Халил Иналџик: ОСМАНСКАТА ИМПЕРИЈА

Народната култура и мистичните редови – тарикати

...Бекташизмот бил особено силен меѓу туркменските номади и во селата што тие го основале, така што таму ги потиснал бабаитите. Влијанието на овој тарикат било особено силно меѓу туркменските групи во Анадолија, особено меѓу Кизилирмак и Ерзурум (кои на почетокот на 20. век Ф. Гренар го проценил нивниот број на еден милион), како и на југот во планината Таурус (а особено меѓу племињата Тахтаџи и Варсак). Тој се проширил меѓу туркменските јуруци меѓу Визе и Дунав на Балканот; во Добруџа и Делиорман во Источна Бугарија и на родопските планини, во Јужна Македонија и Тесалија. Во петнаесетиот и шеснаесетиот век, голем број туркменски номади се населиле и основале свои села.

Во втората половина на петнаесетиот век, Туркмените потпаднале под влијание на еден нов еретички тарикат што се појавил на Истокот. Тоа била екстремната шиитска секта на Сафијудин од Ардабил. Прифаќајќи го неговиот тарикат, Туркмените станале познати како кизилбаши („црвеноглави“), според црвените чалми што ги носеле. Движењето на кизилбашите имало подеднакво социјално-политичка колку и верска природа, и од 15. век па натаму, станало израз на туркменската нетрпеливост кон османската администрација. Кога во 15. век станале поданици на Караман и ак-Којунлу, држави кои ја задржале племенската структура, Туркмените огорчено се бореле против Османлиите чија централистичка политика била неспоива со нивниот начин на живеење. Кога ак-Којунлу во Иран ги заменила Сафавидската династија, нејзиниот основач шахот Исмаил ја засилил својата пропаганда, пишувајќи верски поеми на турски јазик и праќајќи ги своите ученици и проповедници меѓу воинствените Туркмени. Тој на овој начин ја освојувал Османската империја однатре. Во 1511 г. Кизилбашиите под заповедништво на шахот Кулу, еден од следбениците на шахот Исмаил, кренале стравотен бунт во југозападна Анадолија, палејќи и уништувајќи се’ што им се нашло на патот, и стигнале дури до Кутахија. Овој бунт ја потресол османската управа во Анадолија до темели, и бил задушен со најголеми тешкотии. Крвавата одмазда на Селим I над кизилбашиите и неговата победа над шахот Исмаил кај Чалдиран во 1514 г. само привремено го запрело ширењето на ова движење.

Верските сфаќања и обредите на кизилбашиите не се разликувале многу од оние на бектешиите, но Туркмените биле фанатични шиити и спојувајќи ги своите племени обичаи и шаманистички верувања со оние на бектешиите, создале своја сопствена секта. Истовремено, наследните главатари на племињата имале ранг на верски главатари и обично се нарекувале шејхови. Туркмените му придавале големо значење на наследниот принцип и се разликувале од другите бекташиски групи во тоа што за главатари на тарикатот ги признавале челебиите, за кои се тврдело дека се наследници на Хаџи Бекташ. Еден од потомците на Хаџи Бекташ, наречен Календер, кренал големо туркменско востание во централна Анадолија во 1527 г. Туркменските племиња го сочинувале поголемиот дел од бунтовничките сили, а меѓу нив имало многу дервиши, абдали и календери. За да се задуши бунтот, било потребно присуството на великиот везир и јаничарските сили. Во 1511 г. и спахиите од стариот беглак на Караман кренале востание. Истото го направиле и спахиите од стариот беглак во Дулкадир во 1527 г. Во обата случаи, истакнати членови на бунтовниците биле стари племенски главатари. Овој податок ја потцртува општествената и политичката природа на ова движење.

...

Групите кизилбаши што од 1511 г. побарале засолниште во Иран биле важен дел на сафавидската армија, но овие номади, кои поради своите екстремни еретички верувања го сметале шахот за Махди, не можеле да се вклопат ниту во персиското општество, така што и таму биле прогонувани како еретици.

Кизилбашите секогаш одржувале блиска врска со Иран и се однесувале како да се поданици на Сафавидите. Шахот ги именувал своите претставници меѓу нив, праќајќи му на секој од нив повелба, наметка, меч и пари. Од своја страна, кизилбашите од Анадолија редовно му праќале на шахот некој вид данок познат како „шах хаки“ (шаховски право) или „незир“ (понуда). Кизилбашите не оделе на аџилак во Мека, туку во Ардабил во Иран, каде што бил погребан Сафијудин. Османските документи покажуваа дека власта вршела претреси барајќи забранетио книги и списи што доаѓале од Иран. Власта праќала и шпиони меѓу кизилбашите за да ги откријат оние што одржуваат врски со Иран и ги казнувала овие престапници со погубување или прогонство. Во османските архиви се сочувани документи што покажуват дека во 16. век османската власт одвреме-навреме вршела детални истраги на различни хетеродоксни групи и ги пребарувала дервишките текии. Така на пример, власта и’ забранила на групата Ишик, составена од стари абдали и календери „кои креваат знамиња, свират во зурли и тапани и во сите нешта се однесуваат спротивно на верата“, да патуваат од град во град и од село во село. Долгата и огорчена борба со кизилбашите ја зајакнала положбата на сунитскиот ислам во Османската империја. Поради притисокот, кизилбашите се повлекле во тајност, и повеќе од кога и да било порано, живееле како тесно поврзана група спротивставена на сунитската држава и општество.

Бекташизмот бил главен фактор во ширењето на исламот меѓу староседелското христијанско население  во Румелија. Поради еклектичната природа и особените карактеристики на овој народен тарикат, исламот станал прифатлив за многумина балкански селани. На пример, бекташиите се однесувале трпеливо кон сите вери, му придавале значење на езотеричното, не на појавната форма, не барале почитување на исламските обреди  како ритуалната молитва и постот, дозволувале пиење вино и им дозволувале на жените да се појавуваат на јавни места без фереџе и да се мешаат со мажите. Ефикасната пропаганда на бекташиските шејхови ги привлекла христијаните кон оваа мистериозна и демократска секта, што не им изгледала многу поинаква од христијанството. Сепак, овој вид бекташиство бил сосема ппоинаков од бекташизмот на кизилбашите. Бекташиските дервиши во текиите под државна контрола што се издржувале од вакуфи, по правило и’ биле лојални на власта. Тие не го прифаќале наследниот принцип при изборот на своите баби и деди, се наоѓале на повисоко интелектуално ниво, а мистичната мисла била доминантна.

Бекташизмот бил секта чии верувања се состоеле од различни елементи на народната вера, преземена од многубројни извори, од шаманизмот па се’ до верските погледи на балканските народи. Бекташиството по својата суштина е продолжение на бабаизмот и јасно ги покажува цртите на стариот турски фолклор, а особено елементите на шаманизмот. Шаманистичкото влијание е исклучително забележливо во нивните екстатични танци, а верувањето во чудесните сили што ги поседуваат бекташиските светци, во подеднаква мерка се сретнуваат и кај будистичките Турци во кинески Туркестан. Древните турски провинции на ритуално јадење и остатоците од шаманистичките култови на камења и дрвја, продолжиле во бекташиските ритуали. Жените ја задржале слободата и еднаквоста со мажите што ја имале во предисламското турско општество. Учените луѓе како Јакоб и Хеслак обрнуваат внимание и на влијанието што го имале паганството и христијанството на Балканот, и сметаат дека одредени бекташиски верувања и ритуали се изведени од христијанството. На пример, концептот на Светото Тројство се одразува во бекташиското верување дека Бог, Мухамед и Алија се едно; на новите искушеници при примањето во редот  им се нуди леб, вино и сирење, а учениците му ги исповедаат своите гревови на шејхот. Од 16. век па натаму, целибатот станал незаобиколен за оние дервиши што живееле по текиите, а бекташиските текии потсетуваат на христијанските манастири  по многу други карактеристики.

(Халил Иналџик ОСМАНСКАТА ИМПЕРИЈА класично доба 1300-1600, изд. Слово Скопје – 2002, с.214-217)