УМБЕРТО ЕКО: Отворено дело

Од "Сума" до "Финегановото бдеење"

Поема на транзицијата

...Во овој случај, Џојс само привидно би се одрекол од својот Mедиевал, ама од една страна, би ја отфрлил схоластиката да би прибегнал кон предкаролиншка реторика, а од друга страна – тој позитивно би го совладал сколастизмот на Улис, меѓутоа со една екцесивна обнова, повикувајќи се на сите Раблеови спасоносни претераности, но останувајќи туѓ за човечката мерка, која што ја постигнале Еразмо и Монтењ; и во последната книга, тој би се свртел кон лавиринтските облици на извесен искуствен и фантастичен хуманизам, пишувајќи ја својата Хипнеротомахија Полифили или уште поарно, тежнеејќи кон една симболика на книгата од магично-кабалистички тип според сфаќањето на амблематиката на Кватроченто и Чинквеченто (која што Џојс веќе ја наѕирал кај Бруно и која стасала до него по други патишта, пронижана со теозофија и други езотерични наноси, а преку Јејтсовите лекции) и на тој начин, за културата на релативитетот, одново пишувајќи го нивиот Пимандар.

Арно ама, првиот покрет на модерната култура, во ослободувањето од догматската визија на светот, не се состои во вртење кон рационалните облици на мисла, туку мислителите и писателите ги довел дотаму (негирајќи една статична и дефинитивна визија на светот) да и’ се обратат на хебрејската мистична традиција, египетските езотерични откритија, та на повратните текови на еден херметичен неоплатонизам. Да појде од дефиниторската чедност на Аквинатите и од луцидните номиналистички сведувања (кои се применувале над експериментално неприверливи предмети, врз непроменливи суштини, чија што контемплација и дефиниција го исклучувала секој динамички пораст на перспективи) и да стигне до галилејски дефиниции, исто така луцидни и прецизни, но применувани над променлив материјал на експериментално посматрање и оттаму отворени за бесконечен низ на ревизии и дополни, за да изврши скок помеѓу овие две димензии на интелигенцијата, модерната култура морало да пријде низ шума од мистика по која лутале, меѓу самите симболи, амблеми и тетраграми Луло и Бруно, Пико и Пичино, обновителите на Хермес Трисмегистус, дешифрантите на Зохар, како и алхемичари кои се бореле со експериментализмот и магијата. Ова не било нова наука, но тука се мешале предчувствувањата на една нова наука; низ страниците на маговите и кабалистите, низ мнемотехника и амблематологија, до највеликите и најсовесни метафизики на природата, а оттаму и до последните разгранувања на една Пансофија, која тежнеела кон владеење и дефинирање на се’ по пат на трупање техники и откритија, се обликувала модерната свест на еден свет каков што ќе го види наредната наука, заменувајќи ја идејата за мистерија, која што ја навестувале ликовите, со мистерија на една непознаница, која што пак има прогресивно да се објаснува со математичко истражување и со дефиниција. Меѓутоа, во овој историски јазол, современиците забележуваат – попрво преку имагинација, отколку со помош на математичка формулација – дека светот повеќе не е крута хиерархија на дефинитивни и непроменливи обрасци на редот, туку нешто подвижно и променливо, при што контрадикцијата и опозицијата не сочинуваат зло кое ќе се репродуцира низ апстрактна формула на поредокот, ами само пружина на животот, која од нас тражи постојано нови објасненија, за малку по малку, да се изедначи со променливите облици кои нештата ги попримаат во светлината на испитувањето.

Во овој смисол, Финегановото бдеење ни се претставува како книга на транзиционата епоха, во која науката и еволуцијата на општествените односи ја изнесуваат пред современиот човек визијата на светот кој веќе не им се покорува на шемите од другите епохи, потполни и сигурни, меѓутоа се’ уште ги нема формулите со кои ќе се објасни тоа што ни се случува. Со типичен културен став, кој, како што е речено – имал свои историски паралели – оваа книга за чудо, се обидува да го дефинира новиот свет, составувајќи хаотична и вртоглава енциклопедија на стариот свет, набивајќи ја со сите толкувања кои порано меѓусебно се исклучувале, додека сега се забележува дека би можеле да коегзистираат во една опозиција, од која нешто ќе мора да настане.

Финегановото бдеење се обидува, на фантастичен и метафоричен начин, да ги одрази постапките, методите и чисто концептуалните заклучоци на новата наука, пренесувајќи ги облиците на испитување и математичките дефиниции во облици на јазик и семантички врски; освен тоа, изгледа како да се буни против стиснатоста на денешните методологии (...) и се обидува да ја замени со една еленкраторска активност, собирање делумни и привидни дефиниции, кои синкретистички се гужваат и ствараат еден „светски театар“, „универзален клуч“, каде што ноциите се распоредуваат така што структурата на делото бидува „огледало“ на светот, вештачка ама спектакуларна редукција на стварноста. Додека филозофијата тврди дека демек, за она што не може да се говори – треба да се молчи, Финегановото бдеење покажува горда претензија да се натера јазикот да изрази „се“ и за таа цел ги употребува сите оние термини и денотации, кои што биле компромитирани со некоја доктрина, систем или депозит на значење, но сепак можат низ коегзистенција, да ги изнесат сите тврдења во врска со светот, соединувајќи ги со врзивното ткиво на јазикот, кој пак од своја страна, е веќе способен секоја ствар да ја стави во релација со нешто, да утврди најнепредвидливи кратки споеви, па со помош на етимологијата, да ги спои в Едно дури и најдиспаратните денотатуми.

Оваа ситуација би била мошне еквивокална доколку Џојс би го подразбирал ова: „Еве, во една книга ви ја дадов патристичката традиција, Ајнштајн, окултистите, Шекспир, историјата на хуманизмот, етнолошките истражувања на Леви-Брил, св. Тома, Вико, Бруно и Кузан, Фројд и Крафт-Ебинг, Ауло Дели(?) и Буда, Куранот и Библијата, Ирска и сиот свет, Парацелзус и Вајтхед, релативитетот и Кабала, теозофијата и нордиските саги, Изидините мистерии и простор-времето... Ова го сторив за да ви покажам дека, според херметичкиот принцип, она што е Изнад е еднакно на тоа што е Испод и дека вон стерилните опозиции произведени во неколкуте милениуми наша култура, во ткивото на светот оздола постои длабоко единство, непроменливо, таинствено, кое на крајот само мојата книга може да го открие, зашто таа е Книга, а сето останато е само афабулација на бледи техники, ангажирани на безначајни нивоа на реалноста“. Кога Џојсовото дело би го подразбирало ова, тогаш тоа не би било груба копија на средновековните енциклопедии и големите светски театри на Чинквечентото, туку најизврстен продукт на една окултистичка традиција на Оточенто и Новеченто, најчуден плод на дрвото кое го засади мадам Блаватски, златна книга на самоуките теозофи, кој испитуваат една интемпорална и скриена мудрост, а поради нечиј недостиг на култура и отсуство на критички сенс.

Меѓутоа, ако не преку експлицитни изјави, писма и интервјуа, самиот тон на делото ни вели со колквата иронија и одрекување Џојс го третирал културниот материјал што го употребувал; да кажеме сепак, со каков импресивен  аридитет тој ги трупаше работите со чиј облик се воодушевуваше, но во чија суштина не веруваше. Предлогот кој што ни го изнесува е поинаков. Еве – ни кажува тој, овде ќе го најдете прегледот на знаењето на целокупното човештво, кое алудира на една единствена и вечна стварност; тоа е можно бидејќи во својата основа, она што се случува денес, не е многу различно од тоа што се случило вчера, па човештвото во играњето на своите драми е значително помалку оригинално, него што се сака да се верува. Но, врху овој депозит култура сепак се засновува нашата егзистенција и од овие фрагменти се обликуваше нашата криза; денеска можеме да ја зграбиме со раце таа ризнициа од ноции и решенија, да уживаме во нив со задоволството на еден декадент, кој е спремен да го слави раскошот на една пропадната империја, арно ама сме неспособни да им да деме некаков ред. Една единствена можност мене ми изгледа остварлива и... конгенијална; ан блок го прифаќам човечкото знаење и му давам еден нов ред во кругот на јазикот.

(Модерна теорија романа, прир. Миливој Солар, Нолит - Белград 1979)