редови.

И скокна конечно, летајќи со стравична вика, право на драгоните на Барановски, ама баш тој миг го чекаше и кнезот.

-Води! – викна Скшетускому.

Скшетуски го подигна во вис гадарот и железната буица потече напред.

Не трчаа долго, бидејќи бојната линија значително им се имаше приближено. Драгоните на Барановски се раздвоија со секавична брзина десно и лево, за да и’ отворат пат до козаците на хусаријата, додека таа низ вратницата бувна со сета своја тежина на веќе победничките Кшивоносови сатнии.

-Еремија! Еремија! – повикаа хусарите.

Еремија! – повтори целата војска.

При страшното име, козачките срце затреперија. Тек сега видеа дека противниците не ги предводи киевскиот војвода, туку самиот кнез лично. Впрочем, тие ионака не можеа да им пружат отпор на хусарите, кои со својата тежина ги гмечеа, како што ѕидот што се руши ги гмечи под себе луѓето врз кои паѓа. Единствен спас им беше да се раздвојата на две страни, да ја пропуштат хусаријата крај себе и да ја удрат од бок. Арно ама, боковите веќе беа бранети од страна на драгоните, со леките стегови на Вјершул, Кушељ и Поњатовски, кои што крилата козачки ги потиснаа и ги нагнаа према среде. Сега изгледите за исходот се промени, бидејќи овие леки стегови создадоа нешто како улица, по чија што средина со вртоглава брзина летеа хусари, смачкувајќи, кршејќи, потиснувајќи и соборувајќи коњи и коњаници, а пред нив со урлање бегаа козаците узбрдо, кон градот. Да можеше крилото на Вјершул да се состави со Поњатовски, ќе беа опколени и исечени сите до еден. Сепак, ни Вјершул ни Поњатовски не можеа тоа да го извршат поради големата навала на бегалци, та само ги сечеа од боковите, толку што рацете им отрпнаа од удари.

Младиот Кшивонос, иако храбар и див, кога виде дека неговото неискуство нема да може да се мери со кнежевото, сосема ја загуби главата и зеде со останатите да бега кон градот.

Риста Огњановиќ - Лоноски: ОД ЖИВОТОТ НА МИЈАЦИТЕ

Ни Срби ни Бугари, пред да завладејет Турциве, немале ни време ни начин, ни стредства, ни сила за да напрвит (од нами) едно тесто: српско или бугарско...
Македонец се делит јасно и од Србин и од Бугарин и овије ги броит како братучеди од вујко и од стрико. Овакво је осаќањето, свеста и волјата на овја народ овамо и добро је овеја да го знојет и едните и другите. Овеја го знојет и историјата и науката и неопходно је овеја да не го заборавит и нашиве славјански политичари." 
(стр. 131).

''Одма да кажа да Мијациве, како и сиве други племиња во Македонија, имајет две јаки осеќања: едно, да се Славјани и да се многу родниње како со Србите, таке и со Бугарите, а друго-да не се ни Срби ни Бугари, токо нешчо треќо: да се Мијаци, Брсјаци итн., а по теја Македонци ('стр. 133).

Од животот на Мијаците

1. Воспитание

Мијаците се трудољубиви, образовани и снаодливи. Не се тврдоглави ни вообразени, не се авантуристи и знојет за мера во сешчоје, Кротки се и питоми, не се кавгажији и осорни, со глава зизд не разбивајет, токо на секоја тешкотија је сакајет мирен и споразумен пот. Умејет да чекајет и да глтајет, умејет да се направит и послаби и помали дур да му дочекајет згоден час и нивнијот петел да запејет. Мијаци се родени за дипломати, во многу нешча не изостанувајет и од Еврејиве.

Инаку, во работа се умејани и издржливи, преку мера се чуварни, потпис и обавези поштувајет, со чесен се чесни, од нечесни се чувајет и од далеку земајет мерки за да не бидет изиграни, не се наивни и мрвина се тије што может да се пофалит да надмудриле некој галичанец и Мијак.

Тешки животни прилики и скитање од детинство по туѓ свет и запознавање со многу милети и вери и имајет до голема вера изострено и обогатено со искуство. Мијакот је способен од секоја неола чесно да се истргнет, способен је и на сув камен леб да створит. За здружување пак ич не се.

Овије високи способности и чинит да Мијакот не одит за аргат, токо наодит нешчо полесно и поизносно. Ако је занатчија, занатот убаво го испечуват за да станет устабашија и да створит тајфа. Во трговија исто таке. Со пет пари капитал за две-три години ќе го видиш Мијаков коде отворил дуќан негде на крај град, а по некоја година в стреде град и в стред престолнина.

Во друштво умејет да се снајдет со секого и со секаков. Умејет да направит и шака (посебно лазоровци), а умејет и да се воозбилит. Секој Мијак је  како да стојит на сто јајеви (федери). Како да го фрлиш, на плешки не паѓат, се помешечки.

На овије особиње Мијаците имајет да благодарит за сите своји успеси во секоји земји. Отује зар и во Бугарија и во Србија и покрај многу симпатији шо уживајет, се осеќајет, се осеќајет и по мрва како со некаков страв.

Како да се плашит од некакво мирно завладување. Исто како и со еврејиве денеска. Ја вела да је претеран, неоправдан  и неправеден овја страв. Мијаци не заслужувајет да им се завидуват, токо заслужувајет угледување на нив, особено во Србија, коде што владат голем раскош и расфрлање.

А шо да кажа за домашното воспитание мијачко?

Како шо им је и раната и животта и облеклото еднакво, таке им је и воспитанието еднакво на сите.

Во мијачка куќа немат кочење и галаење, али немат ни грубост и тиранија. Тамо владат една умерена стредина и една озбилност, една здрава и чесна стредина. Мијачко дете и кријет очите од татка си и побегнуват. За седнување на колено, за обесување на врат и за бацување, ни спомен. На софра дете галичко со опул или со шепотење леб посакуват и јадет теја шо ќа му дает и колку ќа му се дајет. Канење и туткање на деца не је познато. Мајките се помеки, али и тије се строги и не трпит детинсќи ќефови.

Непослушност едва  да се знојет шо је. И стари слушајет, а шо остануват за деца?

Во мијачко сите деца шо се врсници и мошки и женски, сите рабоќе детински како се јавувајет, таке и во исто време и ’и заучувајет и ’и доучувајет. Во едно време заодувајет и на гурбет и на школо, во едно време дечиња по дрва, во едно момичиња запредувајет, во едно завезувајет, замесувајет и се друго.

Тамо се створуват и од векови је створено едно наттрчување и никој не пушчат да го претечет други.

Овакво дете од страм не может да живуват. Теја дете не может после да посакат момиче, такво момиче пак никој не го ни погледуват.

Зар не је силно овеја и овакво воспитание?

(прв. обј. 1940, преобј. 2004, Скопје)

Клод Леви-Строс: ДИВАТА МИСЛА

III

СИСТЕМИ НА ТРАНСФОРМАЦИИ

Забраните и прописите во врска со исхраната се покажуваат како теориски еквивалентни средства за да се означи значењето во еден логички систем во кој видовите што можат да се јадат, целосно или делумно, преставуваат елементи. Но и самите системи можат да бидат од различни типови, што не’ наведува на еден друг заклучок. Ништо не укажува на постоење тотемизам кај Бушманите од Јужна Африка, коишто сепак се придржуваат на строги и сложени забрани во исхраната. Системот кај нив функционира на друг план.

Дивечот што е убиен со стрела е забранет за јадење, КСОХА, се‘ додека поглавицата не изеде едно парче од него. Забраната не важи за црниот дроб, што ловците го јадат на лице место, но тој во сите околности за жената останува КСОХА. Освен општите правила, за некои функционални и општествени категории постојат трајни КСОХА. Така на пример, жената на ловецот може да јаде само месо или површинско сало од задните бутови на животното, утробата или шепите. Тие парчиња се оставаат за жената и децата. Младичите имаат право на дијафрагмата, бубрезите, половите органи и цицките, а ловецот на плешките и ребрата од една половина од животното. Делот на поглавицата се состои од добро парче од секој бут и од секоја печеница и по една кременадла од секоја страна на градите (Фури).

На прв поглед, не може да се замисли систем што помалку би личел на системот на тотемски забрани. Сепак, една многу едноставна трансформација овозможува преминување од еден во друг систем: доволно е етнозоологијата да се замени со етноанатомија. Тотемизмот поаѓа од логичката еквиваленција на зедницата на природните видови со светот на општествените групи; Бушманите тргнуваат од истата формална еквиваленција, но меѓу составните делови на еден индивидуален организам и функционалните класи на едно општество, односно општество кое самото се смета за организам. И во едниот и во дргугиот случај, природната поделба и општествената поделба се хомологни, а изборот на една поделба во еден ред подразбира усвојување на соодветна поделба во друг ред, барем како привилегирани форми.

Следната глава целосно ќе ја посветиме на толкувањето на односите што може емпириски да се проучат меѓу ендогамијата и егзогамијата, како резултат на трансформацијата во рамките на една група. Овде ќе се задоволиме со тоа што ќе воспоставиме врска меѓу тој проблем и проблемот што го разгледавме предмалку.

Меѓу правилата за склучување брак и забраната во исхраната фактичките постои врска. Како кај домородците Тикопиа од Океанија, така и кај Нуерите од Африка, мажот не ги јаде животните и растенијата што се забранети за неговата жена, од причина што внесената храна придонесува за создавање на спермата: кога мажот би постапил поинаку, во моментот на коитус, тој би внесол во телото на својата жена од забранетата храна. Во светлина на претходните проучувања, интересно е да напоменеме дека кај Фангите, една од многуте причини кои ја поткрепуваат забраната да се јаде сржта од кљовите на слонот е тоа што пенисот би можел да стане мек како и непцата на овој дебелокожец (коишто изгледа се посебно меки). Од обѕири према својот маж, жената исто така ја почитува забраната, инаку би можела да го истошти за време на односот.

Овие споредби само илустрираат, во одредени случаи, дека човечката мисла насекаде во светот, воспоставува длабока аналогија меѓу чинот на половото општење и чинот на земање храна, така што во голем број јазици тие чинови се изразуваат со ист збор. На јазикот јоруба, „да јадеш“ и „да се ожениш“ се изразува со ист глагол чиешто општо значење е „да добиеш, да стекнеш“; симетрична употреба имаме и во францускиот јазик во кој зборот „consommer“ (конзумира, троши) се однесува и на бракот и на јадењето. На јазикот на домородците Коко Јао од полуостровот Јорк, зборот kuta kuta има значење и на родосквернавење и на канибализам, а тоа се всушност хиперболични форми на сексуалниот чин на сексуалниот чин и на јадењето; од истата причина, хранењето со тотем и родосквернавењето се означуваат со ист збор на Понапе; а кај домородците Машона и Матабел од Африка, зборот тотем има значење и на „вулва на сестрата на сопругата“, што претставува индиректна потврда на еквиваленцијата меѓу сексуалното општење и јадењето.

Ако јадењето на тотемот е форма на канибализам, тогаш е разбирливо што реалниот или симболичниот канибализам може да претставува казна наменета за тие кои, намерно или не, ја прекршуваат забраната: таква казна е симболичното печење во печка на виновникот на островот Самоа. Но, таа еквиваленција пак се потврдува со обичајот кај домородците Вотјобалук од Австралија, кои во својата тотемска група навистина го јадат човекот што направил злосторство кога грабнал жена со која, според егзогамниот закон, не смее да се жени. Не  барајќи примери толку далеку и не повикувајќи се на други егзотични обреди, ќе го цитираме Тертулијан: „Лакомоста води кон разврат“, и свети Јован Хризостом: „Постењето е почеток на невиноста“.

Може бескрајно да наведуваме вакви сличности; тие што ги дадовмекако пример покажуваат колку е залудно да бараме приоритетен однос меѓу забраните во исхраната и егзогамните правила. Врската меѓу нив не е причинска туку метафорична. Дури и денес, сексуалната врска и врската во исхраната ги замислуваме како слични; за да се  увериме во тоа, доволно е да се потсетиме на изразите од француското арго „faire  frire“ и „passer a la casserole“ со основно значење „готви“ но и „силува жена“. Но, која е причината за таа појава и за нејзината универзалност? И овде логичкото ниво го достигаме со семантичкото осиромашување: „најголемиот“ заеднички именител за сексуалниот чин и за чинот на тој што јаде и тоа што е изедено е што и едното и другото доведуваат до конјункција преку комплементарност:

            „Тоа што не може да се движи е храна на суштествата што се движат, животните без пипки служат као храна на животните со пипки, тие што немаат шепи се храна на тие што имаат шепи, а плашливото станува оброк на смелото.“ (Законите на Ману).

Ако според еквиваленцијата која, без сомневање, ни е најпозната и најраспространета во светот, мажјакот е тој којшто јаде, а женката е таа што е изедена, не треба да заборавиме дека обратната формула често е дадена на митски план во темата vagina dentate која на јасен начина е  „кодирана“ со термини на исхрана, односно со директен стил (така се потврдува оној закон на митската мисла според кој трансформацијата на метафората завршува со метонимија). Впрочем, можно е дека темата vagina dentatа одговара не на обратната, туку на директната перспектива на сексуалната филозофија од Далечниот Исток, каде што, како што покажуваат делата на Ван Гулик, уметноста на мажот во креветот се состои, пред се’, во тоа да не и’ дозволи на жената да ја исцрпи неговата витална сила, и таквата опасност да ја сврти во своја корист.

БРОНИСЛАВ МАЛИНОВСКИ: Аргонаутите на Западен Пацифик

III

Суштината на КУЛА

1.

Бидејќи ги опишавме сцената и глумците, преоѓаме на претставата. Кула е облик на размена од сеопфатен, меѓуплеменски карактер. Ја вршат заедниците кои го населуваат широкиот прстен од острови што обликува затворен круг. Тој круг може да се види и на мапата 5, претставен со линии кои поврзуваат одредени групи острови северно и јужно од источниот дел на Нова Гвинеја. Долж патот непрекинато во спротивни смерови се движат два вида и тоа исклучиво два одредени вида на предмети. Еден од нив – долги ѓердани од црвени школки, наречени соулава – се движат во правец на стрелките од часовникот. Во спротивна насока се движи друг вид на предмет – нараквици од бели школки, наречени мвали. Се движат во своја насока, во затворен круг, а секој од овие предмети среќава на својот пат предмети од другиот вид и непрестајно се разменуваат со нив. Секое движење на стоката во Кула, секој детаљ на размената, е утврден и одреден со збир од традиционални правила и конвенции, а одредени термини од таа размена се пропратени со сложени магиски ритуали и јавни церемонии.

Од секое острово и од секое село во Кула учествуваат повеќе или помалку ограничен број луѓе – тоа значи дека тие ја примат робата, ја задржуваат извесно време, а потоа ја предаваат понатаму. Така, секој човек кој е вклучен во Кула добива, но само во привремена сопственост, една или неколку мвали или соулава кои потоа треба да ги предаде некому од своите партнери, за да може за замена да добие стока од друг вид. Така никој ниту еден предмет никогаш не го задржува подолго време во лична сопственост. Партнерството во Кула не се сопира со една размена, зашто владее правилото „еднаш во Кула – секогаш во Кула“, а партнерството помеѓу два човека претставува врска која трае цел живот. Исто така, секој даден мвали или соулава може секогаш да се следи на својот пат, од човек на човек, и не постои можност никогаш да сопре, така што принципот „еднаш во Кула – секогаш во Кула“ важи и за самите драгоцености.

Церемонијалната размена на двата предмета претставува главен, суштински тип на Кула. Со нив е поврзан и зад него се крие една цела низа на секундарни настани и појави. Така, паралелно со ритуалната размена на нарквици и ѓердани, домородците извршуваат и обична трговија, разменувајќи од еден до друг остров голем број на корисни работи кои често не можат да се набават во областите од каде доаѓат, а се неопходни. Понатаму, постојат и други активности кои претходат на Кула или се поврзани со неа, како што се градбата на прекуморските кануи за Кула-походите, одредени облици на големи погребни свечености, како и подготвителни табуи.

Оттаму Кула, како според своето географско простирање, така и по многуслојноста на своите активности, претставува исклучително голема и сложена појава. Таа ги поврзува многубројните племиња и опфаќа широк комплекс на меѓусебно испреплетени дејности, кои на тој начин прават една органска целина.

Не смееме пак, да заборавиме дека она што пред нас се појавува како сеопфатна, сложена, а сепак добро уредена институција, произлегува од повеќеслојните дејности кои што ги извршуваат дивјаците, немајќи притоа никакви јасно формулирани закони, цели или договори. Тие не поседуваат знаење за некој општ карактер од било кој аспект на својата социјална структура. Ги знаат своите мотиви, ја знаат смислата на поединечни дејности, како и правила кои врз тие дејности се применуваат, но облиците на целокупната колективна институција останува вон дометот на нивната свест. Дури ни најинтелигентниот припадник нема јасна претстава за Кула како за голема организирана општествена градба, а уште помалку за нејзината социјална функција и нејзините импликации. Ако некого прашате што е тоа Кула, ќе одговори наведувајќи неколку детаљи, главно ќе говори за своето лично искуство и субјективното видување на Кула, но никако во склад со дефиницијата која ние предмалку ја дадовме. Од него не може да се добие ни делумен кохерентен опис, затоа што во неговата свест не постои целосна слика; тој се движи во своите рамки и не може да ја согледа надворешноста.

Спојувањето на сите воочени детаљи, социолошката синтеза на сите различни значајни појави, е задача на етнографот. Пред се’ то мора да ја открие смислата на извесни активности кои на прв поглед изгледаат некохерентно и неповрзано. Потоа, мора да разграничи што е тоа во нив константно и значајно од она што е случајно и небитно, односно да утврди закони и правила по кои се вршат трансакциите во Кула. Понатаму, етнографот мора да конструира слика на голема институција, многу слично на физичарот кој својата теорија ја конструира врз основа на експериментални податоци кои што секогаш биле секому достапни, но на кои им недостасувала последната интерпретација. Ова прашање на методите го допрев во своето воведно поглавје, ама нему повторно му се враќам, бидејќи е неопходно добро да се разбере, за да не се изгуби вистинската перспектива во согледувањето на односите кои владејат помеѓу домородците во Кула.

4.

...Заземајќи го повторно гледиштето на поединецот по согледување на Кула, земаме конкретен пример на еден обичен човек кој претпоставуваме дека живее во селото Синакета, важен центар од Кула на јужните Тробријански острови. Тој има неколку партнери, оние во близина и оние оддалечените, кои пак се делат на луѓе кои даваат нараквици и оние кои даваат ѓердани. Природно и непроменливо правило на Кула е школките – нараквици и ѓердани никогаш да не ги примаат од еден човек, поради што тие мора да патуваат во различни насоки. Ако мене еден партнер ми даде школка – нараквица, а јас му возвратам со ѓердан, природно е сите наши идни размени да бидат од ист тип. Оттаму, природата на работата која што ја извршуваме јас - човекот од Синакета и мојот партнер, се одредува според положбата на страните на светот. Така, јас во Синакета, примам од север и од исток само нараквици. Од југ и запад ми даваат ѓердани. Ако имам партнер во близина и доколку неговото место на живеење е  северно или источно од моето, тој секогаш ќе ми дава нараквици, а од мене ќе прима само ѓердани. Ако тој го смени живеалиштето во рамките на селото, ќе го задржи истиот однос, но доколку стане член на некоја друга селска заедница, кој во однос на мене се наоѓа на другата страна од светот, нашата врска ќе се пресврти. Сите партнери од селата северно од Синакета, значи од областа Луба, Кулумата или Киривина, мене ме снабдуваат со нараквици. Нив пак, јас ги предавам на моите партнери на југ, од кои што примам ѓердани. Во овој случај, југот го претставуваат јужните области на Бојова, како и островчињата Амфлети, како и соседните големи острови Добу.

На овој начин, секој човек е принуден да ги почитува одредените правила во однос на географската усмереност на своите трансакции. Ако го замислиме актерот во било која точка на Кула-прстенот, свртен спрема средината на кругот, тој со левата рака ќе прими школка-нараквици, а со десната ѓердани, за потоа да ги предаде потаму. Со други зборови, тој непрекинато ги пренесува школка-нараквиците од лево на десно, а ѓерданите од десно на лево.

Ако ова правило за однесување на поединците го примениме на целиот прстен Кула, можеме веднаш да воочиме конкретен резултат. Збирот на целата размена не води кон бесцелно движење на два вида предмети, до произволно пристигнување и давање на школки-нараквици и ѓердани, туку постојано течат две непрекинати струи. Едната струја се ѓердани, кои се движат во насока на стрелките на часовникот, а другата струја се нараквици, кои пак се движат во спротивна насока. Така гледаме дека е потполно исправно да говориме за циркуларна Кула-размена, за прстенот или кругот на предмети кои нон-стоп се движат. Во тој круг, сите села се сместени на точно одредени места, а се така распоредени едно спрема друго, што секогаш се или во насоката на движење на нараквиците или во смерот на кои патуваат ѓерданите.

Стеван Раичковиќ: ЗАПИСИ ЗА ЦРНИ ВЛАДИМИР

Наместо фуснота

Од нас десетемина во собата, во најтешка положба беше Владимир Пуриќ, 35-годишен Циган од селото Сопот на Космај, земјоделец, болен од рак. Кога во една прилика му помогнав да излезе од собата во болничкиот ходник да пуши, почна нашиот прв разговор.

-Слушнав дека сте писател, ми рече штом седна на клупата и запали цигара.

Си помислив, по навика, да го избегнам одговорот на ваквото прашање, но во истиот момент почувствував дека во овој случај тоа е бесмислено.

Ме замоли да напишам песна за него и неговата болест.

-А што ќе ти е тоа, Владимире? – го прашав.

-Па така... Ако останам жив да имам за спомен кога боледував... А, ако не останам...

-Што ако не останеш? – се обидував да се насмеам, за да ја свртам на шега ваквата размисла.

-Па така... Нека ви остане вам...

Со денови Владимир Пуриќ ме набљудуваше од својот кревет во аголот. Секогаш кога ќе се свртев на таа страна, во мене беа вперени неговите белки, кои блескаа од црното, слабо лице: очекуваше песна. Тие денови веќе ги забатали и лековите. Не го видов ни храна да зема.

Еднаш во ходникот започнавме и ваков разговор:

-Како успеа, Владмире, толку да се разболеш?

-Многу работев... Косев и ноќе.

8.

(Варијации)

Ко то у смирај навали

Најлакше тамне тегове

По Космају и Авали

Као да мери брегове?

Ко то са косе литице

Бере у поноћ цветове

Па их дене у китице

Да реси тајне светове?

            *         

Ако ти жита погазе

Или растуре живице

То можда крче богазе

Неки са оне ивице.

Ако се станеш будити

Од росе усред атара

Немој се чудом чудити

То је зној бивших ратара.

            *

Понекад тако стајати

Скривен у сени поноћи

Када зашкрипе вајати

Као да ишту помоћи:

Пуцају греде дебеле

Начете тајном секиром

А даске криве, небеле,

Одјечу ко под звекиром.

И воња све на амове,

Кожухе, крње рогове,

Славине, коце чамове,

Ланене дреје, стогове.

И шушти слама уморна

И цури зоб из зобнице

И зјапе врата суморна

Ко отшкринуте гробнице.

Све што је икад имало

Живот, до уре удесне,

О није мртво нимало

(Бар неке ноћи чудесне).

            *

Огрнут белом тежином

С косиром преко рамена

Краде се косац брежином

Побегао испод камена.

Мирише тешка комина

Над селом и над ледином.

Ноћ је ко црна домина

Са белом тачком једнином...