Monday, July 29, 2019

Марија Радовчиќ: МИЛОВАН ЃИЛАС во судирот на книжевната левица



5. ПОВОЕНОТО РАЗДОБЈЕ  ДО ЉУБЉАНСКИОТ КОНГРЕС 1952 год.

По завршувањето на Втората светска војна во Југославија настануваат потполно нови услови за книжевен и теоретски труд, што – како што тврди Станко Ласиќ – резултирало со тоа некои аналитичари да сметаат дека сукобот на книжевната левица завршил во Книжевните тетратки, што според него не било точно. Иако во добата на теоријата на социјалистичкиот реализам (1945 – 1948) не ги имало претходните судири, длабинските наслаги биле „пронижени со остри конфронтации“. Во секој случај, меѓу Крлежа и Партијата немало судир. Социјалистичкиот реализам станал службен уметнички правец во СССР после Конгресот на советските писатели 1934 год. а по Втората светска војна се проширил и на останатите земји на комунистичкиот свет, па така и во Југославија. Со основната намера глорифицирање на владејачкиот режим, тој ја исклучувал можноста за било каква критика и така им ја оневозможил на уметниците слободата на уметничкото изразување. Во Југославија е востановен Агитпроп – Одделение за агитација и пропаганда, тело кое се грижело постановките на социјалистичкиот реализам да се спроведуваат во пракса, а на чие чело стоел Милован Ѓилас.
Крлежа во 1945 год. се смирил со Партијата. Околу Крлежиното помирување со КПЈ и неговата прва повоена средба со Тито 1945, Ѓилас рекол:
„Помирувањето беше обично, без големи маки... Најнапред се прочу дека, набргу по ослободувањето, Крлежа се приближува, оти дава знаци на лојалност, дури дека би сакал Тито да го прими. Тоа можеби било веќе во 1945... Тито не сакал да го прими сам, ами да биде уште некој... Тито е шпицлов, нејќеше да му се каже дека тој нешто глави со Крлежа, дотолку повеќе што некои другари негодувале кога чуле дека Тито ќе разговара со Крлежа, со кого Партијата за-малце-не до вчера се карала и пресметувала. И Тито ме викна мене “ – рекол понатаму Ѓилас, додавајќи што и во која смисла Тито му говорел на Крлежа: „Но, Крлежа, што било нека било, се морало онака да се постапи, потребна ни е единствена Партија заради одбраната на Југославија, а ти како Југославен тоа мора да го знаеш и разбираш“.
Истата година, Крлежа сефте се јавува после „Печат“, и тоа со есејот Книжевноста денес, објавен во првиот октомвриски двоброј на „Република“. Со него се навраќа на темата на уметничкиот чин и неговата општествена функција, ама сега Крлежа грижливо ги заобиколува алузиите во кои би можеле да се препознаат неговите предвоени ставови. Признавајќи ја како битна задача на современата книжевност сведочењето за „клетата реалност“, Крлежа и натаму инсистира на значењето на уметничките изразни средства бидејќи, без обзир на ооправданоста на социјалниот ангажаман, лишена од ументичката изразност, секоја порака се претвора во фраза:
„Како сведок на ова проклето време пред идните поколенија, нашата денешна книжевност треба да биде свесна за своите изразни средства, постојано бдеејќи над нив, за изразното средство да не и’ се изроди во фраза. Фразата го претвора човековиот збор во сврха, а чувствата ги става во калапи, шеми и клишеја; фразата од најплеменитите замисли создава црковна хиерархија и клопот на костурот во скапоцен брокат.“
Крлежа во Дневник и Записите од Тржич тврди оти тој негов текст предизвикал незадоволство кај Ѓилас, кој се погрижил да се забрани книгата „Господа Глембаеви“ во издание кај С. Орешковиќ, ама и да се симне од репертоарот на белградското Народно позориште драмата „Во агонија“. Меѓутоа, Станко Ласиќ оценува дека Крлежините искази се претерани, дека не станувало збор за прави забрани, туку дека „веројатно дошла некаква директива одвеќе да не се фаворизираат дела кои ‘повеќе не ја одразуваат нашата стварност’ и во кои нема ‘позитивен јунак’“. Самиот Ѓилас тоа го демантирал во разговор со Момчило Ѓорговиќ: „Крлежа се јадосува како јас сум ги спалувал неговите книги и сум ги исфрлал од бибилотека. Ни тоа не е точно: никој ничии книги не спалувал. Крлежа всушност беше маза на Политбирото“.
Петиот конгрес на КПЈ одржан е во јули 1948 год. само дваесетина дена по Резолуцијата на Информбирото, со цел покажување на југословенската правоверност кон СССР, на којшто уште еднаш е потврден социјалистичкиот реализам како единствен вистински правец. Со огледа на тоа што тогаш никој не ни слутел дека КПЈ наскоро ќе ги негрира теоретските поставки на сталинистичкиот комунизам, конгресот е усмерен на одбрана и афирмација на таквиот марксизам. На Конгресот присуствувал и Крлежа. Ѓилас, кој на Конгресот е избра за член на Политбирото на ЦК КПЈ, во својот реферат Извештај за агитационо-пропагандната работа, уочил дека судирот со Информбиро носи опасност од неверување во марксизмот. Укажувал оти денешната книжевна и естетска ориентација е само продолжение на онаа борба којашто КПЈ уште од 1935 год. ја водела против „декадентните и антипартиски сфаќања околу апсолутната слобода на уметничкото творење“. Во тој рефереат Ѓилас се осврнува и на предвоениот сукоб со Печатовците и Крлежа, чие име не го спомнал во Рефератот.
„Во таа борба за идејно единство на Партијата, озбилна опасност претставуваше мнозинството интелектуалци кои од разни побуди се беа збрале околу списанието Печат... Постоеше опасност и сите други марксистички и антипартиски групи да се најдат на куп околу Печат... Идеолошката пресметка со групата околу Печат всушност значеше завршен удар во борбата за идејно-политичко единство на партијата и работничкиот покрет.“
Во разговор со Калезиќ, на неговото прашање зошто тогаш го спомнал судирот со Печат, Ѓилас одговорил дека на Петиот конгрес на КПЈ тоа не се можело да се пемолчи, тоа бил „историски момент и еден конгрес мора да ја оценува историјата“. Знаел оти Крлежа присуствува на Конгресот, и дека не му е пријатно, но тоа не можело да се заобиколи и преќути. Држи дека било доволно што не го спомнал Крлежиното име. Од други слушнал дека Тито му се налутил поради тоа, ама нему тој никогаш ништо не му рекол, како што ни Крлежа истото не му го споменувал во подоцнежните контакти.
После 1949 год. доаѓа до промена на полето на книжевноста. Социјалистичкиот режим се отвара кон послободни тези од социјалната литература. Уметноста веќе не е конципирана како средство за реализација на партиската стратегија и тактика. Поимот на социјалистички реализам е редефиниран и тоа најјасно доаѓа до израз на III Конгрес на Сојузот на писателите од Југославија, одржан од 5. до 7. октомври 1952 во Љубљана. Крлежа во својот Љубљански реферат се обидува да балансира помеѓу осудата на нормативната поетика на социјалистичкиот реализам од една страна, но и неприфаќањето на онаа врста „идеолошки скептични текстови“ кои ги пишува дел од книжевната интелигенција која не ја прифаќа материјалистичката метода. Како одговор на тие крајности, Крлежа заговара сопствена социјалистичка литература и уметност која што:
„треба да се оствари во сите сектори на социјалистичката културна дејност, а нарочито во литературата, што – како што мислиме – е еден од најосновните предуслови за изградба на нашата социјалистичка културна свест. Една од главните задачи на нашата книжевност и нашата книжевна критика би била, не да води дискусии за генералната линија широкопотезно, в одбрана на некои материјалистички мисловни и методски принципи (grosso modo), туку применувајќи го аналитичкиот метод детаљно да влезе во стварно испитување на елементите на нашата сопствена конзервативна свест во сите нејзини видови и нијанси, како и во сите нејзини трикови и начини.“
Поголемиот дел од културната јавност, особено младите модернистички ориентирани уметници, Крлежиниот Љубљански реферат го доживеале како објава на дефинитивниот раскин со поетиката на социјалистичкиот реализам; Крлежиниот дел од рефереатот кој што инсистира на непобитноста на методата на дијалектичкиот материјализам и формулите на социјалистичката уметност останал во втор план.
Станко Ласиќ смета дека со тој реферат завршува Судирот на левицата оти Крлежа дефинитивно избил во самиот центар на книжевниот и општествениот живот на Југославија. Ѓилас во своите мемоари се осврнува на тој Крлежин Реферат, бидејќи „обожавателите“ на Крлежа го сметаат истиот за „преломен историски настан во ослободувањето на југославенските култури, посебно на југословенската книжевност, од догматските сталинистички стеги“, додавајќи дека тоа не бил самостален Крлежин испад, туку дека бил договорен во Це-Ка со Ѓилас и Кардељ. „Тоа не ја намалува Крлежината иницијатива и оригиналност, ами само открива дека тој – Крлежа – не го направил преломот, зашто не ни можел да го стори тоа, него дека преломот е направен порано,,, во врвовите на партијата“.

6. ЃИЛАСОВАТА И КРЛЕЖИНАТА ПОВОЕНА СОРАБОТКА ВО НОВА МИСЛА
...


(дипломски труд, Филозофски факултет – отсек Историја, Свеучилиште Загреб 2013, ментор: Иво Банац)

Saturday, July 27, 2019

Коста Црнушанов: МЕТОДИЈА АНДОНОВ – ЧЕНТО



...
Без да ги проследуваме сите боречки пројави на Ченто, ќе потцртаме дека тој соработува со сите будни национално-родољубиви средини, на прво место со дејците на ВМРО и ММТРО, но и со Методи Шаторов и неговите следбеници. Заради дејноста, тој бидува апсен и во приквечерјето на Втората светска војна е испратен во логор во Меѓуречие, при гр. Ивањица, заедно со стотици патриотски Бугари, како Коста Рацин, Спиро Китинчев, Димитар Давидов, Андреј Михаилов, Благој Попанков – последниве четворица од Скопје, и огромен број други, меѓу кои Хрвати, Црногорци, Словенци итн – околу 1.000 души. Од нив, само од Македонија се 500 души, држени во најтешки услови.
Во почетокот на 1941 год. тој, како и останатите Бугари во српските затвори, се ослободени од германските војски. При идењето на бугарските војски на Велигден 1941 год. тој, заедно со дејците на ВМРО, ММТРО и Шаторов, се вклучува во месниот бугарски национален комитет и учествува во пречекувањето на бугарските војски во Прилеп.
После ослободувањето на Македонија, под знакот на многу пожелуваното обединение на бугарскиот народ, Ченто се оддава на приватна работа. Грешките на власта меѓутоа, даваат повод за злонамерна агитација против бугарската држава од страна на србофилско-цинцарски елементи. Постепено, главно во 1943 год. Ченто бидува привлечен од тие агитатори да ја критикува положбата на Македонија, и по извесно време бива притворен во местожителство вон Прилеп. Се разбира, патриотските средини в градот скокнуваат во негова заштита и тој е ослободен. Но, меѓународните собитија врват се’ полошо за бугарската кауза и во него залегнува убедувањето дека бугарската кауза по однос на обединувањето на Македонија со Бугарија може да биде изгубена. Затоа Македонија треба да биде спасувана на друг начин – патот на старата идеја на ВМРО. Во 1943 год. просрпското партизанско движење се засилува. За да се спаси македонскиот крај од повторното населување на Србите во него, тој стига до идејата дека е најдобро што повеќе Бугари да се одзват во партизанските редови, за да бидат неутрализирани просрпските елементи. Уште повеќе, затоа што првите партизани се предимно Срби, србомани, Власи и други инородни елементи (српски колонисти, Евреи и др.). Ченто бара врски со патриотските елементи, главно од редовите на ММТРО, но неговата агитација наидува на спротивставување. Типичен е примерот со членот на ММТРО Димитар Давидов од Скопје, кој го раскажува следното:
„Во магацинот на Форе Талаганов се запознав со Ченто, при што Форе ми го препорача како солиден патриот. Влеговме во разговор. Тој слободно ми ги разоткри своите намери, а имено ‘дека треба сите да се вклучиме во новото движење, за да имаме утре право да ги заштитиме интересите на Македонија. Ние сме си Бугари, ама сега под прикритието на Македонци, ќе може да ја имаме слободно думата при решавањето на судбината на Македонија, зашто е сигурно дека Германија ќе ја загуби војната и оти Бугарија ќе биде принудена да го напушти нашиот крај’. Започна спор. Јас категорично му се спротивставив при што му кажав дека јас на српска воденица вода не наливам, затоа што ниту Србите, ни Комунистичката им партија не заслужуваат доверба. Само ќе дадеме жртви и ќе се изложиме. На крајот, се разделивме со различни мислења и повеќе не се видовме.“
Наспроти тој вид реакции, Ченто бидува спечален од партизанските раководители како многу неопходен поради големиот авторитет среде масите. Го убедуваат дека Македонија ќе биде наполно слободна, со полна самоуправа као држава, со рамноправност на нациите и со зближување со Бугарија, со која и ќе федерираме и сл. Тој се согласува и веднага е примен за член на Главниот штаб на партизанските бојни единици, во коишто веќе се Венко Марковски, Михаил Апостолов, Страхил Гигов, Цветко Узуновски и др. Ченто ги застапува следните принципи на организирање на идната македонска држава:
1. Потполно единство на народните сили што работеле за Македонија, беза разлика на убедувањето и минатата дејност;
2. Ослободување од затворите на сите дејци, кои само врвеле по различни политички патишта, ракодоводејќи се од љубов кон Македонија, а се готови да и’ служат во иднина при новите услови;
3. Полно сметање на македонските бегалци в Бугарија, коишто бројат близу еден милион, како четврти дел од Македонија и со заслуги во борбата за слобода, покрај другите делови – Вардарска, Егејска, Пиринска, кои пак ќе се обединат в една државна единица и во братски сојуз со другите соседи;
4. Најпријателски односи со Бугарија, со која Македонија има крвни врски;
5. Македонските војници да служат само во Македонија, за да ја бранат од сите врагови;
6. Никакво враќање на српските колонисти во Македонија, доведени од српските власници со денационализаторска цел;
7. Ако обединувањето на Македонија ја наложи нуждата од отцепување од Југославија, тоа да биде сметано за законито.
Воден од тие основни принципи Ченто, минувајќи в илегала во 1943 год., се постарува истите да ги пропагира и низ партиските документи, од коишто најважен е МАНИФЕСТОТ НА ГЛАВНИОТ ШТАБ НА НАРОДНООСЛОБОДИТЕЛНАТА ВОЈСКА И ПАРТИЗАНСКИТЕ ОДРЕДИ НА МАКЕДОНИЈА, донесен октомври 1943 год.
Во врска со тоа, Ченто влегува во конфликт со просрпските и српските елементи во раководството на чело со Светозар Вукмановиќ – Темпо, полномошник на Тито со неограничена власт. Со пристигањето во Штабот, Темпо претставил готов нацрт-текст на Манифестот на српски јазик. Ченто не го примил послушно. Заедно со Венко Марковски го прегледуваат и ги вметнуваат сите оние елементи кои се однесуваат до „братскиот бугарски народ“ – за голема жалост на Темпо. Тие се:
А) Ние ќе направиме братство и единство со бугарскиот народ, кој веќе води решителна борба со великобугарските фашисти;
Б) ние треба ја ја прогониме великосрпската хегемонистичка и предавничка банда на Дража Михајловиќ и да ја направиме неспособна да го врати режимот на велико-српската хегемонија и тиранија во Македонија.
В) за да се исполни вековниот идеал – обединувањето на Македонија... треба сите да се собереме околу нашето народно-слободително движење, без разлика дали некој во минатото се чувствувал Бугарин, гркоман или србоман...
Иначе, Ченто не е согласен со сите положенија во Манифестот, макар што го потпишал како член на Главниот штаб. Особено го шокирале оние места во кои што се говори за бугарските војски како за непријателски кон Македонија; исто така го смутува и заканата против бугарските дејци што се бореле против Србите, како на пример: Ѓузелов, Чкатров, Китинчев и други бугарски патриоти. Ама, најнепријатно било потцртувањето на Македонија како неразделна единица од Југославија. Но, Ченто си правел илузии дека ќе ги преодолее тие неприемливи позиции, преку гласовите на своите приврзеници по цела Македонија. А, спротивставувањето на интелигентните сили против великосрбизмот веќе се пројавувало, и тоа го објавува Темпо, во неговата книга „Револуција која тече“, каде што на 377 страница соопштува:
„Манифестот ... предизвика и спротивставување. Луѓето собрани во Акциониот одбор (комитет – б.а.) на Народноослободителниот фронт (НОФ): Благој Хаџипанзов пд Велес, Лазар Соколов од Куманово, Киро Петрушев од Богданци, Киро Глигоров од Штип, и др. (тие други се – Ксенте Богоев од Гостивар, Глигор Даскалов од Кавадарци, Дончо Арсов од Штип, Димче Зографски од Штип итн. б.а.) направија Приговор кон Манифестот. Не се задоволуваат само да го испратат како писмо до Главниот штаб, ами наоѓаат за неопходно да го размножат и распространат меѓу народот. Во „Приговорот“ е изразено несолгласување со политиката што нашла свое место во Манифестот: борбата да се води за слободна и рамноравна Македонија во границите на нова Југославија. Притоа е истакнато дека Југославија, како државна творба, е омразена од масите. Наместо тоа, се посочува оти треба да се бориме за слободна и обединета Македонија. Групата му го оспорува правото на Главниот партизански штаб да говори од името на македонскиот народ. Војската и нејзиниот штаб – изјавуваат тие – не можат да се изјаснуваат за такви крупни прашања какво што е иднината на Македонија. „Околу тоа може да се искаже само народот...“.
...

(изв. ДОКУМЕНТИ, МАТЕРИЈАЛИ, СПОМЕНИ – Општествено-политичката дејност на Методи Андонов – Ченто /непубликувана статија/ „Македонски преглед“ бр. 3. 2002 година)



Thursday, July 25, 2019

ИМЕЏИН ДРАГОНС: На врвот на Светот

Imagine Dragons 

"On Top Of The World"

If you love somebody
Better tell them while they're here
'cause they just may run away from you

You'll never know quite when, well
Then again it just depends on
How long of time is left for you

I've had the highest mountains
I've had the deepest rivers
You can have it all but life keeps moving

I take it in but don't look down

'Cause I'm on top of the world
I'm on top of the world
Waiting on this for a while now
Paying my dues to the dirt
I've been waiting to smile
Been holding it in for a while
Take you with me if I can
Been dreaming of this since a child

I'm on top of the world

I've tried to cut these corners
Try to take the easy way out
I kept on falling short of something

I coulda gave up then
but then again I couldn't have
'cause I've traveled all this way for something

I take it in but don't look down

'Cause I'm on top of the world
I'm on top of the world
Waiting on this for a while now
Paying my dues to the dirt
I've been waiting to smile
Been holding it in for a while
Take you with me if I can
Been dreaming of this since a child

I'm on top of the world

'Cause I'm on top of the world
I'm on top of the world
Waiting on this for a while now
Paying my dues to the dirt
I've been waiting to smile
Been holding it in for a while
Take you with me if I can
Been dreaming of this since a child

And I know it's hard when you're falling down
And it's a long way up when you hit the ground
Get up now, get up, get up now

And I know it's hard when you're falling down
And it's a long way up when you hit the ground
Get up now, get up, get up now

'Cause I'm on top of the world
I'm on top of the world
Waiting on this for a while now
Paying my dues to the dirt
I've been waiting to smile
Been holding it in for a while
Take you with me if I can
Been dreaming of this since a child

I'm on top of the world.

(2012)

Thursday, July 18, 2019

КАТЕ ХАМБУРГЕР: Вистината и естетската вистина



Предговор
Verum nihi videtur esse id quod est.
Augustin, Sokilokviji

ДАЛИ Е „ЕСТЕТСКАТА ВИСТИНА“ СЕ’ УШТЕ ЛЕГИТИМНА ЕСТЕТИЧКА КАТЕГОРИЈА

Категоријалната структура на филозофското и естетичкото мислење не е значенска константа која ја преземаме од филозофското наследство како априорна појмовна даденост. Кога би била тоа, би се претворила во канон, во онаа одреденост на мислењето кое знае само за литургиско повторување на истото. Притоа, треба да се разликуваат поимите кои некогаш важеле како неопходен филозофски инструмент од оние кои и денес важат, но имаа поинакво значење. Поимот на вистината е, така да се каже, вечна „човечка тема“, оној вид на човечки „избор“ кој се претставува со самото тоа што навлегува не само во коренот на когнитивното искуство, туку суштински го одредува тоталитетот на човечкото како такво. Затоа што: за да можеме воопшто да говориме и мислиме, да се однесуваме човечки, неопходна ни е „вистината“. Кон неа се однесуваме, неа ја повикуваме на помош кога сме неправедно, сознајно и морално онеправдани, кога „вистината“ на еден поединец, на неговото пристрасно субјективно видување, вредносниот релативизам на одредена група, партија (во фолклорна смисла на тој збор), на нација, на народ, светскиот нормативен поредок го доведува на ивица на патолошка десубјективизација, на онаа граница кога се обидуваме да веруваме дека мора да постои надреден, космички ред на вредностите, по кој, а како поинаку отколку дополнително, ќе се мери она што неправедно сме го изгубиле и на што, наводно објективно, имаме полно човечко право. Изгледа дека без се’ се може, но дека „вистината“ ја сочинува онаа духовна и егзистенцијална зона на искушенијата, во која се наоѓаме на една права човечка мака; и на крајот - полагаме генерички мотивирано апсолутно право. Поимот на вистината не застарува, но затоа го менува значењето, добива поинаква „дефиниција“. Таа историја на редефинирањето е, во својата бит, суштата историја на филозофијата, логосот на нејзиното траење, „самоосвестувањето“ на филозофско-критичкото мислење.
Меѓутоа, нели е поимот на вистината пренесен и на оние подрачја каде што не му е местото, и каде што, по логиката на нештата и на нивните вредносни распределенија, мора да се третира како туѓо и  непримерно? Или е, пак, формално и содржински, толку широк и богат да може да важи за сите подрачја од човечкото делување, те да биде негова норма и апсолутен критериум? Оттаму е воопшто и мотивот и теориската потреба тој да се аплицира и на подрачјето на уметноста, таму каде што, уште од античките времиња, па се’ до ден денес, се протегнале сенките на предрасудите за уметноста како нижо, второстепено спознание, обмана, привид. Нели со тоа тоталитетот на човековаата пракса се подвел потполно под принципот на рационалитет, под оној принцип кој што телеологијата на рациото, како инструментален формализиран и операционализиран ум, го постулирал (и сега веќе реално го обзнанил) како една стварност на модерниот свет? Дали, живеејќи во таа изискувачка и остварена „вистина“, дојдовме до автентична вистина на животот и до животот на вистината како мерка на човечкиот интегритет?
Кате Хамбургер, автор на студијата „Вистината и уметничката вистина“, не ги поставува сите тие прашања. Таа од хоризонтот од којшто ги промислува поимите вистина и ументичка вистина, не ни можела да ги постави, бидејќи однапред се согласила на академизам, на теоријско – книжевното сознание, во кое што што секоја цена требала да се ослободи од „заблудата“ за вистината на уметничкото дело. Како изгледа таа постапка на теориско демистифицирање и на што е заснована истата?
На прилично стеснет простор, во расправата која претендира истовремено да проблематизира и резимира, Кате Хамбургер сака да го именува битното логично и естетско прашање, да го одреди неговиот духовен топос и мрежата на мисловни констелации во кои таа се појавува за, поаѓајќи од критичкото разгледување на самиот поим на вистината како таков, сумарно да ја прегледа теоријата за вистината, преку обид за „структурна анализа на поимот вистина“, и со тоа да одреди во што е суштината на вистината во поетиката, и конечно, одново уште поточно да го набљудува поимот на естетска вистина и прецизно да ја определи нејзината изворна апоретичност.
Кате Хамбургер поаѓа од фактот дека емпирискиот увид на поимот вистина го среќаваме во секојдевниот говор, во изјавите на најголемите уметници, во уметничката критика и естетика, сфатени како филозофија на уметноста. Цитирајќи го познатиот Адорнов став од естетичката теорија дека „естетиката која во перспективата не се движи кон вистината, малаксува во својата задача“, Хамбургер со право истакнува оти „вистината“ добива „поголема тежина и попринципиелно значење кога станува поим на филозофијата уметноста, на  естетиката, т.е. кога се конституира поимот на вистината“, односно дека во доменот на општата естетика овој поим е „употребен тукуречи како таков, во натамошно недиференцираната смисла, или значенска содржина“.
И заправо во таа потреба, категоријата на вистината конечно да се разгледа во строго логички, диференциран смисол, лежи основниот импулс за создавање на оваа студија. Притоа, пред се’, морал да се земе во обзир комплексот на најхетерогени знаења на овој поим, од оние што се јавиле внатре во преднаучното и предфилозофското мислење, од сите оние конститутивни значенски одредби, кои ги наоѓаме во метафизиката (онтологијата), логиката, спознајната теорија, етиката, естетиката, филозфијата на историјата, филозофијата на религијата, херменеутиката, семантиката и современата филозофија на јазикот.  Самото соочување со хетерономијата од значења барало и соодветна метода на теориско истражување - таа кај Кате Хамбургер, по самата природа на теорискиот пристап, е индуктивна, арно ама, не е ниту интуитивна, ниту пак дедуктивна: „Индуктивниот метод е метода за посматрање на присутноста, потоа на употребата на поимите вистина и вистинитост, како во филозофските теории, така на крајот и во секојдневната пракса на нашиот говор и живот.“
...
За да не навлегуваме детаљно во „сценариото“ за докажување на основната теза дека поимот „естетска вистина“ е анахрона и „залутана“ естетска категорија, ќе наведеме два основни става на Кате Хамбургер кои аподиктички го негираат тоа тврдење: поимот „естетска вистина“ суштински се опира на начинот на битисувањето на уметничкото дело, уметноста. „Во нејзиното подрачје, вистината ја губи значенската содржина која што ја конституира: да биде идентична на она што е случајност; поимот на естетска вистина е поим што е противречен во самиот себеси и поради тоа може да се означи како апорија“. „На филозофијата на уметноста и’ е допуштено поставување тези дека естетиката која во перспектива не се движи кон вистината, малаксува во својата задача“ (Адорно). „За интерпретација на уметничките дела пак, вреди таа да папса во својата задача, кога во перспектива би се движела кон вистината.“
Точно е тоа дека на филозофијата на уметноста ништо не и е допуштено што би и’ било дозволено на самата ументост. Тука пред се’ мислиме на модерната филозофија на ументоста и на современата уметност, како и на нивното „значенско-содржинско“ вкрстување во кое што понекогаш тешко се разликува што е непосредна ументичка пракса, а што филозофска рефлексија за неа.
Изгледа дека филозофијата на уметноста треба да се спасува од оние кои знаат школски да филозофираат, кои филозофскиот метод и жаргон го сведуваат на обновено схоластичко појмовно жонглирање. Затоа на оние, а меѓу нив и на Кате Хамбургер, коишто живата исторска супстанција на филозофијата ја редуцираат со испразен, формално-логички манир, треба да им се одговори со зборовите на оние кои не се филозофи, но знаат и ја чувствуват „судбинската поврзаност на критиката и филозофијата“ (Серж Дубровски).
Шарл Бодлер пишувал оти „критиката во секој момент ја допира метафизиката“, што значи дека нема валидна интерпретација на уметничкото дело без да се земе во обзир и неговата „метафизичка преокупација“.
Притоа, не се работи за „стриктна примена на еден доктринарен став на критиката“, ами за увид оти модерната критичка мисла за „продлабочено размислување за книжевноста е размислување од филозофска природа; ако не е такво, тогаш нема никаква вредност“ (Серж Дубровски).
И современата филозофија и модерната уметност се навраќаат на Cogit, но „не повеќе со оние убави, транспарентни когитови картезијанизми, со ведро и суверено владеење со себе, со една мисла – супстанција, со матна светлина која воспоставува свест, не конституирајќи го истиот, осуден да создава разни смисленија, врз основа на една првобитна бесмисла (Серж Дубровски)“.
Во едно Кате Хамбургер навистина право: „Вистината не е естетичка категорија“. Таа не е тоа, доколку поимите вистина и естетска вистина се мислат само во хоризонтот на формалната логика и доколку врз сите категории, а не само во категоријата на вистината, не се открие печатот на општественоста, т.е. нивната историјски посредувана и трајно втисната „модрица на смислата“ (Теодор В. Адорно).
Оттаму, мислејќи на начинот на промислување на ументоста кај Кате Хамбургер и Теодор Адорно, на пример, битната разлика не во спорот дали е „естетска вистина“ е естетичка категорија или не, туку пред се’ во претпоставките на теоретското мислење и на онтолошко-моралното имплицирање на основното прашање, а тоа е: дали ни е важно уметноста да ја третираме како историски-општествено непосредуван ментален резерват, или со посредство на вистината на самото уметничко дело, колку-годе тоа можеби би било  - повесно гледано – маргинално и содржински кревко, да сториме нешто на планот на невистинитиот свет?

Касим Прохиќ


(изд. ООЗТ за издавачка дејност „Свјетлост“ – Сарајeво, 1982 год.)

Monday, July 15, 2019

Павао Павличиќ: ЧЕЛИЧНАТА МЕСЕЧИНА



DRUGA DEKADA: Vjetar s Mirogoja

Za sve vrijeme dok je trajala redukcija, Vera je sjedila u mraku, umotana u deku, pusila cigarete i osluskivala zvukove sa stubista. Cekala je. Bio je prosinac, zemlji je nedostalajo struje, nafte, ugljena, novca, dobre organizacije i pameti, pa su iskljucivali struju svaki treci dan. Vera je cekala sina, a on nije dolazio.
Prvi put nakon vrlo dugo vremena bila je ozbiljno uplasena. Uvijek joj se nekako cinilo da dogadjaji odlucuju umjesto nje i da samo treba da se prepusti: bez razmisljanja je znala kako treba da postupi. Naknadno je uvijek izgledalo da je moglo biti samo onako kako je bilo. A sad je bila u strasnoj nedoumici, pitala se sto treba da radi i jeli dobro uradila ono sto je uradila. Njezini uredjaji za signalizaciju, sprave za donosenje odluka bile su poptpuno nijeme; uzalud je pokusavala prepustiti dogadjajima da odluce, nije islo. Probadalo ju je u donjem dijelu trbuha, jer je posljednjih dana cesto imala mokre noge. Ali, upala jajnika cinila joj se sasvim pitoma poteskoca prema svemu drugom  sto joj se dogadja.
Prethodne noci jedva je oka sklopila, premda je inace imala zdrav i cvrst san. Prevrtala se po kaucu, budila se i pogledavala na sat u strahu da ce zakasniti na posao, da ce propustiti da probudi Gorana za skolu. U kratkim trenucima kad bi zaspala, sanjala bi Slobodana kako govori na tribini pred tisucama mladih ljudi; sanjala je Roberta, Janu, Zeljku i svoga sina Gorana kako joj kroz prozor pokazuje na nebu isti onakav mjesec kakav je nasla u njegovu djepu, velik, polukruzan i sjajan, i jos je metalno zvonio tako da je cijeli Zagreb jecao.
Ustala je ranije nego inace, istusirala se i pocesljala, oprala zube, spremila dorucak. Imala je najozbiljniju namjeru da toga jutra, pre nego sto se rastanu, porazgovara s Goranom, otvoreno i, koliko se moze, efikasno. Zeljela ga je pitati odakle mu mjesec, tko mu ga je dao, zasto ga je uzeo, sto mu mjesec znaci, tko takve stvari izradjuje, i napokon, ono najvaznije, sto Goran namjerava. U noci, dok se povremeno budila, mucila lu je stalno ista misao: da Goran nikada nogom nije stupio u njezin Dom, a koliko je znala, nije poznavao nikoga od njegovih sticenika. A to je moglo znaciti samo jedno: da je dobio mjesec negde drugdje, u skoli, na ulici, u kino-klubu. To je onda dalje znacilo da to Drustvo celicnog mjeseca, kojim je sebi toliko razbijala glavu posljednih dana, mozda i nije pravo drustvo, nego tek filijala nekog drugog, veceg drustva, i da takve ispostave postoje i drugdje i da su tko zna koliko rasprostranjene. Jezila se i od same pomisli na to. Odakle Goranu celicni mjesec?
Priredila je dorucak, a onda je probudila malo ranije nego inace. Buduci da je vremena bilo malo, namjerila je da izbjegne duge uvode u razgovor. Zato je u kuhinji, ispred Goranove velike salice s bijelom kavom i dva komada kruha sa djemom, stavila mali celicni predmet sto ga je izvadila iz djepa njegovih hlaca. To ce biti povod.
Ali, on je osjetio da se nesto sprema jos prije nego sto se obukao. Cula ga je kako pita iz sobe:
-Stara, a gdje su mi traperice?
-U pranju – rekla je stojeci nasred kuhinje i gledajuci prema vratima njegove sobe. – Nocas sam ih stavila.
Nije rekao nista, vjerojatno se nadao da je mjesec naprosto ostao u djepu i da nije ispao, pa ce onda cijela stvar proci nezapazeno. Obukao se, umio u kupaonicu, a onda je dosao na dorucak.
Opazio je mjesec jos prije nego sto je sjeo. Sad, misleci naknadno o tome, Vera se pitala nije li pogrijesila, nije li mjesec trebala da vrati u onaj djep, da uopce ne pere hlace, i da zapocne razgovor sa sinom kada za to bude prilika. Ali, jednostavno je bila uplasena i zeljela je tu stvar sto prije rascistiti. Imala je neugodan (i, znala je: pretjeran) osjecaj da drzi u rukama sudbinu svoga sina, da ga mora spasavati, da se mora boriti i zrtvovati se za njega, i zato joj se cinilo nerazumno odlagati razgovor o celicnom mjesecu, prepustati se sudbini, cekati. Mozda se kod nje uvijek sve samo od sebe rjesavalo zato sto nikad i nije imala ozbiljnih problema, mozda je naprosto imala srece?
U svakom slucaju, cim je Goran usao u kuhinju, upitala se nije li pogrijesila. On je zastao kraj stola, s jednom rukom na naslonu stolice koju je htio izmaknuti da bi sjeo, pogledao u celicni mjesec, pa u Veru. Nije rekao nista; opet je spustio pogled i kroz svoje malene naocale celicnih okvira zabuljio se u metalni predmet na stolu.
-Eto vidis – rekla je Vera za pocetak. – A pitala sam te sto bi taj mjesec moga znaciti, i nisi mi htio reci.
Goran je polako ispruzio ruku, uzeo mjesec i stavio ga u djep. Onda se, ne pogledavsi Veru. Okrenuo na peti i izasao iz kuhinje. Cula je kako je nesto susnulo u hodniku, a onda je usljedio trenutak istine. Tek kad je zacula ulazna vrata, bilo joj je jasno da je djecak naprosto pobjegao. Otrcala je do vrata i pogledala kroz spijunku; vidjela je jos samo na trenutak kao trci niza stube: nije htio cekati dizalo, bojeci se valjda, da bi ona mogla izaci za njim i navaliti na njega da se vrati.
Tada se vratila u kuhinju, sjela za stol i zagledala se u Goranovi bijelu kavu i dvije kriske kruha sa djemom. Najvise joj je bilo zao sto nije ni doruckovao. Bilo joj je zao, ali jos se nije tako strasno brinula.
Jer, i prije je bilo trenutaka kada su njih dvoje dolazili u sukob, i tada bi se redovito dogadjalo nesto slicno ovome jutros: Goran bi prekinuo svaki razgovor, a nerijetko bi izjurio iz stana i otisao u setnju, u drustvo, ili mozda naprosto da negdje pusi, a nakon jednog ili dva sata bi se vratio, i sve bi opet bilo normalno. Veru je sad brinulo samo sto jutros nije bio gnjevan i uzbudjen kao inace u takvim prilikama. Sjetila se, i ujutro dok je sjedila nad bijelom kavom, i navecer, kad se sklupcala u mraku umotanu u deku, kako je mirna bila Goranova ruka dok ju je pruzao da uzme da uzme metalni predmet sa stola, kako ga je pazljivo spustio u djep. Nije bio bijesan sto se ona mijesa u njegove stvari, nego je pobijegao zato da izbjegne razgovor. Zato sto jos nije bio spreman za razgovor, ili zato sto nikad nece ni biti?
Jos se vise zabrinula kad je ustala od stola i pocela se spremati za posao. Tada je ustanovila da Goran nije uzeo skolsku torbu. Bio je suvise miran da bi je naprosto zaboravio. I to je nesto znacilo. Prije nego sto je krenula na posao, jos je na trenutak zastala u hodniku svoga stana, vec u kupatilo, i pitala se treba li nesto da poduzme. Da zove nekoga od njegovih prijatelja? Da ode u skolu i tamo ga potrazi? Sto on uopce namjerava? Bojala se da ne napravi paniku uzalud, da ga ne prikaze smijesnim pred prijateljima, da ne pokvari stvar jos vise. Jer, sad joj je pred nogama odjednom odjednom pukla provalija: osjecala je da svakim svojim i najmanjim potezom moze sve pokvariti, a nije znala sto treba da cini.
Tako je otisla na posao i nastojala raditi kao da se nista nije dogodilo. Djeca su bila cudno tvrda i opirala se svakoj inicijativi, kao da su, vise nego inace, bila protiv odgajatelja i protiv svega u Domu. Veri se na trenutak ucinilo da djeca njoj, a i svima ostalima, zamjeraju sto su sprecili Branka da dokraja izvede svoju namjeru. On je jos bio u bolnici i Vera se pitala nece li ondje, gdje nemaju odvise vremena da paze na njega, naciniti kakvu glupost.
Oko jedan sat, kad je trebalo da Goran bude vec kod kuce, nazvala je svoj stan, ali se nitko nije javio. Sjedila je kraj telefona, gledala u mracno polje na kojemu je jugovina topila posljednje krpe nocasnjeg snijega, u gola stable i vrane sto su se na njima nacickale, i pitala se jeli njezin sin clan drustva samoubojica. Zasto bi bio? Zar je moguce da ga ona tako slabo poznaje? Uvijek joj se cinilo da je Goran od nje naslijedio opredeljenje za zivot, za boju, miris, zvuk, dodir, za radost koju covjeku moze pruziti disanje, kretanje, razgovor, rodjeno tijelo, tudje tijelo, muzika, svrbez, kupanje, cesljanje, briga za druge ljude, postovanje, sala, bol, kajanje, ukratko, vjerovala je Goran voli ono sto i ona voli. A sad je odjednom kod njega nasla celicni mjesec?
Pitala se ne iskusava li on mozda samo tu mogucnost, ne razmislja li o njoj kao sto covjek u tim godinama o svemu razmislja, nije li mjesec uzeo od nekoga da ga vidi, da ga pricuva, da neko vrijeme o njemu misli. Onda se sjetila nacina na koji je uzeo predmet sa stola, nacina na koji je pobjegao, i opet joj nista nije bilo jasno.

(Nakladni zavod “Znanje”, Zagreb – 1985)


Tuesday, July 9, 2019

Андреј Горбунов: ТАЈНАТА НА ЅВЕРОТ


ОБИД ЗА РАЗОТКРИВАЊЕ НА ТАЈНАТА НА АПОКАЛИПСАТА

Хлађење љубави
Стога што ће се умножити безакоње, охладнеће љубав многих (Мт.24,12)

Садашњи тренутак духовне историја човечанства с правом се назива епохом „апостасије“. Ова грчка реч у библијском контексту означава отступања људи од Бога (видети, на пример: 1. Тим. 1,4) то јест, отуђивање од Њега. Епоха апостасије сведочи о блискости времена јављања антихриста. Дан онај (то јест, дан Другог доласка Христовог, свеопштег васкресења и Страшног суда) неће доћи док најпре не дође отпадништво и не појави се човек безакоња, син погибељи (то јест, антихрист) (2 Сол.2,3).
Масовно удаљавање људи од Бога почело је још у 19. веку. „Бог је умро, ми смо га убили“ – објавио је свету Ниче, карактеришући духовну ситуацију (тачније, духовну трагедију), када ја Бог заиста умро у људским срцима. Они су с немиром почели да траже нешто што би могло да им замени Бога. „Чежња за апсолутном истином је ишчезла, прогутала ју је посветовњаченост“ – пише о овом времену јеромонах Серафим Роуз.
Ниче је био један од главних узрока отуђености. У дубини душе он је признавао Бога: „Непознати Боже, којем сам у дубини срца подизао олтаре, увек и свугде зовем Те ја. И, пламсајуђи, настају продорне речи Непознатом Богу. Ја Му припадам, иако сам побуњеник остао и данас, ја сам Његов и осећам окове којима сам у борби ооборен, који ме вуку да Ти служим... Ти, Неизрециви, мени блиски! Хоћу да те спознам, хоћу да Ти служим!“
Међутим, успркос томе, он је остао побуњеник и богоборац који је предузео покушај „превредновања свих вредности“. Човека, предлагао је Ниче, треба ослободити од савести, одговорности, аскетике, цркве, разума, истине и Бога (другим речима, треба претворити човека у звер), а уместо човека, треба опевати „плаву бештију“, „надчовека“. Ево шта вели његов безумник у „Веселој науци“:
„Ми смо убили човека (јер отуђеност је у метафизичком смислу убиство, прим. аут.), ви и ја! Сви смо ми његове убице! Како смо могли да одвежемо земљу од сунца, куда се то крећемо? Не падамо ли непрестано? Не лутамо ли ми у бесконачно ништа? Није ли нам постало хладније? Како ћемо се утешити, убице над убицама?“ А, на другом месту: „Ти се више никада нећеш молити, никад се нећеш одмарати у бескрајном поверењу – ти одричеш себи усхићење том мудрошћу, добротом, силом... Ти си убио стражара и пријатеља твојих седам самоћа... Као човек одрицања (другим речима, отуђени човек – прим. аут.) у свему тражиш одрицање (то јест, пребиваш у самој стихији отуђења, прим. аут.). Где ћеш наћи снагу за то? Још ни један човек није био довољно снажан за то“.
Ниче назива човека отуђеног од Бога „будалом“ и предлаже да му сакрије „израњављено срце у лед и потсмех“: „Али скаменио си се ти и све гледаш натраг. Ко си ти, будало, што на прагу зиме бежиш у свет? Свет су врата према хиљадама ћутљивих, хладних пустиња. То што си ти изгубио нигде нећеш наћи. И блед, осуђен си на зимска лутања. Личиш на дим што тражи поново и поново тамо где је небо хладније... Сакриј, будало, твоје израњављено срце у лед и потсмех.“
Св. Теофан Затворник који је живео у 19. веку говорио је да је „дух времена дух кнеза овог века“. „Такав је дух времена – писао је св. Теофан – бездушни дух пред којим се све клања и који што више шири своју област, тим више шири умртвљеност, претварајући разумне људе у аутомате који се крећу не зна се чијом снагом и по чијој заповести и вољи“.
Св. Николај Јапански је почетком 20. века написамо: „Мрска, проклета, скотска и животињска интелигенција вуче у пакао и прост народ. Више класе су скуп мајмуна – подражавалаца час Француске, час Немачке, час Енглеске... Највише интелектуалне класе потпуно су искварене неверјем и бунтом“. „Пред нашим очима и пред очима историје – пише француски историчар Тен – збива се претварање образованих људи и читавих класа у звери, тамо где се хришћанска вера заборавља“.
Последња десетлећа живота човечанства карактеристична су нарочито великим удаљавањем од идеала хришћанства. „За наше време – писао је јеромонах Серафим Роуз Платински – хлађање љубави, о којем се у Енанђељу говори као о главним знаком блиског Другом доласку Христовог, карактеристично је у далеко већој мери него за било који други период у историји“. Овај апокалиптични знак сада примећују многи.
„Зло и грех на земљи шире се све више и више – пише архимандрит Рафаил Карелин – ад гута својим раљама без дна све нове и нове жртве. Љубави која сједињује људе све је мање и мање, као што је све мање извора у врелом песку пустиње“.
Снажно се осећа хладноћа свакодневног живота, хладноћа у људским односима. Узајамна отуђеност и лукавство (у чијој је основи страх и доживљај других као противника) постали су водеће начело савременог живота. „Поживотињење“ света је достигло страшне размере. „Свет – говорио је Понтије Рупишев, близак духовни син праведног оца Јована Кронштадског – сада претставља пустињу испуњену зверима, јер се не осећа у њему дах Духа Божијег  који би могао да оживи и охрабри жедну душу. Људи су постали отуђени од Њега и врло лукави и зли“.
Чак и од људи који су неверници и који су слаби верници данас се често може чути фраза: „Људи су постали гори од звери“. И заиста, данас су се људи толико удаљили од Бога да прелазе већ из област зверске у области демонску, падајући у сатански бездан. Савремени човек-звер није само не-човек (као обичне звери), он је античовек, демончовек.
Пртавославни психолози И. Медведева и Т. Шишова у свом чланку: „Застој у развоју душе“, објављеном у часопису „Први и посљедњи“ (бр.10, 2004 г.), убедљиво показују да многи савремени људи више нису  „људи као лик Божји, већ се без претеривања може речи да су демонолика бића“.
„У садашњем тренутку духовне историје човечанства – писао је св. Отац Серафим Платински – тренутку, како се сви слажу, кризе и непостојаности – у средишти људске вере стоји `мртви бог`, потпуна пустош... То је самопорицање, самоубиство... Свет вере који је некад био нормалан свет, апсолутно је целовит зато што је све у њему оријентисано на Бога као на његов почетак и крај и у тој оријентацији стиче свој значај. Нихилистичка побуна је, срушивши тај свет, надахнула нови свет: свет апсурда. Ова реч, која је у данашње време постала толико помодна и која се често користи за описивање стања савременог човека, има веома дубоко значење. Јер, ако као центар света служи ништа, онда тај свет, и по садржају и у свакој својој појединој црти није целовит, он се распада, он је апсурдан... Ништа, отсуство целовитости, антитеизам, мржња према истини – то није само побуна човека против Бога, Којем човек више неће да служи. Иза свих тих појава крије се озбиљан смисао ... имамо посла са радом ђавола“.
У наше време страховито се разарају моралне вредности, необично су порасли егоизам и трка за материјалним добрима. Руши се установа породице, која је увек била основа достојног људског живота и сфера формирања људске личности. Запажа се опште осећање безнађа, невиђени криминал и развратност људи који дрско бацају изазов Промислу Божијем о човеку и самој људској природи. Отпадање од хришћанске вере у њеној правој суштини, губитак смисла за истинску духовност и изопаченост религиозног живота – постали су посвудашња појава.
Мења се лик самог човека, мењају се односи међу људима. Отуђење људи једни од других постало је норма. Сврсисходно се руше традиционалне људске везе. Губе се дубинске везе између мушкараца и жена, између родитеља и деце.
Савремена деца не поседују елементарне моралне појмове без којих је немогуће сазревање људске личности, али зато врло рано стичу практичан дух. Но њихов практичан дух је мањкав. Изврсно схватајући шта колико кошта, они уопште нису усмерена томе да улажу напоре да би стекла одређена добра. С друге стране, немају намеру да се било чега одрекну. Попут животиња, она се у потпуности налазе у власти нагона, тренутних, и то првенствено најнижих – жеља.
Истовремено, с досад невиђеним развојем науке и технике, долази до гашења духовног живота, расте равнодушност, па чак и непријатељство према свему духовном. Норме понашања која је дала религија одлазе у прошлост. Препоручују се и прихватају нове норме, лакше и пријатније него оне по којима су живели људи неколико хиљадулећа. Људи имају све више и више права, а све мање и мање дужности.
Уз то, свуда у свету умире слобода – политичка, економска, лична. Слобода је потребна човеку ради остваривања његових највиших и духовних и стваралачких тежњи. За коришћење материјалних добара слобода није потребна. Има много људи који слободу не цене и која им није потребна. Чак и у земљама које се не сматрају тоталитарним и које још увек нису изгубиле слободу, готово сви нови закони који се доносе повећавају зависност становништва земље од њених властодржаца. Без слободе је лакше живети. Све више људи радо предају своју слободу у замену за удобан и спокојан живот. Лако је живети не одговарајући ни за шта, али притом се губи оно најважније - живот без одговорности је увек бездухован.
„Данашње поколење је – говорио је старац Пајсије – поколење равнодушности“. Повећањем неодговорности, равнодушност према другима код савремених људи сведочи о крајњем степеном њихове отуђености, о крајњем недостатку љубави у њима. Управо љубав рађа одговорност, заповеда да одговоримо на бол другога, да преузмено на себе нечији терет, да помогнеме. О узајамној вези осећања одговорности и љубави више пута нам говори Свето Писмо. На пример: Носите бремена једним другима – говори ап. Павле – и тако ћете испунити закон Христов (Гал. 6,2).
Осећање одговорности је једно од главних обележја пуновредног развоја личности, једно од најважнијих својстава нормалног човека. Сада се ствара друштво духовних дегенерика који се, чак кад сазнају да им је мајка на самрти или да сум им дете ударила кола, неће померити с места све док не прођу следећи 'ниво' компјутерске игре. Егоцентрично понашање савременог човека атомизира, одваја га од других. Он је равнодушан чак и према невољи најближих и пријатеља, одриче се бремена породице, одговорности за децу, судбину народа и Отаџбине.
Мења се и однос према раду и стваралаштву. Све више људи не воли да ради. Рад, чак и стваралачи, не доноси радост. Сваки напор је непријатан и чини се непотребним. Живот се своди на непрекидну трку за забавама и стално новим доживљајима, чак и оним краткотрајним и ништавним. Али постојање лишено унутрашњег садржаја непотребно је и празно.
Све је мање људи који живе људски. Многима је морално осећање већ сасвим атрофирало. Многи су већ сасвим изгубили оно по чему се углавном човек и разликује од животиње: љубав, саосећање, бригу о другима, искреност у односима, скромност, поштење, људско достојанство. Бујица прљавштине, порока и равнодушности према добру и злу преплављује планету. Упркос раскошном процвату материјалних могућности, ми живимо у раздобљу моралне деградације и губитка духовности. Главни узрок оваквог стања је одбацивање личног живота, духовног живота и предавање себе у наручје безлично – зверске стихије.
Има још доста честитих пастира Цркве, писаца и научника који нас зову да станемо, да размислимо и да извучемо закључке – пише П. Калиновски. – Али мрвице истине тону у маси најразноврснијих и најпротивречнијих мишљења и понуда по било ком питању. Екрани телевизора, радио, новине, популарна предавања – о чему говоре и и уче сва та средства за испирање мозгова? Много лажи, много позива на уживање, на свакојака задовољства, а што је главно, толика је количина све нових и нових мишљења и 'открића' да нема никаквих могућности да човек размисли, и да се снађе у свему томе. Реч је банализована и придаје јој се било какав смисао, често супротан правом смислу. Све то доводи до тога да се људи навикавају да не верују ничему, осим онога што могу да провере уз својих пет чулних органа (исте те чулне органе имају и животиње, прим. аут.). Савремени човек масе верује само огашљивој науци. Он верује науци, или тачније, ономе што он сматра науком, али он не верује ничему нематеријалном и захтеви религије за њега су небитни и необавезујући. Свет је за њега материја и то материја неодуховљена.
Савремени човек хоће пре свега корист, успех у животу и профит. За њега је главна „Трампа“ и то не само у трговини, што је природно, већ и у животу уопште. Место „даха Божијег“ код савремених људи, упркос свој њиховој „можданој“ мудрости и образованости, заузела је баналност, нискост и лукавство унутрашњег садржаја њихове душе. Божанско и духовно ишчезава из живота људи, зато што тамо где има много лукавства, тамо влада друга стихија – зверска. И што су људи старији, то лукавија постаје њихова душа. Устима они много, споља гледано, могу да опште једни са другима, али не и на личном нивоу. Унутар њих срце остаје хладно и отуђено, срце које није у стању и не жели да загреје друга срца љубављу. Устима благосиљају, а срцем својим куну (Пс. 6,5). Лаж говори сваки своме ближњему, уста су ласкава, говоре из срца притворног (Пс. 11,3) – предсказао је овакво стање људи пророк и псламопојац Давид.
Али човек нипошто није позван да општи с другим човеком и с Богом на тим спољашњим плановима, на којима се то обично збива. „У човечанству се развија масаона и вољна мимикрија, словесна и емоционална ономатопеја – истиче архиепископ Јован Шаховској. – Људи међусобно улазе у расправе, па чак и у дијалог, не сопственим, већ неким туђим гласовима и заглибљују једне друге у апстракције, покривајући једни друге мртвим паролама и стандардним квалификацијама. Ту је главна драма човечанства... Личност човекова се стандардизује, уопштава и брише“.
Савремени људи ступају у међусобне различите односе, али се при томе не обраћају самом човеку, не обраћају се његовој личности, већ његовој унификованој социјалној улози, виде у човеку само ову или ону функцију, или само предмет, ствар. Међусобни односи савремених људи готово су сасвим престали да буду односи лица, то јест односи међу људима као личностима, престали су да буду међуличносно општење. Од личних, ти односи су се претворили у чисте односе улога, почели су да претстављају аутоматско преношење информација, преношење иза којег – по правилу - стоји само хладна рачуница, заснована на егоистичној жељи неке користи за себе.
Савремени свет је ужасан због свог прагматизма и у њему је све потчињено утилитарним циљевима. Односи међу људима се све више постварују, замењују се односима међу стварима, субјекти се претварају у објекте манипулација. Човек је срозан на ниво носиоца неке функције, на ниво ствари. Живот савременог материјализованог човека постао је резултат постојећих услова-оквира, он је утиснут у њих, сужен пред унапред задатим претпоставкама. Човек иступа само као тумач готове улоге, као функционално средство опслуживања ствари.
„Сам човек – писао је Маркс – које се посматра једноставно као пројава радне снаге, јесте предмет природе, ствар, мада жива ствар, која себе схвата као ствар“.
С једне стране, долази до обезличења човека, његове деперсонализације, а с друге стране, објектима се (рачунајући ту и различите апарате, уређаје и механизме) додељују својства субјеката, долази до персонализације ствари, до фетишизације. То је нарочито карактеристично за савремену рекламу: „Ја, ти и Ротманс (цигарете)“ – (безличан однос 'роба – потрошач' овде се снабдева додатним личносним смислом). Фетишизација се такође испољава: у култу новца којем се придаје самосталност и моћ над људима; у фанатичном клањању пред символима власти, политичким и друштвеним установама; у магијском утицају идеолошких представа и парола (на пример, парола о борби против „међународноиг тероризма“ итд).
Негде 60-тих и 70-тих година прошлог века, прозорљиви отац Арсеније је рекао: „Учињено је све да се из човека искорени вера, да се он стави у такве услове, када мора да мисли само на то како да преживи, да савлада тешкоће. Погледајте како је уређен живот око нас: радио, часописи, телевизија, новине, биоскопи, позориште терају људе да изграђују стандардни начин мишљења, јединствен за све, а то води томе да човек ни за тренутак не може да остане сам са својум мислима, да осети Бога.“
...
„Тешко вама који се смејете...“


Thursday, July 4, 2019

ТЕОДОСИУС ДОБЖАНСКИ: Еволуцијата на човештвото



5. НАСЛЕДУВАЊЕ НА ЗДРАВЈЕ И БОЛЕСТИ

Ахондропластични и хондродистрoфички џуџиња
...Било како било, бројот на деца по еден џуџест родител изнесува 27 : 108 = 0,25, а по редот на нормалните браќа и сестри џуџиња 582 : 457 = 1,27. Ахондропластите, значи, се многу помалку ефикасни преносителите на гени на следните генерации отколку што се тоа нивните неџуџести браќа и сестри (...). А, бидејќи е така, дали генот за ахондроплазија, од генерација во генерација, ќе станува се’ поредок, и дали му е судено на крајот да исчезне? Тоа и би се случило, ако залихата на аходропластични гени во човечките популации непрестанато не би се надополнувала по пат на мутација. Мерш ја дал проценката на зачестеност на таа мутација. На 94.075  деца родени во една данска болница забележани се 10 ахондропласти. Од овие, две имале еден родител ахондропласт; според тоа, тие деца ја наследиле ненормалноста на своите родители, Преостанатите осуммина родени се во семејства каде што ниеден од родителите не бил ахондропласт; тука генот за ахондропластија настанал со мутација. Тие 94.075 деца се развиле од 188.150 полови ќелии; фреквенцијата на мутација на генот за ахондропластија приближно изнесува 8 : 188.150 = 0,000042, или 42 мутации на милион полови ќелии, односно 4,2 X 10 на минус 5. Ова прашање ќе го разгледуваме во следната глава.

Дијабетес мелитус
Шеќерот е значаен извор на енергија за животните процеси во ткивата на организмот. Човечката крв секогаш содржи растворен шеќер, а неговото ниво е упадливо стабилно. Кога шеќерот во крвта тежнее кон опаѓање – на пример за време на гладување – малку шеќер се ослободува од џигерот, кој што го складира; кога се зема со храна, шеќерот се складира во ткивата и во џигерот. Ако се јаде толку шеќер, што неговото користење и складирање не можат да држат чекор со конзумирањето, тогаш – и единствено тогаш – бубрезите го отстрануваат вишокот, исфрлувајќи го во мокрачата. Хормонот инсулин, кој го лачи панкреасот, жлезда сместена под желудникот, го олеснува метаболизмот на шеќерот заради ослободување енергија. Од количеството инсулин во крвта зависи колку шеќер ќе согори. Кај некои луѓе производството на инсулин е смалено, што доведува до пречки во користењето на шеќерот. Додека нормалното тело лесно ја совладува количината шеќер внесено преку храна, во организмот со мањак инсулин нивото на шеќер во крвта расте се’ додека не ја достигне точката кога организмот мора да се отараси од шеќерот преку исфрлување во мочката. Ова пореметување на метаболизмот се нарекува дијабетес мелитус; тој може да покрене читава низа други тегоби.
Веќе најмалку три века се знае дека дијабетесот мелитус е фамилијарна болест. Бројните истражувачи собрале голема збирка на лози во кои се јавува дијабатесот, ама тешкотиите кои се испречуваат во нивната анализа се толку сериозни што потполно задоволувачка теорија допрва треба да се воспостави (...). Најголема препрека е тоа што дијабетесот може да настапи во било кое доба, од детството па до поодминатата старост, иако најчесто настапува меѓу 45. и 65. година. Речено со генетичарски жаргон, дијабетскиот генотип е недоволно пробоен, оти некои лица кои го имаат, ги проживуваат доделените им години без манифестација на симптомите на болеста. Истраженоста на овој генотип такуѓере е променлива – болеста може да биде тешка и смртоносна, но и така блага да заболената особа не е ни свесна.
Природно се поставува прашањето дали тие различни типови на дијабетесот се манифестација на (1) ист генотип, односно (2) два или повеќе различни генотипови на кои им е заедничко тоа што го попречуваат метаболизмот на шеќерот. Обете хипотези нашле свои присталици. Од една страна, се верува дека тешкиот дијабетес во раната животна доба е резултат на хомозиготноста по некој рецесивен ген, а дека поблагите облици  кои се јавуваат кај старите лица, потекнуваат од истиот тој ген во хетерозиготни комбинации, или од поинаков, доминантен ген. Според вторава теорија, предизвикувач на сите облици на дијабетес е некој рецесивен ген во хомозиготна состојба. Демек, ако генот за кој што станува збор би бил потполно пробоен и доминантен, секое дијабетично дете би имало исклучувачка мутација кај барем еден дијабетичен родител. Ако пак, генот би бил потполно пробоен и рецесивен, од брак на двајца дијабетичари би се раѓале исклучиво дијабетични деца. Овие проверки не може да се применат на непотполно пробојни гени, а оние 62% на близни двојки, чијшто еден член е дијабетичар (во споредба со конкордантност од само 12% кај братски двојки) се непобитен доказ за непотполната пробојност на дијабетесот.
Интересен е обидот на Синискелк и др. (1953) да ја отклонат оваа потешкотија. Тие проучиле 49 семејства во кои најмалку две еднокрвни деца доживеале старост од 60 или повеќе години, а едно или повеќе боледувале од клинички установен дијабетес. Со ова до крајност се намалува, но не и отстранува можноста лицата кај кои не е регистриран дијабетес, да заболат  од него подоцна. Добиените податоци се следни:

27 семејства, без родители дијабетичари – 167 деца, 43 дијабетичари
14 семејства, со еден родител дијабетичар – 82 деца, 34 дијабетичари
8 семејства, обата родитела дијабетичари – 59 деца, 18 дијабетичари

Авторите се склони кон хипотеза за еден рецесивен ген со непотполна пробојност. Во тој случај, варијациите во времето на настанок и тежината на болеста делумно би се објаснувале со непостојаноста на средината, а делумно со присутвото на модифицирачки гени, кои самите не предизвикуваат дијабетес, ама играат значајна улога кај дијабетичарите. Во фамилиите во кои две или повеќе деца се шеќераши, карактерот на болеста кај браќата и сестрите  е по-сличен отколку кај личностите кои не се во сродство, што е јак, макар што и не и конечен доказ дека постојат гени модификатори.
Статистичките податоци за зачестеноста на гените за шеќерна болест се нерелиабилни поради неговата непотполна пробојност. Дијабетесот е почест него што обично се мисли. Забележано е дека кај луѓето од 60 и повеќе години, бројот на шеќераши (во Данска) иде и до 20 на илјада, па дури (во една паланка во Нова Англија) и до 51 на 1.000 (...). Под претпоставка дека генот за дијабетес е рецесивен, тоа би значело дека негов носител е значителен број на полови ќелии во човековите популации.

Мускулна дистрофија
При генетичкото проучување на мускулната дистрофија одново наидуваме на подруга ситуација и поинакви проблеми од оние при проучувањето на ахондропластичкиот џуџест раст или дијабетесот. Мусклулната дистрофија е хронично и прогресивно слабеење и пропаѓање на мускулите. Таа постепено ги зафаќа грото мускули и го оневозможува движењето, за конечно својата жртва да ја прикове за постела. Бројот на луѓе во САД кои страдаат од ова пореметување се проценува на чак 200.000 од кои скоро две третини се деца во претпубертетско доба. За да се унапреди истражувањето и подобро да се разбере оваа болест, а и потребите на нејзините жртви, 1950 година е основано Американското здружение за мускулна дистрофија. До денес не е откриен потполно ефикасен начин на нејзино лекување.
Веќе некое време е познато дека мускулната дистрофија спаѓа во фамилијарни болести. Меѓутоа, досегашните обиди да се одреди начинот на нејзиното наследување не беа особено успешни, оти некои лози укажуваат на доминантно, други на рецесивно, а трети за наследување врзано за полот (кај последниов тип, генот се наоѓа на X-хромозомот, кој е двократен кај жените, а еднократен кај мажите). Трудот на Чанг и Мортон (1959) и на Мортон и Чанг (1959б) го донел долгоочекуваниот напредок во справувањето со овој проблем. Тие употребиле математички метод на анализа на дискриминираните функции; не впуштајќи се во високостручни подробности, може да кажеме дека суштината на оваа метода се состои во изнаоѓање збирови на синдроми на болеста. Иако секој од тие симптоми може да биде варијабилен, мала е веројатноста сите симптоми на болеста А случајно да се најдат кај жртвите на болеста Б, а таа веројатност уште повеќе се намалува со порастот на бројот на проучувани симптоми. Истражувачите беа во состојба да покажат дека „мускулната дистрофија“ е име кое се дава барем на три заболувања коишто тие можеле јасно да ги разликуваат, како и на релативно мала група преостанати болести за кои податоците биле недоволни за анализа. Следуваат скратени наводи на карактеристиките на овие три болести.
Предизвикувач на фацио/скапуло-хумералната форма на болеста е доминантен, али не за полот врзан ген, којшто подеднакво влијае на двата пола. Најчесто се јавува во раната младост, обично зафаќајќи ги најпрвин мускулите на лицето и рамењата (скапуло-хумерална). Болеста споро напредува, минува низ периоди на привиден застој, а мнозинството пациенти ја преживува, останувајќи активна, бидејќи времето на смртта не се убрзува. Плодноста е речиси нормална. Генот настанува со мутација, чија стапка се проценува на околу 5 X 10 на минус 7 (на 10 милиони полови ќелии, 5 мутираат).
Формата на болеста која ги зафаќа краците и рамењата, односно карличниот појас, ја предизвикува рецесивен, ама не за полот врзан ген, кој влијае на обата рода. Болеста обично почнува во детството, но понекогаш и во средното доба (до 45 година), најнапред зафаќајќи ги карличните, а поретко мускулите на рамењата, честопати уз привремена хипертрофија на мускулите на потколеничните листови. Текот на болеста е променлив, а тешката состојба, со неспособност за движење, најчесто настапува 20 - 30 години од нејзиното избивање; смртта е можна во секоја возраст, но средната должина на животот се движи меѓу 30 и 40 години. Заболените понекогаш стапуваат во брак и раѓаат деца, меѓутоа подобноста (...) изнесува една четвртина од нормалната. Отприлика 16 на 1.000 луѓе го поседуваат овој ген, воглавно во хетерозиготно состојание, та поради тоа се здрави. Некои 38 од милион лица се хомозиготни според тој ген, па ако доволно долго живеат, заболуваат од оваа болештина. Стапката на мутација изнесува околу 3,1 X 10 на минус 6 (на 10 милиони полови ќелии мутира 31).
Дошеновата форма на болеста е условена од рецесивен ген врзан за полот, а се манифестира воглавно кај машки, најчесто пред петтата година, иако некогаш дури и во третата деценија од животот. Најпрвин ги зафаќа карличните, потем мускулите на рамењата; неспособноста за движење обично се јавува во рок од 10 години од појавувањето на болеста, ама понекогаш и значително покасно. Честа е очигледната хипертрофија на лисните мускули, како и прогресивната деформација, при што мускулите се кочат, а коските се криват. Смртта обично настапува во втората деценија, а одвреме-навреме и многу подоцна. Оболените ретко се множат, затоа што подобноста им изнесува едвај 4 проценти од нормалната. Проценетата стапка на мутација се движи околу 9 X 10 на минус 6 (на милион полови ќелии 9 мутираат).
Кога другите болести ќе се проучат онака темелно како мускулната дистрофија, веројатно ќе се покаже дека и нив ги предизвикуваат неколку генетички механизми. Прелиминарната анализа на собраните податоци за глувонемоста, кои ги дадоа Чанг, Робинсон и Мортон (1959) укажуваат дека нејзини предизвикувачи можат да бидат неколку рецесивни и доминантни гени. Изгледа дека тие рецесивни гени се потполно пробојни, додека доминантните тек делумно.

Ментални болести
За човекот нема позагонетни и пострашни болешки од заболувањата на неговата психа. Всушност, со мачна бавност оди сфаќањето дека тие невољи претставуваат болести, а не обеземеност со зли духови. И наспроти  сите успеси на современата медицина, причините за најраширените, па оттаму и најзначајните психички заболенија остануваат необјасниви. Вистина, откриена е органската основа на неколку ретки врсти ментални оштетувања (пореметување на метаболизмот кај фенокетонуријата, нездравите промени на мозокот кај некои неврогени заболувања – види табела 8). Нашето знаење ни приближно не е доволно дури ни за делумно објаснување на иницијаторите на толку распространетата и озбилна патологија, како што е шизофренијата. Кај шизофреничарите се забележани разни биохемиски и физиолошки пореметувања, но – како што тоа го покажа Кети (1959) во својот мисловен приказ – не се знае дали било кој од тие пореметувања се разлог или последица на болеста.
Не располагајќи со податоци за морбидните промени, односно симптомите од физиолошка или анатомска природа, психијатрите се принудени дијагнозите за менталните болести на пациентите да ги засноваат на очигледни ненормалности во нивното однесување или говор. Арно ама, човековото однесување – нормално или патолошко – е бесконечно варијабилно, па оттаму е потешко да се разберат боледувачките ентитети кај менталните случаи, отколку кај другите врсти на болести. Мнозината денешни авторитети признаваат три групи ментални заболувања: шизофренија, манијакална депресија и инволуциона психоза. Шизофренијата се манифестира со „расцепување на личноста“, оддалечување од другите луѓе и реалноста, рамнодушност кон околината, доживување халуцинации итн. Во манично-депресивната или циклофренична психоза се исполуваат осцилации меѓу крајното возбудување и длабоката депресија. Инволуционата психоза воглавно се јавува кај постарите и старите особи, предизвикувајќи зебња, депресија и фикс-идеи.
Импресивниот број докази за признавањето на генетичката предиспозиција како примарен агенс на барем некои варијанти на шизофренија изнесоа Луксенбургер во Германија, Есен-Мелер и Бек во Шведска, Слејтер во Англија, Колмен и други во Соединетите држави. Колмен (1953) во њујоршките душевни болници пронашол 953 пацинети за чие заболување дијагнозата била шизофренија и кои имале двојанец или двојанка. Од овие 268 биле ближни, а 685 братски двојки. Потоа Колмен и неговите колеги ги испитале семејствата од кои потекнуваат тие „близначки показни случаеви“ и ги добиле резултатите на табелата 9.

Табела 9
Појава на шизофренија помеѓу сродници – шизофреничари (спроред Колмен)

Сродство - Процент на шизофреничари
Општа популација (вон сродство) - 0,7-0,9
Браќа и сестри пасторци (вон сродство) - 1,8
Полубраќа и полусестри - 7,1
Браќа и сестри - 14,2
Братски двојанци и двојанки - 14,5
Родители - 9,3
Близни двојанци и двојанки - 86,2
Близни двојанци одгледувани заедно - 91,5

...
Хомосексуалност

(изд. Нолит – Београд, 1982; наслов на оригинал: MANKIND EVOLVING, The Evolution of the Human Species, YALE University Press, New Haven and London, 1962)


Monday, July 1, 2019

Конт Отокар Чернин: ВО СВЕТСКАТА ВОЈНА


IV

ROUMANIA

2

While at Sinaia I received the news of the assassination of the Archduke from Bratianu. I was confined to bed, suffering from influenza, when Bratianu telephoned to ask if I had heard that there had been an accident to the Archduke's train in Bosnia, and that both he and the duchess were killed. Soon after this first alarm came further news, leaving no doubt as to the gravity of the catastrophe. The first impression in Roumania was one of profound and sincere sympathy and genuine consternation. Roumania never expected by means of war to succeed in realising her national ambitions; she only indulged in the hope that a friendly agreement with the Monarchy would lead to the union of all Roumanians, and in that connection Bucharest centred all its hopes in the Archduke and heir to the throne. His death seemed to end the dream of a Greater Roumania, and the genuine grief displayed in all circles in Roumania was the outcome of that feeling. Take Jonescu, on learning the news while in my wife's drawing-room, wept bitterly; and the condolences that I received were not of the usual nature of such messages, but were expressions of the most genuine sorrow. Poklewski, the Russian Ambassador, is said to have remarked very brutally that there was no reason to make so much out of the event, and the general indignation that his words aroused proved how strong was the sympathy felt in the country for the murdered Archduke.
When the ultimatum was made known the entire situation changed at once. I never had any illusions respecting the Roumanian psychology, and was quite clear in my own mind that the sincere regret at the Archduke's death was due to egotistical motives and to the fear of being compelled now to abandon the national ambition. The ultimatum and the danger of war threatening on the horizon completely altered the Roumanian attitude, and it was suddenly recognised that Roumania could achieve its object by other means, not by peace, but by war—not with, but against the Monarchy. I would never have believed it possible that such a rapid and total change could have occurred practically within a few hours. Genuine and simulated indignation at the tone of the ultimatum was the order of the day, and the universal conclusion arrived at was: L'Autriche est devenue folle. Men and women with whom I had been on a perfectly friendly footing for the last year suddenly became bitter enemies. Everywhere I noticed a mixture of indignation and growing eagerness to realise at last their heart's dearest wish. The feeling in certain circles fluctuated for some days. Roumanians had a great respect for Germany's military power, and the year 1870 was still fresh in the memory of many of them. When England, however, joined the ranks of our adversaries their fears vanished, and from that moment it became obvious to the large majority of the Roumanians that the realisation of their aspirations was merely a question of time and of diplomatic efficiency. The wave of hatred and lust of conquest that broke over us in the first stage of the war was much stronger than in later stages, because the Roumanians made the mistake we all have committed of reckoning on too short a duration of the war, and therefore imagined the decision to be nearer at hand than it actually was. After the great German successes in the West, after Görlitz and the downfall of Serbia, certain tendencies pointing to a policy of delay became noticeable among the Roumanians. With the exception of Carp and his little group all were more or less ready at the very first to fling themselves upon us.
Like a rock standing in the angry sea of hatred, poor old King Carol was alone with his German sympathies. I had been instructed to read the ultimatum to him the moment it was sent to Belgrade, and never shall I forget the impression it made on the old King when he heard it. He, wise old politician that he was, recognised at once the immeasurable possibilities of such a step, and before I had finished reading the document he interrupted me, exclaiming: "It will be a world war." It was long before he could collect himself and begin to devise ways and means by which a peaceful solution might still be found. I may mention here that a short time previously the Tsar, with Sassonoff, had been in Constanza for a meeting with the Roumanian royal family. The day after the Tsar left I went to Constanza myself to thank the King for having conferred the Grand Cross of one of the Roumanian orders on me, obviously as a proof that the Russian visit had not made him forget our alliance, and he gave me some interesting details of the said visit. Most interesting of all was his account of the conversations with the Russian Minister for Foreign Affairs. On asking whether Sassonoff considered the situation in Europe to be as safe as he (the King) did, Sassonoff answered in the affirmative, "pourvu que l'Autriche ne touche pas à la Serbie." I at once, of course, reported this momentous statement to Vienna; but neither by the King nor by myself, nor yet in Vienna, was the train of thought then fully understood. The relations between Serbia and the Monarchy were at that time no worse than usual; indeed, they were rather better, and there was not the slightest intention on our part to injure the Serbians. But the suspicion that Sassonoff already then was aware that the Serbians were planning something against us cannot be got rid of.
When the King asked me whether I had reported Sassonoff's important remark to Vienna, I replied that I had done so, and added that this remark was another reason to make me believe that the assassination was a crime long since prepared and carried out under Russian patronage.
The crime that was enacted at Debruzin, which made such a sensation at the time, gave rise to suspicions of a Russo-Roumanian attempt at assassination.
On February 24, 1914, the Hungarian Correspondence Bureau published the following piece of news:
A terrible explosion took place this morning in the official premises of the newly-instituted Greek-Catholic Hungarian bishopric, which are on the second floor of the Ministry of Trade and Commerce in the Franz Deak Street. It occurred in the office of the bishop's representative, the Vicar Michael Jaczkovics, whose secretary, Johann Slapowszky, was also present in the room. Both of them were blown to pieces. The Greek-Catholic bishop, Stephan Miklossy, was in a neighbouring room, but had a most marvellous escape. Alexander Csatth, advocate and solicitor to the bishopric, who was in another room, was mortally wounded by the explosion. In a third room the bishop's servant with his wife were both killed. All the walls in the office premises fell in, and the whole building is very much damaged. The explosion caused such a panic in the house that all the inhabitants took flight and vanished. All the windows of the neighbouring Town Hall in the Verboczy Street were shattered by the concussion. Loose tiles were hurled into the street and many passers-by were injured. The four dead bodies and the wounded were taken to the hospital. The bishop, greatly distressed, left the building and went to a friend's house. The daughter of the Vicar Jaczkovics went out of her mind on hearing of her father's tragic death. The cause of the explosion has not yet been discovered.


I soon became involved in the affair when Hungary and Roumania began mutually to blame one another as originators of the outrage. This led to numerous interventions and adjustments, and my task was intensified because a presumed accomplice of the murderer Catarau was arrested in Bucharest, and his extradition to Hungary had to be effected by me. This man, of the name of Mandazescu, was accused of having obtained a false passport for Catarau.
Catarau, who was a Roumanian Russian from Bessarabia, vanished completely after the murder and left no trace. News came, now from Serbia, then from Albania, that he had been found, but the rumours were always false. I chanced to hear something about the matter in this way. I was on board a Roumanian vessel bound from Constanza to Constantinople, when I accidentally overheard two Roumanian naval officers talking together. One of them said: "That was on the day when the police brought Catarau on board to help him to get away secretly."
Catarau was heard of later at Cairo, which he appears to have reached with the aid of Roumanian friends.
It cannot be asserted that the Roumanian Government was implicated in the plot—but the Roumanian authorities certainly were, for in the Balkans, as in Russia, there are many bands like the Cerna Ruka, the Narodna Odbrana, etc., etc., who carry on their activities alongside the Government.
It was a crime committed by some Russian or Roumanian secret society, and the Governments of both countries showed surprisingly little interest in investigating the matter and delivering the culprits up to justice.
On June 15 I heard from a reliable source that Catarau had been seen in Bucharest. He walked about the streets quite openly in broad daylight, and no one interfered with him; then he disappeared.
To return, however, to my interview with the old King. Filled with alarm, he dispatched that same evening two telegrams, one to Belgrade and one to Petersburg, urging that the ultimatum be accepted without fail.
The terrible distress of mind felt by the King when, like a sudden flash of lightning from the clouds, he saw before him a picture of the world war may be accounted for because he felt certain that the conflict between his personal convictions and his people's attitude would suddenly be known to all. The poor old King fought the fight to the best of his ability, but it killed him. King Carol's death was caused by the war. The last weeks of his life were a torture to him; each message that I had to deliver he felt as the lash of a whip. I was enjoined to do all I could to secure Roumania's prompt co-operation, according to the terms of the Alliance, and I was even obliged to go so far as to remind him that "a promise given allows of no prevarication: that a treaty is a treaty, and his honourobliged him to unsheathe his sword." I recollect one particularly painful scene, where the King, weeping bitterly, flung himself across his writing-table and with trembling hands tried to wrench from his neck his order Pour le Mérite. I can affirm without any exaggeration that I could see him wasting away under the ceaseless moral blows dealt to him, and that the mental torment he went through undoubtedly shortened his life.
Queen Elizabeth was well aware of all, but she never took my action amiss; she understood that I had to deliver the messages, but that it was not I who composed them.
Queen Elizabeth was a good, clever and touchingly simple woman, not a poet qui court après l'esprit, but a woman who looked at the world through conciliatory and poetical glasses. She was a good conversationalist, and there was always a poetic charm in all she did. There hung on the staircase a most beautiful sea picture, which I greatly admired while the Queen talked to me about the sea, about her little villa at Constanza, which, built on the extreme end of the quay, seems almost to lie in the sea. She spoke, too, of her travels and impressions when on the high seas, and as she spoke the great longing for all that is good and beautiful made itself felt, and this is what she said to me: "The sea lives. If there could be found any symbol of eternity it would be the sea, endless in greatness and everlasting in movement. The day is dull and stormy. One after another the glassy billows come rolling in and break with a roar on the rocky shore. The small white crests of the waves look as if covered with snow. And the sea breathes and draws its breath with the ebb and flow of the tide. The tide is the driving power that forces the mighty waters from Equator to North Pole. And thus it works, day and night, year by year, century by century. It takes no heed of the perishable beings who call themselves lords of the world, who live only for a day, coming and going and vanishing almost as they come. The sea remains to work. It works for all, for men, for animals, for plants, for without the sea there could be no organic life in the world. The sea is like a great filter, which alone can produce the change of matter that is necessary for life. In the course of a century numberless rivers carry earth to the sea. Each river carries without ceasing its burden of earth and sand to the ocean; and the sea receives the load which is carried by the current far out to sea, and slowly and by degrees in the course of time the sea dissolves or crushes all it has received. No matter to the sea if the process lasts a thousand years or more—it may even last for ages, who can tell?
"But one day, quite suddenly, the sea begins to wander. Once there was sea everywhere, and all continents are born from the sea. One day land arose out of the sea. The birth was of a revolutionary nature, there were earthquakes, volcanic craters, falling cities and dying men—but new land was there. Or else it moves slowly, invisibly, a metre or two in a century, and returns to the land it used to possess. Thus it restores the soil it stole from it, but cleaner, refined and full of vitality to live and to create. Such is the sea and its work."
These are the words of the old half-blind Queen, who can never look upon the beloved picture again, but she told me how she always idolised the sea, and how her grand nephews and nieces shared her feelings, and how she grew young again with them when she told them tales of olden times.
One could listen to her for hours without growing weary, and always there was some beautiful thought or word to carry away and think over.
Doubtless such knowledge would be more correct were it taken from some geological work. But Carmen Sylva's words invariably seemed to strike some poetic chord; that is what made her so attractive.
She loved to discourse on politics, which for her meant King Carol. He was her all in all. After his death, when it was said that all states in the world were losing in the terrible war, she remarked: "Roumania has already lost her most precious possession." She never spoke of her own poems and writings. In politics her one thought besides King Carol was Albania. She was deeply attached to the Princess of Wied, and showed her strong interest in the country where she lived. Talking about the Wieds one day afforded me an opportunity of seeing the King vexed with his wife; it was the only time I ever noticed it. It was when we were at Sinaia, and I was, as often occurred, sitting with the King. The Queen came into the room, which she was otherwise not in the habit of entering, bringing with her a telegram from the Princess of Wied in which she asked for something—I cannot now remember what—for Albania. The King refused, but the Queen insisted, until he at last told her very crossly to leave him in peace, as he had other things to think of than Albania.
After King Carol's death she lost all her vital energy, and the change in the political situation troubled her. She was very fond of her nephew Ferdinand—hers was a truly loving heart—and she trembled lest he should commit some act of treachery. I remember once how, through her tears, she said to me: "Calm my fears. Tell me that he will never be guilty of such an act." I was unable to reassure her, but a kind Fate spared her from hearing the declaration of war.
Later, not long before her death, the old Queen was threatened with total blindness. She was anxious to put herself in the hands of a French oculist for an operation for cataract, who would naturally be obliged to travel through the Monarchy in order to reach Bucharest. At her desire I mentioned the matter in Vienna, and the Emperor Francis Joseph at once gave the requisite permission for the journey.
After a successful operation, the Queen sent a short autograph poem to one of my children, adding that it was her first letter on recovering her sight. At the same time she was again very uneasy concerning politics.
I wrote her the following letter:
Your Majesty,—My warmest thanks for the beautiful little poem you have sent to my boy. That it was granted to me to contribute something towards the recovery of your sight is in itself a sufficient reward, and no thanks are needed. That Your Majesty has addressed the first written lines to my children delights and touches me.
Meanwhile Your Majesty must not be troubled regarding politics. It is of no avail. For the moment Roumania will retain the policy of the late King, and God alone knows what the future will bring forth.
We are all like dust in this terrible hurricane sweeping through the world. We are tossed helplessly hither and thither and know not whether we are to face disaster or success. The point is not whether we live or die, but how it is done. In that respect King Carol set an example to us all.
I hope King Ferdinand may never forget that, together with the throne, his uncle bequeathed to him a political creed, a creed of honour and loyalty, and I am persuaded that Your Majesty is the best guardian of the bequest.
Your Majesty's grateful and devoted
Czernin.


When I said that King Carol fought the fight to the best of his ability, I intended to convey that no one could expect him to be different from what he always was. The King never possessed in any special degree either energy, strength of action, or adventurous courage, and at the time I knew him, as an old man, he had none of those attributes. He was a clever diplomat, a conciliatory power, a safe mediator, and one who avoided trouble, but not of a nature to risk all and weather the storm. That was known to all, and no one, therefore, could think that the King would try to put himself on our side against the clearly expressed views of all Roumania. My idea is that if he had been differently constituted he could successfully have risked the experiment. The King possessed in Carp a man of quite unusual, even reckless, activity and energy, and from the first moment he placed himself and his activities at the King's disposal. If the King, without asking, had ordered mobilisation, Carp's great energy would have certainly carried it through. But, in the military situation as it was then, the Roumanian army would have been forced to the rear of the Russian, and in all probability the first result of the battlefields would have changed the situation entirely, and the blood that was shed mutually in victorious battles would have brought forth the unity that the spirit of our alliance never succeeded in evolving. But the King was not a man of such calibre. He could not change his nature, and what he did do entirely concurred with his methods from the time he ascended the throne.
As long as the King lived there was the positive assurance that Roumania would not side against us, for he would have prevented any mobilisation against us with the same firm wisdom which had always enabled him to avert any agitation in the land. He would then have seen that the Roumanians are not a warlike people like the Bulgarians, and that Roumania had not the slightest intention of risking anything in the campaign. A policy of procrastination in the wise hands of the King would have delayed hostilities against us indefinitely.
Immediately after the outbreak of war Bratianu began his game, which consisted of entrenching the Roumanian Government firmly and willingly in a position between the two groups of Powers, and bandying favours about from one to the other, reaping equal profits from each, until the moment when the stronger of the two should be recognised as such and the weaker then attacked.
Even from 1914-16 Roumania was never really neutral. She always favoured our enemies, and as far as lay in her power hindered all our actions.
The transport of horses and ammunition to Turkey in the summer of 1915 that was exacted from us was an important episode. Turkey was then in great danger, and was asking anxiously for munitions. Had the Roumanian Government adopted the standpoint not to favour any of the belligerent Powers it would have been a perfectly correct attitude, viewed from a neutral standpoint, but she never did adopt such standpoint, as is shown by her allowing the Serbians to receive transports of Russian ammunition via the Danube, thus showing great partiality. When all attempts failed, the munitions were transmitted, partially at any rate, through other means.
At that time, too, Russian soldiers were allowed in Roumania and were not molested, whereas ours were invariably interned.
Two Austrian airmen once landed by mistake in Roumania, and were, of course, interned immediately. The one was a cadet of the name of Berthold and a pilot whose name I have forgotten. From their prison they appealed to me to help them, and I sent word that they must endeavour to obtain permission to pay me a visit. A few days later the cadet appeared, escorted by a Roumanian officer as guard. This officer, not being allowed without special permission to set foot on Austro-Hungarian soil, was obliged to remain in the street outside the house. I had the gates closed, put the cadet into one of my cars, sent him out through the back entrance, and had him driven to Giurgui, where he got across the Danube, and in two hours was again at liberty. After a lengthy and futile wait the officer departed. His protests came too late.
The unfortunate pilot who was left behind was not allowed to come to the Embassy. One night, however, he made his escape through the window and arrived. I kept him concealed for some time, and he eventually crossed the frontier safely and got away by rail to Hungary.
Bratianu reproached me later for what I had done, but I told him it was in consequence of his not having strictly adhered to his neutrality. Had our soldiers been left unmolested, as in the case of the Russians, I should not have been compelled to act as I had done.
Bratianu can never seriously have doubted that the Central Powers would succumb, and his sympathies were always with the Entente, not only on account of his bringing up, but also because of that political speculation. During the course of subsequent events there were times when Bratianu to a certain extent seemed to vacillate, especially at the time of our great offensive against Russia. The break through at Görlitz and the irresistible advance into the interior of Russia had an astounding effect in Roumania. Bratianu, who obviously knew very little about strategy, could simply not understand that the Russian millions, whom he imagined to be in a fair way to Vienna and Berlin, should suddenly begin to rush back and a fortress like Warsaw be demolished like a house of cards. He was evidently very anxious then and must have had many a disturbed night. On the other hand, those who to begin with, though not for, still were not against Austria began to raise their heads and breathe more freely. The victory of the Central Powers appeared on the horizon like a fresh event. That was the historic moment when Roumania might have been coerced into active co-operation, but not the Bratianu Ministry. Bratianu himself would never in any case have ranged himself on our side, but if we could have made up our minds then to instal a Majorescu or a Marghiloman Ministry in office, we could have had the Roumanian army with us. In connection with this were several concrete proposals. In order to carry out the plan we should have been compelled to make territorial concessions in Hungary to a Majorescu Ministry—Majorescu demanded it as a primary condition to his undertaking the conduct of affairs, and this proposal failed owing to Hungary's obstinate resistance. It is a terrible but a just punishment that poor Hungary, who contributed so much to our definite defeat, should be the one to suffer the most from the consequences thereof, and that the Roumanians, so despised and persecuted by Hungary, should gain the greatest triumphs on her plains.
One of the many reproaches that have been brought against me recently is to the effect that I, as ambassador at Bucharest, should have resigned if my proposals were not accepted in Vienna. These reproaches are dictated by quite mistaken ideas of competency and responsibility. It is the duty of a subordinate official to describe the situation as he sees it and to make such proposals as he considers right, but the responsibility for the policy is with the Minister for Foreign Affairs, and it would lead to the most impossible and absurd state of things if every ambassador whose proposals were rejected were to draw the conclusion that his resignation was a necessary consequence thereof. If officials were to resign because they did not agree with the view of their chief, it would mean that almost all of them would send in their resignations.
Espionage and counter-espionage have greatly flourished during the war. In that connection Russia showed great activity in Roumania.
In October, 1914, an event occurred which was very unfortunate for me. I drove from Bucharest to Sinaia, carrying certain political documents with me in a dispatch-case, which, by mistake, was fastened on behind instead of being laid in the car. On the way the case was unstrapped and stolen. I made every effort to get it back, and eventually recovered it after a search of three weeks, involving much expense. It was found at last in some peasant's barn, but nothing had apparently been abstracted save the cigarettes that were in it.
Nevertheless, after the occupation of Bucharest copies and photographs of all my papers were found in Bratianu's house.
After the loss of the dispatch-case I at once tendered my resignation in Vienna, but it was not accepted by the Emperor.

The Red Book on Roumania, published by Burian, which contains a summary of my most important reports, gives a very clear picture of the several phases of that period and the approaching danger of war. The several defeats that Roumania suffered justified the fears of all those who warned her against premature intervention. In order to render the situation quite clear, it must here be explained that during the time immediately preceding Roumania's entry into war there were really only two parties in the country: the one was hostile to us and wished for an immediate declaration of war, and the other was the "friendly" one that did not consider the situation ripe for action and advised waiting until we were weakened still more. During the time of our successes the "friendly" party carried the day. Queen Marie, I believe, belonged to the latter. From the beginning of the war, she was always in favour of "fighting by the side of England," as she always looked upon herself as an Englishwoman, but, at the last moment at any rate, she appears to have thought the time for action premature. A few days before the declaration of war she invited me to a farewell lunch, which was somewhat remarkable, as we both knew that in a very few days we should be enemies. After lunch I took the opportunity of telling her that I likewise was aware of the situation, but that "the Bulgarians would be in Bucharest before the Roumanians reached Budapest." She entered into the conversation very calmly, being of a very frank nature and not afraid of hearing the truth. A few days later a letter was opened at the censor's office from a lady-in-waiting who had been present at the lunch. It was evidently not intended for our eyes; it contained a description of the déjeuner fort embêtant, with some unflattering remarks about me.
...
(изд. CASSELL AND COMPANY, LTD London, New York, Toronto and Melbourne)