ЏОРДАНО БРУНО: За Причината, Принципот и Едното

ТЕОФИЛ: Ако, демек, духот, душата и животот се наоѓаат во сите објекти и по одредени степени ја исполнуваат сета материја, сигурно дека духот станува вистински акт и вистинска форма на сите ствари. Демек, светската душа е конститутивен формален принцип на универзумот и на она што универзумот го содржи; тоест, ако животот се наоѓа во сите предмети, душата е форма на сите предмети; таа е секаде редна моќ на материјата и владее во сложеното: го обавува составувањето и одржувањето на деловите (...)

Морате значи, накратко да знаете дека светската душа и божеството не се присутни сегде и во секој дел на начин како некоја материјална ствар, бидејќи тоа е невозможно за било кое тело или дух, какви годе биле тие; туку на начин којшто не е лесно поинаку да ви биде протолкуван, освен вака. Мора да знаете, кога се вели дека светската душа и универзалната форма се секаде, тоа не се смета телесно и според обем, оти такви тие не се и не може да бидат во едно тело; ами тие се духовно сегде цели. Како груб пример може да си представите некој глас кој сиот е во една соба и во секој нејзин дел, затоа што секаде го наоѓаме во целост, како што овие зборови кои јас ги говорам ги слушаат сите; и да има иљада присутни, и да мојот глас може да го десегне целиот свет, би бил сегде во целост. Ви кажувам, значи, учителу Полиниј, дека светската душа не е како неделива точка, туку на некој начин како глас (...)

Еве ти знакови и потврди со кои што пожелувам да завршиме за тоа дека спротивностите се слеваат во едно: најсетне, од нив нема да биде тешко да се изведе оти сите работи се едно, како што секој број, бил тој парен или непарен, конечен или бесконечен, се сведува на единство, кое помножено со конечното дава бројка, а помножено со бесконечното го негира. Тие знакови ќе ги земам од математиката, а потврдата од други морални и спекулативни науки. Значи, најпрвин за знаковите. Кажете ми, што е поразлично од правата црта и кругот? Што му е на правото поопречно од кривото? Па сепак тие, во принцип и во најмалиот дел (минимата), се поклопуваат; зашто – како што прекрасно забележал Кузанус, откривачот на најубавите тајни на геометријата – каква разлика може да пронајдеш помеѓу најмалиот лак и најмалата рамна нитка? Освен тоа, (при најголемото): каква разлика може да пронајдеш меѓу бесконечниот круг и рамната линија? Зарем не приметувате дека закривеноста на кругот, како што тој расте, се’ повеќе се приближува до правата црта? Оттаму треба секако да се каже и да се верува дека правата линија, колку што е подолга - толку е и порамна, па според тоа најдолгата од сите прави всушност е и најрамна од останатите; така што, на крајот од краиштата, бесконечниот правец и бесконечниот круг стануваат едно те исто. Еве, демек, како се’ се слива во еден биток, како што порано докажавме (...)

Ако добро просудиме, сигурно забележуваме дека пропаѓањето не е ништо друго ами настанување, а настанувањето – пропаѓање; љубовта најодзади е омраза, а омразата - љубов. Омразата кон спротивното е љубов кон блиското; љубовта спрема ова, е омраза спрема она. Значи, во коренот на супстанцијата, љубовта и омразата, како и пријателството и кавгата, се една та иста работа. Од каде лекарот го зема противотровот, ако не од змијата-отровница? Во најсилните отрови е и најдобрата медицина. Зар една моќ не престојува кај две спротивни ствари?... Да не говориме за тоа дека кружницата мора да лежи на рамнина, дека конкавното се крие и лежи во конвексното, дека срдитото живее поврзано со стрпливото, дека на оној што е најохол највеќе му се допаѓа понизниот, а на скржавиот – дарежлив итн. (...)

(„Повест на филозофијата“ Борис Калин, Школска книга – Загреб)

Блажо Видов: ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ ВО ТИКВЕШИЈАТА

СПОМЕНИ И МАТЕРИЈАЛИ 

Книга 2

Првата битка што Револуционерната организација ја поведе со поробувачите беше во пролетта 1901 година во с. Валандово. По оваа битка се случи голема провала и почна апсењето на видни Македонци. Меѓу затворените, многумина беа наши Тиквешани. Речиси сите поугледни нашинци беа фатени од заптиите, задржани во прочуениот солунски затвор Еди Куле, а други беа пратени на робија.

Набргу по овие настани, апостолот Гоце Делчев врши инспекциска обиколка и брза да го обиколи Тиквеш за да види каква е состојбата во таа крепост на бугарштината и каков е духот на револуционерните борци по откривањето на Валандовската афера.

Во почетокот на септември Гоце Делчев доаѓа во Неготино пречекан од Ѓоре Слепиот и Јованче Прекодолов. Уште со пристигнувањето, Гоце со радост констатира дека Организацијата во Неготино е цврста и со висок дух. По неколкудневен престој во Неготино, Гоце заминува за Кавадарци. Тука го пречекува неговиот другар Лазо Бањански со жена му Марија Бањанска. И во Кавадарци Гоце поминува неколку дена, кои ги користи за да ги посети состаноците во одделни маала. Преоблечен како винар, терајќи го пред себе магарето, натоварено со кошови или со каци, Гоце и’ поминува речиси пред нос на турската полиција и го спроведува своето дело корисно за народот.

Од Кавадарци Гоце оди во историското село Ваташа каде што го пречекува младиот учител и раководител на Тиквешијата Христо П. Антов. Тука Гоце имал можност да се сретне со повеќето селски раководители. Задоволен од она што го видел во Тиквешијата, Гоце рекол:

„Јунак без јатак не може, а Тиквешијата е јатак за нашата голема борба“.

И денес се’ уште по градовите и селата на Тиквешијата за апостолот Гоце Делчев се раскажуваат легенди, кои во годините на ропството се шепотеа од уста на уста и го крепеа будниот бугарски нациионален дух.

В. „Тиквеш“, год. I, бр. 6, Софија, 1 јуни 1942. с. 4.

(изв. Државен архив на Република Македонија, Главна управа на архивите при Министерскиот совет на Република Бугарија - РЕВОЛУЦИОНЕРНИТЕ БОРБИ ВО ТИКВЕШИЈАТА)

ФРАНСОА ВИЈОН: Завештанија

1.

BALADA O GOSPARIMA IZ DAVNIH VREMENA

Gde grob je Treceg Kaliksta

zadnjeg iz loze tih patrona

na kome papska kruna blista?

Gde Alfonsko kralj Aragona

vojvoda ljupki od Burbona

i Artur koga zna Bretanja

i Karlo Sedmi srce sklona?

Al’ gde je hrabrost Sarlemanja?

Gde skotskom kralju cvece lista

kom pola lica presmiona

bi rujno poput ametista

jer bi vodj bojnih legiona?

Gospodar Kipra sjajnog trona

vaj! i kralj spanski pun stovanja

kom ne znam sva imena ona?

Al’ gde je hrabrost  Sarlemanja?

Zacutacu jer stvar je cista

svet ovaj tek je varka bona

smrt napokon uz svakog prista

i od nje nema ni zaklona.

Samo da pitam za barona

kog Lanselotom sva Behanja

zove tog lava s bastiona?

Al’ gde je hrabrost Sarlemanja?

2.

BALADA LEPE SLEMARKE MLADIM CURAMA

“Cuj lepa Rukavicarko

sto saveta mog bi rada

i ti Blanso Obucarko

vreme je da znate sada

muzite od celog grada

nek muskarce svaka vara

jer starost je slaba nada

kao isluzena para.

“Ti ljupka Kobasicarko

koja igras s puno sklada

Gijemeto Tapetarko

postuj gazdu dok si mlada

brzo nece biti rada

kad ostanes svela stara

pop bice ti sva nagrada

kao isluzena para.

“Zanko premila Kaparko

nek te dragan ne ovlada

Katarino ti Kesarko

ne odbijaj muska stada

nek se smeje s puno slada

i ta koja nema cara

u starosti ljubav strada

kao isluzena para.

3.

RONDO SMRTI

Smrti ostra ti je strela

jer mi ubi tu divotu

i sad u svom zlom hihotu

vrebas ne bi l’ mene srela:

od tada mre mi dusa vrela

al’ sto ubi nju sirotu

            Smrti?

Jedno srce bi dva tela:

nek mrem slicno tom civotu

il’ ziv bicu stran zivotu

kroz secanja sva nevesela

            Smrti?

3.

BALADA O PARISKIM GOSPAMA

Poznate su jezicarke

Firencanke i Mlecanke

sposobne da zbore carke

kao stare te Rimljanke

ali nek su Lombardjanke

Djenovljanke nisu blizu

Pijemontke Savojanke:

pravi kljun je u Parizu!

Lepom recju mnoge varke

tvore kazu Napuljanke

a gracu ko vrane starke

Pruskinje i Alemanke

al’ Grkinje Egipcanke

Madjarke i sve u nizu

Spanjolke i Katalanke:

pravi kljun je u Parizu!

Ni Bretonke ni Svajcarke

Gaskonjke ni Tuluzanke

s Malog mosta dve ribarke

scutkace ih i Loranke

Engleskinje Kalezanke

(da promakle neke nisu?)

Pikardjanke Arlezanke:

pravi kljun je u Prizu!

Kneze samo Parizanke

lepo zbore ko sto grizu

nek svi hvale Talijanke:

pravi klun je u Parizu!

4.

BALADA DOBROG NAUKA

“Makar bio nosac bula

varac koji varkom vara

krivotvorac ili hulja

kao mnostvo jos drugara

kockar kome nema para

kradi vadi tudju kesu:

sta mislis kud ode para?

Krcme kurve sve raznesu.

“Rimuj pevaj zezaj cula

prerusen sav lud od zara

pesme bubnja zurla frula

ispred silnih gospodara

igraj farse s mnogo dara

kockaj zgrci u zlom besu

to je vecna prica stara:

krcme kurve sve raznesu.

“Da li bezis od tih hula?

Ori tori strt od mara

cuvaj konje od krda mula

kad vec nisi za pisara:

taj zivot ce imati cara

al’ pleveci u svom lesu

ne cuvas li tih dobara

krcme kurve sve raznesu.

5.

EPITAF

CLXXVIII

Tu lezi i spi u ovoj sobi

Zlom Amorovom strt kamdjijom

Djak jedan mali jedne kobi

Kog zvali su Fransoa Vijon.

Beda mu vecno bi nad sijom.

Sve razda sve do zadnje rojte

Slike stalaze hleb lampion.

Boga vam taj mu verset pojte:

VERSET ILI RONDO

Nek vecni mu je pokoj dat

Boze i sjaj preuzvisen

Jer on svega bese lisen

Ni persuna on nema vlat:

Obrve glava brk i vrat

Kao repa bese strizen.

Nek mu je vecni pokoj dat.

U dupe marnut kao tat

Bi strogoscu gnan i nisten

Mada jeknu: “Oprost Istem!”

Cudan izraz u z’o sat.

Nek vecni mu je pokoj dat.

6.

KATREN KOJI JE VIJON SASTAVIO OCEKUJUCI DA BUDE OBESEN

Ja sam Fransoa to mi kazna

iz Pariza kraj Pontoaza

a vrat  pod omcom ce da sazna

sta guzica mi tezi prazna.

(изд. БИГЗ – Белград, 1986)

Владимир Ќоровиќ: ИСТОРИЈА НА СРБИТЕ

Дел I
ПРОДИРАЊЕ НА СЛОВЕНИТЕ НА БАЛКАНОТ

Балканската култура во добата на преселбата на Словените

... Od Niša prema jugoistoku i jugu behu Skupi (Zlokućani kod Skoplja). Car Justinijan, koji se rodio u blizini te varoši, u selu Taurisiju, podigao je Skupi na rang maćedonske metropole, davši joj latinski naziv Justiniana Prima. Justinijan je podelio Istočni Ilirik u dve crkvene oblasti, Dakiju i Maćedoniju. Ovoj drugoj određeno je središte, zajedno s političkim, u Skupima (535. godine), a u oblast su joj spadale: gornja i donja Mezija, obe Dakije, Prevalitana, Dardanija najsevernija pokrajina Makedonije takozvana Macedonia salutaris i jedan deo Panonije. Posle 602. god. nema više nikakvih vesti o toj arhiepiskopiji, a "političko težište iz Justinijane Prime ponovo se premešta u Solun". Očevidno je, da je to bilo u vezi sa nadiranjem Slovena. Prokopije je kazivao za taj grad, da je bio vanredno ukrašen hramovima, dvorovima, tržištima. I staru varoš Ulpijanu (Lipljan) Justinijan je udostojio svoje pažnje, obnovio je i dao joj ime Justiniana Secunda. Oba su ta imena ostala samo u zvaničnoj crkvenoj literaturi, a u narodu samom ostala su starija imena do naših dana: Skopine , arnautski Škup, turski Uskup i Ušćup. Od Skupi prema jugu nema naročito velikih rimskih naselja. Već je Momzen primetio da "nikad nije svuda kroz maćedonsku unutrašnjost krenuo energičan pokret gradskog razvoja; udaljeniji predeli jedva su, bar stvarno, izišli iz seoskog reda." Od interesa je važno granično mesto Stobi (kod Grackog), gde se sad vrše sistematska iskopavanja, Herakleja Linkestis (Bitolj), zvani ponekad i Pelagonija, i Lihnis, prozvan posle Ahris (Ohrid). Ohrid je bio porušen u borbama za seobe naroda i do većeg značaja došao je tek u slovensko doba. Južnije behu Edesa (Voden), nekad prestonica maćedonskih vladalaca i Beroja (Verija, Karaferija, Ber), jedna od prvih hrišćanskih episkopija Balkana, gde je propovedao sam apostol Pavle. Jedno vreme taj je grad bio takmac Solunu, najvažnijem gradu vizantske države posle prestonice. Na putu između Skoplja i Gradskog bila je i granica između latinske i grčke domene.
Nemajući uvek dovoljno vojske na raspoloženju, da bi sprečavao sve navale varvara preko Dunava, Justinijan je bio počeo da podiže i obnavlja stare rimske gradove i tvrđave, da mesto žive ljudske snage postavi tvrđavne branike i da razređenim posadama da bolju zaštitu i više mogućnosti za otpor. Rimska naselja išla su, u glavnom, ponajviše uz morsku obalu i duž velikih plovnih reka, a naselja u unutrašnjosti ili su se razvijala na glavnim stecištima puteva ili su poticala od starog domaćeg stanovništva. Središte Balkana nema ni u pola onoliko naselja koliko periferija; sistem gradskog razvoja bio je, vojnički shvaćen, kao povezani limes, koji je s periferije s mora, i prirodnih komunikacija prodirao prema Dunavu i u unutrašnjost. Taj sistem je dobrim delom zadržao i Justinijan, samo je mesto ofanzivnog imao kod njega defanzivni karakter. Iza rimske linije dunavskih tvrđava Justinijan podiže još jedan niz utvrđenja, slabijih, ali korisnih i osigurava pažljivo i bokove, da protivniku učini što težim prodiranje prema prestonici.
Prokopije, savremenik i historičar Justinijanov, u svom delu O građevinama podrobno navodi to podizanje gradova. Ono je početo već prvih godina Justinijanove vlade, ali se oseća tek sredinom VI veka, kad Huni i Sloveni ne mogu da prodiru s tračke strane, nego iz Panonije. Uz svoj rodni kraj Justinijan je naročito utvrdio glavna mesta unutrašnjosti, Niš i Sofiju, gde su se sticali mnogi putevi. Uz dunavsku liniju podigoše se stražare i utvrde; sva su mesta imala biti ograđena rovovima i nasipima, u koliko se ne bi dospela obnoviti stara utvrđenja s kulama i zidovima. Te građevine nisu bile uvek solidne; podizane su žurno, s materijalom koji je bio pri ruci, i bez ikakvih drugih sem strateških obzira. "Manji zamkovi imaju na uglovima četiri okrugle kule, veće varoši četvoro-šestoro- ili osmougaone kule od tri boja. Taj se tip lako raspoznaje u hemskim zemljama. Severni zid Serdike (Sofije) sa okruglim kulama skrpljen je od staroga materijala, sa grčkim natpisima iz ranijega doba carstva, oltarima tračkih božanstava i nadgrobnim kamenovima. Zamak (Kulina) Ravna u dolini Timoka sa okruglim kulama popravljen je od temelja iz materijala rimskih kamenitih građevina i natpisa. Isto tako i velika većina spomenika iz Viminacija nije nađena u prvobitnom položaju, nego su uzidani u stenama velikog zamka, koji je podignut od kamenja stare varoši". Od Singidunuma (Beograd), koji je bio prilično zapusteo, Justinijan ponovo napravi grad "slavnim i dostojnim pričanja". U blizini Beograda podigao je i grad Oktavon, a uz Dunav podiže i obnovi čitav niz gradova, među kojima Lederatu kod Rama i Pinkum (Veliko Gradište). Broj manjih gradova i stražara peo se na stotine, a služili su koliko za obranu, toliko i za zbegove seoskog i nezaštićenog sveta. U samom timočkom kraju, u području tvrđave Akve (Prahova) bilo je 37 takvih gradova i stražara; sam čuveni Gamzigrad izgleda da je iz tog vremena; od Singidunuma do ilirske granice bilo ih je 39, a do ušća Dunava 80. Čak u Maćedoniji i Dardaniji bilo ih je 127. Strah od provale širio se po svoj carevini, a radi rđavog iskustva i potrebe da se ne veže operativna vojska utvrđivao se ne samo sever, nego i sredina Carstva, pa čak i jug sa Epirom i Tesalijom sve do klasičnih Termopila.
...
Što romanski elemenat Balkanskog Poluostrva nije mogao da asimiluje slovenske doseljenike, kao što je ranije činio sa Ilirima i Tračanima, sa Germanima u Italiji, ili sa Galima u Francuskoj, ima više razloga. U ono ranije doba rimska je snaga bila u naponu; sad, posle IV i V veka, državni organizam bio je istrošen. U državi se sve više oseća uticaj tuđih naroda, koji je Imperiji opasan i onda kad je u njegovoj službi, a ne samo kad je u borbi s njim. Meteži seobe naroda znatno su pomerili i oslabili romansko stanovništvo, Sloveni su došli na Balkan u većim masama i imali su za sobom bogate rezerve; za njihove upade ima nekoliko puta vesti, da se vrše s gomilama od više desetina hiljada. Romani su, prema njima, sve više gubili teren; ostavljeni sami sebi, sa slabom ili nedovoljnom državnom pomoću, oni su gubili i duh i staru aktivnost. Romani su nekad dolazili kao osvajači, svesni svoje snage, bili gospodari; dok su sad bili potiskivani, pobeđeni, predmet pljačke.
Pre dolaska Slovena, na Balkanu se već bila prilično razvila hrišćanska vera. U IV veku bilo je u balkanskim oblastima nekoliko aktivnih episkopija. Jedan episkop u Sirmiju s ponosom je hvalio svoje mesto, "glavu Ilirika", u kom je hrišćanstvo za vreme Dioklecijanovih progona dalo dovoljno dokaza o čvrstini svojih vernika. Po crkvi sv. Dimitrija, koju je u tom gradu podigao prefekt Leontije (oko 412.), Sirmij se prozvao ,civitas s. Demetrii’, odnosno Mitrovica (Dimitrovica). U ovom kraju bilo se naročito raširilo Arijevo tumačenje Hristove prirode i s toga su u Sirmiju držana četiri crkvena sinoda (348., 351., 357-8., i 378.). Na području današnje Srbije bilo je nekoliko episkopija (Viminacium, Singidunum, Horeum Margi, Akve, Niš, Rameziana, Pautalija, Ulpijana, Stobi), od kojih je ona u Viminaciju od V veka postala mitropolija. U Skupi Justinijan je 14. aprila 535. ustanovio arhiepiskopiju, kao središte nove samostalne crkvene oblasti, koja je obuhvatala pet pokrajina (današnju Bugarsku, većim delom; Srbiju, severnu i južnu, sa Sremom; i severnu Albaniju s Crnom Gorom). Osnivanje ove arhiepiskopije, koja je obuhvatala najveći deo balkanske unutrašnjosti, gde se dotle priznavala kompetencija papina, izazvalo je proteste u Rimu. Car je iz političkih razloga morao da popusti i 545. izdao je novelu, kojom je arhiepiskopiji oduzeo samostalnost i priznao papino pravo na njenu oblast. Poslednji podatak o ovoj arhiepiskopiji datira iz 602. god.; verovatno je napuštena u vezi sa provalama Slovena na početku VII veka. U rimskoj pokrajini Meziji, negde u Bugarskoj, delovao je u IV veku gotski episkop, arijevac Ulfila (Vulfila), koji je za svoju pastvu spremio prevod Novog Zaveta i prvi gotski alfabet. Još u IX veku, oko Tomija, održavala se gotska liturgija. U Dalmaciji Salona beše kako svetovna tako i crkvena metropola, po osnivanju ranija od svih severnih i istočnih. U njoj je u V veku podignuta jedna bazilika, čije razmere nema gotovo nijedan drugi crkveni spomenik starog i slovenskog veka (58.20 h 28.50 m). Tu su, po jednom ne sasvim sigurnom izvoru, bila držana dva pokrajinska crkvena sabora, 530. i 533. godine. Kao područne Saloni navode se ove dalmatinske i bosanske episkopije: Arba, Jadar, Skradona, Narona, Epidaur, Bistue; pa Martaritana i Baroe, čija je lokalizacija nesigurna. Na drugom saboru od 533. bilo je zaključeno, da se osnuju još tri episkopije, ali papa je, nezadovoljan, osudio postupke i s toga ne izgleda verovatno, da su one ostvarene. Kad se obrazovala pokrajina Prevalitana, onda je crkvena metropola za tu oblast postala Skadra (Skadar). Oko te i dračke mitropolije pominju se kao episkopije Duklja, Sarda, Lješ i verovatno Ulcinj.
Surevnjivost između verskih poglavica u Rimu i Carigradu starog je datuma. Iako je administrativna vlast između Rima i Carigrada deljena u dvoje, Rim nije bio sklon da to do kraja primi i u crkvenom pogledu. Papa Inoćentije I ovlastio je 412. god. solunskog episkopa da vodi brigu o crkvi i rešava sve sporove u oblastima Ahaje, Epira, Krita, Dakije, Mezije, Dardanije, Prevalitane i Maćedonije, dakle gotovo celog Balkanskog Poluostrva sem Trakije. Solunski episkop postao je papin vikar. Da to nije bilo rado gledano u Carigradu razume se samo po sebi; isto kao i to, da je zbog toga dolazilo do sukoba, javnih i tajnih. Nesumnjivo je, međutim, da je do VII veka rimski uticaj na području zapadnog i središnjeg Balkana bio pretežniji od carigradskog. Crkvena organizacija dopunjavala je, dakle, uticaj organizacije administrativne i vojničke. U našim zemljama episkopi su bili u ogromnoj većini romanskog porekla. Od 98 očuvanih imena iz istočnih i središnjih oblasti, 59 je nesumnjivo latinskih kao Amantius, Saturninus, Sekundianus, Gajus, Gojce, Bonozus, Feliks, Benenatus, Korualius i sl. Romanskog je porekla u ostalom, bila i porodica cara Justina I, čiji članovi nose latinska imena.
Tek od VII veka, dolaskom istočnjaka Hiraklija, ulazi u vojsku i državne službe više grčkog i istočnjačkog elementa; i tek od njegova vremena Vizantija sa svojim balkanskim pokrajinama postaje više nosilac grčke kulture. Ali, mesto da potiskuje latinski, ona je imala da sa užasom oseti kako sve više Balkansko Poluostrvo plavi slovenski elemenat i slovenski jezik. Mesto latinskog koji je izumirao dolazio je slovenski elemenat, svež, neodoljiv, mnogobrojan, koji je hteo da živi.

(изв. svetlost.org)

Волтер Липман: ЈАВНО МНЕНИЕ

Дел III

СТЕРЕОТИПИ

Поглавје VIII

Слепите точки и нивната вредност

2.

The stereotype represented by such words as “progress” and “perfection” was composed fundamentally of mechanical inventions. And mechanical it has remained, on the whole, to this day. In America more than anywhere else, the spectacle of mechanical progress has made so deep an impression, that it has suffused the whole moral code. An American will endure almost any insult except the charge that he is not progressive. Be he of long native ancestry, or a recent immigrant, the aspect that has always struck his eye is the immense physical growth of American civilization. That constitutes a fundamental stereotype through which he views the world: the county village will become the great metropolis, the modest building a skyscraper, what is small shall be big; what is slow shall be fast; what is poor shall be rich; what is few shall be many; whatever is shall be more so.

Not every American, of course, sees the world this way. Henry Adams didn’t, and William Allen White doesn’t. But those men do, who in the magazines devoted to the religion of success appear as Makers of America. They mean just about that when they preach evolution, progress, prosperity, being constructive, the American way of doing things. It is easy to laugh, but in fact, they are using a very great pattern of human endeavor. For one thing it adopts an impersonal criterion; for another it adopts an earthly criterion; for third it is habituating men to think quantitatively. To be sure the ideal confuses excellence with size, happiness with speed, and human nature with contraption. Yet the same motives are at work which have ever actuated any moral code, or ever will. The desire for the biggest, the fastest, the highest, or if you are the maker of wristwatches or microscope the smallest; the love in short of the superlative and the “peerless” is in essence and possibility a noble passion.

Certainly the American version of progress has fitted an extraordinary range of facts in the economic situation and in human nature. It turned an unusual amount of  pugnacity, acquisitiveness and lust of power into productive work. Nor has it, until more recently perhaps, seriously frustrated the active nature of the active members of the community. They have made a civilization which provides them who made it with what they fill to be ample satisfaction in work, mating and play, and the rush of their victory over mountains, wilderness, distance, and human competition has ever done duty for the part of religious feeling which is a sense of communion with the purpose of the universe. The pattern has been a success so nearly perfect in the sequence of ideals, practice, and results, that any challenge to it is called un-American.

And yet, this pattern is very partial and inadequate way of representing the world. The habit of thinking about progress as a “development” has meant for many aspects of the environment were simply neglected. With the stereotype of “progress” before their eyes, Americans have in the mass seen little that did not accord with that progress. They saw the expansions of the cities, but not the accretion of slums; they cheered the census statistics, but refused to consider overcrowding; they pointed with pride to their growth, but would not see the drift from the land, or unassimilated migration. They expanded their industry furiously at reckless cost to their natural resources; they build up gigantic corporations without arranging for industrial relations. They grew to be one of the most powerful nations on earth without preparing their institutions or their minds for the ending of isolation. They stumbled into the World War morally and physically unready, and they stumbled out again, much disillusioned, but hardly more experienced.

In the World War the good and evil influence of the American stereotype was plainly visible. The idea that war could be won by recruiting unlimited armies, raising unlimited credits, building unlimited number of ships, producing unlimited munitions, and concentrating without limits on these alone, fitted the traditional stereotype, and resulted in something like physical miracle. (…) But among those most affected by the stereotype, there was no place for the consideration of what the fruits of victory were, or how they were to be attained. Therefore, aims were ignored, or regarded as automatic, and victory was conceived, because the stereotype demanded it, as nothing but annihilating victory in the field. In peace time you did not ask what the fastest motor car for, and in war you did not ask what the completest victory was for. Yet in Paris the pattern did not fit the facts. In peace you can go endlessly supplanting small things with big ones; in war when you have won absolute victory, you cannot go for more absolute victory. You have to do something on entirely different pattern. And if you lack such a pattern, the end of the war is to you what it was to so many good people, an anticlimax in a dreary and savorless world.

This marks the point where the stereotype and the facts, that cannot be ignored, definitely part company. There is always such a point, because our image of how things behave are simpler and more fixed than the ebb and flow of  affairs. There comes a time, therefore, when the blind spots come from the edge of vision into the center. Then unless there are critics who have the courage to sound an alarm, and leaders capable of understanding the change, and people tolerant by habit, the stereotype, instead of economizing effort, and focusing energy as it did in 1917 and 1918, may frustrate effort and waste men’s energy by blinding them, as it did for those people who cried for a Carthaginian peace in 1919 and deplored the Treaty of Versailles in 1921.

3.

…

(Walter Lippmann, Public Opinion, 1921)

Јанош Бањаи: ШАНДОР ПЕТЕФИ

Се родил на 1. јануари 1823 во Кишкереш. Неговиот татко Иштван Петровиќ се доселил во Алфелд (средниот, рамен дел на Унгарија) од Фелвидек (Горна Маџарска). Бил месар и закупец, семејството често го менувало местото на живеење. Фамилијата на Иштван Петровиќ во тоа време живее под поволни материјални прилики, но подоцна ќе осиромаши. Татко му отпочеток сесрдно се грижи за воспитувањето и школувањето на својот син. Мајката Марија Хруз била Словакиња. Иштван Петровиќ се оженил со неа 1818 год. во Асод. Петровиќ во тоа време бил закупец во Сабадсалаш. Оттаму во 1821 г. се преселиле во поетовото родно место, каде Иштван Петровиќ такуѓере држел под закуп една месара.

Во фактот дека е роден на самиот новогодишен ден Петефи видел нешто повеќе од случајност. Трагови на ова можат да се најдат во неговата поезија.

Сразмерно имотни, Петровиќи не остануваат долгово Кишкереш. Веќе 1824 г. тие се закупци во Кишкунфелеѓихаза. Тоа е градот кој Петефи, ем во песните ем во други изјави, го нарекува свој „роденкрај“. За поетовото детство, освен мноштвото анегдоти, кои не можат да се проверат и занимливите записи, знаеме малку, ама затоа доста знаеме за неговото школување.

Како десетогодишник тој веќе се школува во Пешта, најнапред во евангелистичката, а потоа во пиетистичката гимназија, но пред „ученикувањето“ во Пешта, две ипол години учел во Кечкемет, потем во Сабадсалаш и Шарсентлеринц. Неговите успеси во текот на пештанското школување се послаби од претходните, а според записите уште тогаш радо се „мотал“ околу театарот.

Наскоро ја напушта Пешта и спрема татковите упатства минува како ученик три години – од 1835 до 1838 – в Асод, каде што успехот одново му се поправа. Од таму ни останале и првите забелешки за неговата лектира. Најрадо ги чита класичните поети Овидиј и Хорациј. Во Асод 1838 ја пишува и својата прва сочувана песна, по повод завршувањето на школската година: Опроштај, која се состои од 54 хексаметри. И според поетовата изјава, тие три години „ученикување“ в Асод биле богати со доживувања, затоа што тука почнал да пишува песни, тука прв пат се заљубил и тука сефте пожелувал дса стане актер.

Тој го напушта Асод, па го продолжува учењето во Шелмец. Ова е раздобје на првото будење на неговата самосвест: отпор кон идеите коишто владејат во лицејот, развојот на националното чувство и запознавање со минатото на унгарското песништво. Ја чита поезијата на Гвадани, Чоконаи и Верешмарти. Овде доаѓа во поблизок допир со унгарската историја. Но, и еден од преломните моменти од неговиот живот е врзан за Шелмец. Материјалната положба на неговите родители бидува расклатена, поетовите школски свидетелства се мошне слаби, а тој безмалку редовно посетува театри. Поради сево ова, татко му се откажува од него и Петефи, останувајќи без било што, навистина млад ги запознава невољите.

Заминува во Пешта и се вработува во Народниот театар како статист, разнесувач на улоги и потрчко. Наскоро ја напушта и Пешта и преку Секешфехервар и Оштфиасоњфа, заминува за Шопрон, каде што во 1839 г. стапува во војска. Со обзир на околностите на војничкиот живот, тој доста чита – Шилер, Хорациј, Ван дер Велде – а пишува и песни. Поради сево ова, еднаш го караат и го исмеваат. Арно ама, на војничкиот живот наскоро му доаѓа крајот. Неговиот пешадијски полк преоѓа во Грац, младиот песник пешачењето го истоштува и тој како болен, е сместен во загребската болница. На почетокот на 1841. се демобилизира. Доживувањата од годините проведени во војска се одразени во многу тогашни и подоцнежни негови песни.

Настанува доба на големи лутања, пешки поминува некоку иљади километри. Повторно доспева во Шопрон, оттаму во Папа, па во Братислава. Следуваат Ѓор, Пешта, Дунавече, потем одново Пешта, па позорницата на неговите ученички години Шелмец, па повторно Дунавече. А, би можело да се реди и уште. Стасува в Озор и тука наново стапува во една театарска трупа. Меѓутоа со глумците останува само до крајот на 1841 год. и потоа пак иде во Папа, каде што се запознава и склопува повеќегодишно пријателство со Мор Јокаи. Повторно многу чита, ја запознава унгарската историја, Шилеровата, Ленауовата и Хајнеовата поезија. Годината 1843. му се појавува првата отпечатена песна: Меана.

Настанува ново талкање. Преку летото е кај Јакаи во Комаром, па се упатува кон Дунавече, Пешта, Мезеберењ, Дебрецин и најсетне во Папа. Повторно станува актер, игра во Секешфехервар и Кечкемет, ама набргу ја напушта и оваа дружина и заминува, преку Пешта, Ѓор и Папа, во Братислава, но таму не го примаат во театар, па живее од препишување и мора да се наслони на помошта на пријателите, кои му помагаат пак да се добере до Будимпешта. В ова раздобје напишал приличен број свои позначајни песни, а кон крајот на 1842 г. и ја објавува својата прва песна под сопственото име Петефи во „Атенаум“.

Во Пешта преведува романи и стекнува нови пријатели. Веќе тогаш ја посетува кафеаната Pillwax, која во мартовската револуција ќе одига така битна улога. Но, не останува долго, кинисува на пат, се вработува како глумец и стигнува тешко болен во Дебрецин. Овде ја минува зимата 1843/44 во релативно спокојство, благодарејќи на помошта на пријателите. Ги собира дотогаш напишаните песни и пак пешки оди во Пешта да најде издавач. Ама издавањето му поаѓа од рака дури со Верешмартиева помош.

Следува една размерно мирна година. Повторно по препорака на Верешмарти и Бајза, станува помошник-уредник на Пештанскиот моден лист, којшто бидува покренат на 1. јули 1844, но пред тоа поминува и два месеца кај родителите до Дунавече. Тука завршува еден период од поетовиот живот; конечно ги напушта плановите за театарскиот позив. Изгледа дека за актер немал доволно дарба.

Кај пештанскиот моден весник останува скоро година дена. Во таа година многу пишува, песните му се појавуват од недела в недела, а и книгите брзо следуваат една по друга. Го проширува кругот на пријателите, а во атмосферата на Pillwax младината се напојува со идеите на една нова епоха.

Пролетта 1845 раскинува со Пести Диватлап, единствено се обврзува стихотворбите и натаму да ги објавува во таа новина. Веќе е познат и признат песник, но за чудо, повеќе го љубат и слават читателите отколку критиката и критичарите. На попатните застанувања по Горна Маџарска, кај што се движи, го поздравуваат одушевени читатели. Да ги наброиме сите постојни на неговото тогашно патување би изискувало премногу простор, па само ќе споменеме дека почитувачите го бирале за апелационен судија во Гемерската жупанија и дека во Еперјеш, каде минува месец дена, дошло до поетско натпреварување помеѓу Томпа, Керењи и Петефи.

Во почетокот на летото поторно стигнува во Пешта, три негови песни излегуваат во Виена в германски превод, од Горна Маџарска донесува ракопис на цела една книга, патни белешки, средува нова збирка песни и пишува драма. Меѓутоа, како што многумина се одушевуваат од него, така многумина и му подметнуваат нога.

Уште како помошник-уредник се запознава со Етелка Чапо, но девојчината рана смрт ја прекинуваа оваа љубов во зачеток. Циклусот песни во кои е сочуван Етелкиниот спомен е создаден од возбудливи, страсно романтични песни. Се раѓа нова неуспешна љубов, Петефи ја проси Берта Медњански, но бива одбиен. Настанува нов циклус песни Бисери на љубовта, обележан со разочарување. Во меѓувреме, на поетот се свалуваат се’ повеќе напади, го обвинуваат за простота и грубост.

Повтоно тргнува на пат, стига и до родителите во Салкасентмартон, па се враќа во Пешта. Му излегуваат од печат нови книги, запознава нови писатели. После Беранже и Хајне, сега ги чита Шели и Бајрон. Во тоа време, пишува нов циклус песни Облаци, ја довршува својата втора драма Тигарот и хиената, те работи на романот Џелатовиот коноп. Се вклучува во движењето Млада Унгарија, доспева во прв план на политичките борби, чувствува се’ поголема одговорност за судбината на нацијата. И од сите страни го признават неговиот поетски дар, неспорните вредности на неговата поезија.

Почетокот на 1846 е важно раздобје во Петефиевиот живот. Од народните корени на неговата поезија избива стеблото на политичкиот светоглед, демократските и револуционерните идеи. И организацијата Fiatal Magyar orszag станува силна, посебно благодарејќи на Друштвото на десетмината. Сите тие се писатели и поети, но воедно и почитатели и поборници на Француската револуција. По сведоштво на Јокаи, ѕидовите на Петефиевата соба ја краселе слики на Робеспјер, Сен-Жист, Мара и госпожа Ролан. Место на новното состанчење е Pillwax. Ги опкружуваат шпиони и агенти.

Во тоа време, Петефи е во Демшед и тек во средината на 1846. повторно се појавува во Пешта. В август заминува во Сатмарската жупанија и се готви за во Трансилванија, но стасува само до Наѓкарољ, каде – на жупанискиот бал на 8. септември – ја запознава својата голема љубов и подоцна жена, Јулиа Сендреи. Се распламтува страсна и полна со промени љубовна историја, којашто се’ до нашиве дни, ја преокупира мечтата на биографите и биографите-романсиери. Околу таа љубов кружат разни гласини, таа се збогатува со разводи, простувања и повторни средби, зашто Јулиа живее в Ердел, а Петефи во Пешта.

...

(изд. Белград, 1985 год.)

Џејмс Фрејзер: ЗЛАТНАТА ГРАНКА

Глава XXX

АДОНИС ВО СИРИЈА

Митот за Адонис бил локализиран и неговиот ритуал се исполнувал при голема торжественост на две места во Западна Азија. Едното – Библос, на сирискиот брег, а другото – Пафос, на островот Кипар. Тие исто биле големи центри на култот кон Афродита или поточно на семитскиот хомолог Астарта, и ако им се верува на легендите, царот на двата града се нарекувал Кинир, таткото на Адонис. Библос бил подревниот од двата града; всушност тој имал претензии да е најстариот феникиски град, основан во зората на светот од великиот бог Ел, определуван соодветно од Грците и Римјаните како Хронос и Сатурн. Но во секој случај, тој врвел во историските времиња како свето место, религиозна престолнина на земјата, Мека или Ерусалим за Феникијците. Градот се издигнувал на височина крај морето и в него имало големо светилиште на Астарта; во храмот, среде простран и отворен двор  заобиколен од сводести галерии, према којшто водела една колонада, се издигнувал висок конус или обелиск – „оброчната“ статуа на божицата. Во тоа светилиште се извршувале ритуалите во чест на Адонис. Уште повеќе, целиот град му бил посветен нему, а реката Нар Ибрахим, којашто се влева во морето малку појужно од Библос, го носела во древноста името Адонис. Тоа било царството на Кинир. Изгледа дека од најрани до најдоцни времиња, градот бил управуван од цареви, веројатно потпомогнати од сенат или од совет на старешини.

Последниот цар на Библос го носел древното име Кинир и бил обезглавен од Помпеј Велики поради неверојатната му тиранија. Се раскажува дека неговиот легендарен истоименик Кинир основал светилиште на Афродита т.е. Астарта на планината Либан, која се наоѓа на еден ден пат од престолнината. Местото веројатно било Афака, при изворите на реката Адонис, на половина пат меѓу Библос и Баалбек, затоа што в Афака имало прочуена гора и светилиште на Астарта, коешто царот Константин Велики го разрушил поради порочниот карактер на култот. Местото на храмот, откриено од современите патешественици близу малото селце кое се’ уште го носи називот Афака, се наоѓа на почетокот од една дива, романтична клисура на р. Адонис. Селото е расположено среде шуми од вековни ореови дрвја на работ од клисурата. Малку понатаму, реката излегува од една пештера, поставена во основите на огромен амфитеатар од стрмни карпи, па се спушта преку редица водопади в огромните длабочини на клисурата. Колку е пониско, толку погуста станува растителноста; изникната од пукнатините и цепнатините во скалите, таа просипува зелен вел над рикачката и шумолечка вода што паѓа во страшната провалија. Има нешто многу пријатно, речиси опивачко во свежината на тие жуборечки води, во слаткоста и чистотата на планинскиот воздух, во јаркото зеленило на флората. Храмот, чиешто место се’ уште личи на неколкуте масивно исечени блокови од чудесен сиенит, бил расположен на тераса од којашто се открива велелепна глетка кон изворот на реката. През пењата и ревот на водопадите, погледот се отправува нагоре, кон пештерата и уште понатаму кон врвот на грандиозната пропаст. Толку високи се „канарите“ што за набљудувачот козите, кои се пентарат и пасат од џбуновите по скалите кај долината, изгледаат како мравки. Особено впечатлива е глетката кон морето и кога сонцето ќе ја исполни длабоката клисура со златеста светлина, на неа се откриваат сите опорни точки и округлести кули на планинската крепост, а таа потем паѓа плавно надолу кон разнообразното зеленило на гората, во длабочините на кањонот. Таму, според легендата, Адонис ја сретнал Афродита за прв и последен пат и таму и таму било сохрането неговото раскинато тело. Човек тешко би можел да си претстави поубав декор за една трагична љубов и смрт...

Глава XXXI

АДОНИС НА КИПАР

...Според се’ изгледа дека навремето, пред да се омажат, сите жени на островот Кипар требало да се проституираат со странци во светилиштето на богињата, независно под какво име била позната – Афродита, Астарта или друго. Какви и да биле мотивите, очевидно обичајот не се сфаќал како похотлива оргија, ами како торжествено религиозно задолжение, исполнувано во служба на онаа Велика божица – мајката на Западна Азија, со различно име, но всушност еднотипна. Во Вавилон на пример, секоја жена – бедна или богата – требало еднаш во животот да се оддаде в прегратките на странец во храмот на Милита, тоест Иштар или Астарта, па на божицата да и’ ги просвети парите спечалени од религиозната проституција. Свештеното место било преполнето со жени спремни да го извршат обичајот. Некои од нив требало да чекаат на ред со години. В храмот во Хелиопол или Баалбек во Сирија, прочуен по своето благородно величие, обичајот во таа земја изискувал секоја девојка да се проституира со странец в храмот на Астарта, при што својата преданост кон божицата, на еден или друг начин, не ја докажувале само младите момички, туку тоа го правеле и мажените сопруги. Константин Велики го забранил обичајот и подигнал црква на негово место. Жените се давале за пари во феникијските храмови, а во служба на религијата, оти биле убедени дека така ќа ја смилостиват богињата и ќе го заслужат нејзиното благоволение. „Според законот за Амореј, онаа која се подготвува да се венчава, 7 дена треба крај портата да се занимава со разврат“. Во Библос луѓето еднаш годишно си ги бричеле главите во знак на траор за Адонис. Жените кои одбивале да си ги жртвуваат косите, требало да се оддадат на туѓинци в определен ден од празнувањата и да ги дадат спечалените пари за божицата. Грчки натпис, најден во градот Трал (в Лидија), докажува дека обичајот со религиозна проституција се одржал во таа земја дури до II век од нашата ера. Тој соопштува за жена по име Аурелија Емилија која му служела на бога, на негово изричито барање во својство на проститутка, зашто тоа пред неа го правеле и нејзината мајка и баба и’, и прабаба и’ итн. Тоа јавно соопштение, исклесано во мермерна плоча, потврдува дека ваквото заветно жртвопринесение и таквиот живот воопшто, не се сметале за срамотни. В Ерменија, најблагороните семејства ги заветувале ќерките во служба на божицата Анаит, во храмот на Асилезен, а момичките работеле како проститутки таму долго време, пред да му бидат дадени некому за жена. Никој не испитувал скрупули да земе едно од тие момичиња за сопруга после завршувањето на нејзината служба. И во Комана, в Понт, на божицата Ма и служеле множество свештени проститутки и на секои две години кон светилиштете се упатувале толпи од мажи и жени од соседните градови и региони да го чествуват празникот или да и’ оддадат почит на богињата.

Ако направиме преглед на информациите по тоа прашање (...) ќе стасаме до заклучокот дека многу народи од Западна Азија имале култ кон една Велика божица-мајка, олицетворение на сите продукциони сили на природата. Под различни имиња, тие неа ја врзувале со митови и легенди кои во својата основа се исти, со некаков љубовник или попрецизно со редица божествени, но и смртни љубовници, со кои таа се сретнувала година след година, а нивното полово сношение се сметало за битно неопходно за плодењето на многу животни и растенија. Освен тоа, прикажаното соединување на божествената двојка се стимулирало и всушност умножувало на земјата од дејствителното, макар и привремено спарување на човечките полови во светилиштето на божицата, предодредено за да го осигури плодородието на земјата и размножувањето на луѓето и животните.

Тврдат дека обичајот со религиозната проституција во Пафос бил воведен од цар Кинир и бил практикуван од страна на неговите ќерки, сестрите на Адонис, кои откако го навлекле гневот на Афродита, требало да копулираат со странци, па ги свршиле своите денови в Египет. Во оваа форма, преданието веројатно го стекнало детаљот околу Афродитиниот гнев од некој подоцнежен автор, кој можел да го објасни ова поведение, толку шокантно за нашиот морал, единствено како божја казна, а не како жртва, принесувана редовно од поклониците. Во секој случај, легендата покажува дека кон обичајот требало да се придржуваат и пафоските кнегињи, а не само жените од поскромно потекло.

Според легендите коишто се раскажуваат за Кинир, претходник на царевите-жреци  на Пафос и татко на Адонис, има некои кои го заслужуваат нашето внимание. Пред се’ за него се вели дека го создал сина си Адонис во крвосмешателен сношај со ќерка си Мира на празникот на житната божица, кога жените облечени во бело, поднесувале житни венци како први плодови на жетвата и требало да запазат 9 дни строго воздржување од блуд. За многу древни цареви се раскажуваат легенди за „крвосмешателни“ врски со ќерките. Малку е веројатно тие раскази да немаат реална основаи исто така е неверојатно да се однесуваат на случаен изблик на неприродна похотливост.

...

(изд. Софија, 1984)