5. НАСЛЕДУВАЊЕ НА ЗДРАВЈЕ И БОЛЕСТИ
Ахондропластични и хондродистрoфички џуџиња
...Било како било, бројот на деца по еден џуџест родител изнесува 27 : 108
= 0,25, а по редот на нормалните браќа и сестри џуџиња 582 : 457 = 1,27.
Ахондропластите, значи, се многу помалку ефикасни преносителите на гени на
следните генерации отколку што се тоа нивните неџуџести браќа и сестри (...). А,
бидејќи е така, дали генот за ахондроплазија, од генерација во генерација, ќе станува
се’ поредок, и дали му е судено на крајот да исчезне? Тоа и би се случило, ако
залихата на аходропластични гени во човечките популации непрестанато не би се
надополнувала по пат на мутација. Мерш ја дал проценката на зачестеност на таа
мутација. На 94.075 деца родени во една
данска болница забележани се 10 ахондропласти. Од овие, две имале еден родител
ахондропласт; според тоа, тие деца ја наследиле ненормалноста на своите
родители, Преостанатите осуммина родени се во семејства каде што ниеден од родителите
не бил ахондропласт; тука генот за ахондропластија настанал со мутација. Тие
94.075 деца се развиле од 188.150 полови ќелии; фреквенцијата на мутација на
генот за ахондропластија приближно изнесува 8 : 188.150 = 0,000042, или 42
мутации на милион полови ќелии, односно 4,2 X 10 на минус 5. Ова прашање ќе го разгледуваме во
следната глава.
Дијабетес мелитус
Шеќерот е значаен извор на енергија за животните процеси во ткивата на
организмот. Човечката крв секогаш содржи растворен шеќер, а неговото ниво е
упадливо стабилно. Кога шеќерот во крвта тежнее кон опаѓање – на пример за
време на гладување – малку шеќер се ослободува од џигерот, кој што го складира;
кога се зема со храна, шеќерот се складира во ткивата и во џигерот. Ако се јаде
толку шеќер, што неговото користење и складирање не можат да држат чекор со
конзумирањето, тогаш – и единствено тогаш – бубрезите го отстрануваат вишокот,
исфрлувајќи го во мокрачата. Хормонот инсулин, кој го лачи панкреасот, жлезда
сместена под желудникот, го олеснува метаболизмот на шеќерот заради
ослободување енергија. Од количеството инсулин во крвта зависи колку шеќер ќе
согори. Кај некои луѓе производството на инсулин е смалено, што доведува до
пречки во користењето на шеќерот. Додека нормалното тело лесно ја совладува
количината шеќер внесено преку храна, во организмот со мањак инсулин нивото на
шеќер во крвта расте се’ додека не ја достигне точката кога организмот мора да
се отараси од шеќерот преку исфрлување во мочката. Ова пореметување на
метаболизмот се нарекува дијабетес мелитус; тој може да покрене читава низа
други тегоби.
Веќе најмалку три века се знае дека дијабетесот мелитус е фамилијарна
болест. Бројните истражувачи собрале голема збирка на лози во кои се јавува
дијабатесот, ама тешкотиите кои се испречуваат во нивната анализа се толку
сериозни што потполно задоволувачка теорија допрва треба да се воспостави
(...). Најголема препрека е тоа што дијабетесот може да настапи во било кое
доба, од детството па до поодминатата старост, иако најчесто настапува меѓу 45.
и 65. година. Речено со генетичарски жаргон, дијабетскиот генотип е недоволно
пробоен, оти некои лица кои го имаат, ги проживуваат доделените им години без
манифестација на симптомите на болеста. Истраженоста на овој генотип такуѓере е
променлива – болеста може да биде тешка и смртоносна, но и така блага да
заболената особа не е ни свесна.
Природно се поставува прашањето дали тие различни типови на дијабетесот се
манифестација на (1) ист генотип, односно (2) два или повеќе различни
генотипови на кои им е заедничко тоа што го попречуваат метаболизмот на
шеќерот. Обете хипотези нашле свои присталици. Од една страна, се верува дека
тешкиот дијабетес во раната животна доба е резултат на хомозиготноста по некој
рецесивен ген, а дека поблагите облици
кои се јавуваат кај старите лица, потекнуваат од истиот тој ген во
хетерозиготни комбинации, или од поинаков, доминантен ген. Според вторава
теорија, предизвикувач на сите облици на дијабетес е некој рецесивен ген во
хомозиготна состојба. Демек, ако генот за кој што станува збор би бил потполно
пробоен и доминантен, секое дијабетично дете би имало исклучувачка мутација кај
барем еден дијабетичен родител. Ако пак, генот би бил потполно пробоен и
рецесивен, од брак на двајца дијабетичари би се раѓале исклучиво дијабетични
деца. Овие проверки не може да се применат на непотполно пробојни гени, а оние
62% на близни двојки, чијшто еден член е дијабетичар (во споредба со
конкордантност од само 12% кај братски двојки) се непобитен доказ за
непотполната пробојност на дијабетесот.
Интересен е обидот на Синискелк и др. (1953) да ја отклонат оваа
потешкотија. Тие проучиле 49 семејства во кои најмалку две еднокрвни деца
доживеале старост од 60 или повеќе години, а едно или повеќе боледувале од
клинички установен дијабетес. Со ова до крајност се намалува, но не и
отстранува можноста лицата кај кои не е регистриран дијабетес, да заболат од него подоцна. Добиените податоци се
следни:
27 семејства, без родители дијабетичари – 167 деца, 43 дијабетичари
14 семејства, со еден родител дијабетичар – 82 деца, 34 дијабетичари
8 семејства, обата родитела дијабетичари – 59 деца, 18 дијабетичари
Авторите се склони кон хипотеза за еден рецесивен ген со непотполна
пробојност. Во тој случај, варијациите во времето на настанок и тежината на
болеста делумно би се објаснувале со непостојаноста на средината, а делумно со
присутвото на модифицирачки гени, кои самите не предизвикуваат дијабетес, ама
играат значајна улога кај дијабетичарите. Во фамилиите во кои две или повеќе
деца се шеќераши, карактерот на болеста кај браќата и сестрите е по-сличен отколку кај личностите кои не се
во сродство, што е јак, макар што и не и конечен доказ дека постојат гени
модификатори.
Статистичките податоци за зачестеноста на гените за шеќерна болест се
нерелиабилни поради неговата непотполна пробојност. Дијабетесот е почест него
што обично се мисли. Забележано е дека кај луѓето од 60 и повеќе години, бројот
на шеќераши (во Данска) иде и до 20 на илјада, па дури (во една паланка во Нова
Англија) и до 51 на 1.000 (...). Под претпоставка дека генот за дијабетес е
рецесивен, тоа би значело дека негов носител е значителен број на полови ќелии
во човековите популации.
Мускулна дистрофија
При генетичкото проучување на мускулната дистрофија одново наидуваме на
подруга ситуација и поинакви проблеми од оние при проучувањето на
ахондропластичкиот џуџест раст или дијабетесот. Мусклулната дистрофија е
хронично и прогресивно слабеење и пропаѓање на мускулите. Таа постепено ги
зафаќа грото мускули и го оневозможува движењето, за конечно својата жртва да
ја прикове за постела. Бројот на луѓе во САД кои страдаат од ова пореметување
се проценува на чак 200.000 од кои
скоро две третини се деца во претпубертетско доба. За да се унапреди
истражувањето и подобро да се разбере оваа болест, а и потребите на нејзините
жртви, 1950 година е основано Американското здружение за мускулна дистрофија.
До денес не е откриен потполно ефикасен начин на нејзино лекување.
Веќе некое време е познато дека мускулната дистрофија спаѓа во фамилијарни
болести. Меѓутоа, досегашните обиди да се одреди начинот на нејзиното
наследување не беа особено успешни, оти некои лози укажуваат на доминантно,
други на рецесивно, а трети за наследување врзано за полот (кај последниов тип,
генот се наоѓа на X-хромозомот,
кој е двократен кај жените, а еднократен кај мажите). Трудот на Чанг и Мортон
(1959) и на Мортон и Чанг (1959б) го донел долгоочекуваниот напредок во справувањето
со овој проблем. Тие употребиле математички метод на анализа на дискриминираните
функции; не впуштајќи се во високостручни подробности, може да кажеме дека
суштината на оваа метода се состои во изнаоѓање збирови на синдроми на болеста.
Иако секој од тие симптоми може да биде варијабилен, мала е веројатноста сите
симптоми на болеста А случајно да се најдат кај жртвите на болеста Б, а таа
веројатност уште повеќе се намалува со порастот на бројот на проучувани
симптоми. Истражувачите беа во состојба да покажат дека „мускулната дистрофија“
е име кое се дава барем на три заболувања коишто тие можеле јасно да ги
разликуваат, како и на релативно мала група преостанати болести за кои
податоците биле недоволни за анализа. Следуваат скратени наводи на
карактеристиките на овие три болести.
Предизвикувач на фацио/скапуло-хумералната форма на болеста е доминантен,
али не за полот врзан ген, којшто подеднакво влијае на двата пола. Најчесто се
јавува во раната младост, обично зафаќајќи ги најпрвин мускулите на лицето и
рамењата (скапуло-хумерална). Болеста споро напредува, минува низ периоди на
привиден застој, а мнозинството пациенти ја преживува, останувајќи активна,
бидејќи времето на смртта не се убрзува. Плодноста е речиси нормална. Генот
настанува со мутација, чија стапка се проценува на околу 5 X 10 на минус 7 (на 10 милиони полови ќелии,
5 мутираат).
Формата на болеста која ги зафаќа краците
и рамењата, односно карличниот појас, ја предизвикува рецесивен, ама не за
полот врзан ген, кој влијае на обата рода. Болеста обично почнува во детството,
но понекогаш и во средното доба (до 45 година), најнапред зафаќајќи ги
карличните, а поретко мускулите на рамењата, честопати уз привремена
хипертрофија на мускулите на потколеничните листови. Текот на болеста е
променлив, а тешката состојба, со неспособност за движење, најчесто настапува
20 - 30 години од нејзиното избивање; смртта е можна во секоја возраст, но
средната должина на животот се движи меѓу 30 и 40 години. Заболените понекогаш
стапуваат во брак и раѓаат деца, меѓутоа подобноста (...) изнесува една
четвртина од нормалната. Отприлика 16 на 1.000 луѓе го поседуваат овој ген,
воглавно во хетерозиготно состојание, та поради тоа се здрави. Некои 38 од
милион лица се хомозиготни според тој ген, па ако доволно долго живеат,
заболуваат од оваа болештина. Стапката на мутација изнесува околу 3,1 X 10 на минус 6 (на 10 милиони полови ќелии
мутира 31).
Дошеновата форма на болеста е условена од рецесивен ген врзан за полот, а
се манифестира воглавно кај машки, најчесто пред петтата година, иако некогаш
дури и во третата деценија од животот. Најпрвин ги зафаќа карличните, потем
мускулите на рамењата; неспособноста за движење обично се јавува во рок од 10
години од појавувањето на болеста, ама понекогаш и значително покасно. Честа е
очигледната хипертрофија на лисните мускули, како и прогресивната деформација,
при што мускулите се кочат, а коските се криват. Смртта обично настапува во
втората деценија, а одвреме-навреме и многу подоцна. Оболените ретко се множат,
затоа што подобноста им изнесува едвај 4 проценти од нормалната. Проценетата
стапка на мутација се движи околу 9 X 10 на минус 6 (на милион полови ќелии 9 мутираат).
Кога другите болести ќе се проучат онака темелно како мускулната
дистрофија, веројатно ќе се покаже дека и нив ги предизвикуваат неколку
генетички механизми. Прелиминарната анализа на собраните податоци за
глувонемоста, кои ги дадоа Чанг, Робинсон и Мортон (1959) укажуваат дека
нејзини предизвикувачи можат да бидат неколку рецесивни и доминантни гени.
Изгледа дека тие рецесивни гени се потполно пробојни, додека доминантните тек
делумно.
Ментални болести
За човекот нема позагонетни и пострашни болешки од заболувањата на неговата
психа. Всушност, со мачна бавност оди сфаќањето дека тие невољи претставуваат
болести, а не обеземеност со зли духови. И наспроти сите успеси на современата медицина, причините
за најраширените, па оттаму и најзначајните психички заболенија остануваат
необјасниви. Вистина, откриена е органската основа на неколку ретки врсти
ментални оштетувања (пореметување на метаболизмот кај фенокетонуријата,
нездравите промени на мозокот кај некои неврогени заболувања – види табела 8).
Нашето знаење ни приближно не е доволно дури ни за делумно објаснување на
иницијаторите на толку распространетата и озбилна патологија, како што е
шизофренијата. Кај шизофреничарите се забележани разни биохемиски и физиолошки
пореметувања, но – како што тоа го покажа Кети (1959) во својот мисловен приказ
– не се знае дали било кој од тие пореметувања се разлог или последица на
болеста.
Не располагајќи со податоци за морбидните промени, односно симптомите од
физиолошка или анатомска природа, психијатрите се принудени дијагнозите за
менталните болести на пациентите да ги засноваат на очигледни ненормалности во
нивното однесување или говор. Арно ама, човековото однесување – нормално или
патолошко – е бесконечно варијабилно, па оттаму е потешко да се разберат
боледувачките ентитети кај менталните случаи, отколку кај другите врсти на
болести. Мнозината денешни авторитети признаваат три групи ментални заболувања:
шизофренија, манијакална депресија и инволуциона психоза. Шизофренијата се
манифестира со „расцепување на личноста“, оддалечување од другите луѓе и
реалноста, рамнодушност кон околината, доживување халуцинации итн. Во
манично-депресивната или циклофренична психоза се исполуваат осцилации меѓу крајното
возбудување и длабоката депресија. Инволуционата психоза воглавно се јавува кај
постарите и старите особи, предизвикувајќи зебња, депресија и фикс-идеи.
Импресивниот број докази за признавањето на генетичката предиспозиција како
примарен агенс на барем некои варијанти на шизофренија изнесоа Луксенбургер во
Германија, Есен-Мелер и Бек во Шведска, Слејтер во Англија, Колмен и други во
Соединетите држави. Колмен (1953) во њујоршките душевни болници пронашол 953
пацинети за чие заболување дијагнозата била шизофренија и кои имале двојанец или двојанка. Од овие 268 биле ближни, а 685 братски двојки. Потоа
Колмен и неговите колеги ги испитале семејствата од кои потекнуваат тие
„близначки показни случаеви“ и ги добиле резултатите на табелата 9.
Табела 9
Појава на шизофренија помеѓу сродници – шизофреничари (спроред Колмен)
Сродство - Процент на шизофреничари
Општа популација (вон сродство) - 0,7-0,9
Браќа и сестри пасторци (вон сродство) - 1,8
Полубраќа и полусестри - 7,1
Браќа и сестри - 14,2
Братски двојанци и двојанки - 14,5
Родители - 9,3
Близни двојанци и двојанки - 86,2
Близни двојанци одгледувани заедно - 91,5
...
Хомосексуалност
(изд. Нолит – Београд, 1982; наслов на оригинал: MANKIND EVOLVING,
The Evolution of the Human Species, YALE University Press, New Haven and
London, 1962)
No comments:
Post a Comment