Предговор
Verum nihi videtur esse id quod est.
Augustin, Sokilokviji
ДАЛИ Е „ЕСТЕТСКАТА ВИСТИНА“ СЕ’ УШТЕ ЛЕГИТИМНА
ЕСТЕТИЧКА КАТЕГОРИЈА
Категоријалната структура на филозофското и естетичкото мислење не е значенска
константа која ја преземаме од филозофското наследство како априорна појмовна
даденост. Кога би била тоа, би се претворила во канон, во онаа одреденост на
мислењето кое знае само за литургиско повторување на истото. Притоа, треба да
се разликуваат поимите кои некогаш важеле како неопходен филозофски инструмент
од оние кои и денес важат, но имаа поинакво значење. Поимот на вистината е,
така да се каже, вечна „човечка тема“, оној вид на човечки „избор“ кој се
претставува со самото тоа што навлегува не само во коренот на когнитивното
искуство, туку суштински го одредува тоталитетот на човечкото како такво. Затоа
што: за да можеме воопшто да говориме и мислиме, да се однесуваме човечки,
неопходна ни е „вистината“. Кон неа се однесуваме, неа ја повикуваме на помош
кога сме неправедно, сознајно и морално онеправдани, кога „вистината“ на еден
поединец, на неговото пристрасно субјективно видување, вредносниот релативизам
на одредена група, партија (во фолклорна смисла на тој збор), на нација, на
народ, светскиот нормативен поредок го доведува на ивица на патолошка
десубјективизација, на онаа граница кога се обидуваме да веруваме дека мора да
постои надреден, космички ред на вредностите, по кој, а како поинаку отколку
дополнително, ќе се мери она што неправедно сме го изгубиле и на што, наводно
објективно, имаме полно човечко право. Изгледа дека без се’ се може, но дека
„вистината“ ја сочинува онаа духовна и егзистенцијална зона на искушенијата, во
која се наоѓаме на една права човечка мака; и на крајот - полагаме генерички
мотивирано апсолутно право. Поимот на вистината не застарува, но затоа го
менува значењето, добива поинаква „дефиниција“. Таа историја на редефинирањето
е, во својата бит, суштата историја на филозофијата, логосот на нејзиното
траење, „самоосвестувањето“ на филозофско-критичкото мислење.
Меѓутоа, нели е поимот на вистината пренесен и на оние подрачја каде што не
му е местото, и каде што, по логиката на нештата и на нивните вредносни
распределенија, мора да се третира како туѓо и
непримерно? Или е, пак, формално и содржински, толку широк и богат да
може да важи за сите подрачја од човечкото делување, те да биде негова норма и
апсолутен критериум? Оттаму е воопшто и мотивот и теориската потреба тој да се
аплицира и на подрачјето на уметноста, таму каде што, уште од античките
времиња, па се’ до ден денес, се протегнале сенките на предрасудите за
уметноста како нижо, второстепено спознание, обмана, привид. Нели со тоа тоталитетот на човековаата пракса се
подвел потполно под принципот на рационалитет, под оној принцип кој што
телеологијата на рациото, како инструментален формализиран и операционализиран
ум, го постулирал (и сега веќе реално го обзнанил) како една стварност на
модерниот свет? Дали, живеејќи во таа изискувачка и остварена „вистина“, дојдовме
до автентична вистина на животот и до животот на вистината како мерка на
човечкиот интегритет?
Кате Хамбургер, автор на студијата „Вистината и уметничката вистина“, не ги
поставува сите тие прашања. Таа од хоризонтот од којшто ги промислува поимите
вистина и ументичка вистина, не ни можела да ги постави, бидејќи однапред се
согласила на академизам, на теоријско – книжевното сознание, во кое што што
секоја цена требала да се ослободи од „заблудата“ за вистината на уметничкото
дело. Како изгледа таа постапка на теориско демистифицирање и на што е
заснована истата?
На прилично стеснет простор, во расправата која претендира истовремено да
проблематизира и резимира, Кате Хамбургер сака да го именува битното логично и
естетско прашање, да го одреди неговиот духовен топос и мрежата на мисловни
констелации во кои таа се појавува за, поаѓајќи од критичкото разгледување на
самиот поим на вистината како таков, сумарно да ја прегледа теоријата за
вистината, преку обид за „структурна анализа на поимот вистина“, и со тоа да
одреди во што е суштината на вистината во поетиката, и конечно, одново уште
поточно да го набљудува поимот на естетска вистина и прецизно да ја определи
нејзината изворна апоретичност.
Кате Хамбургер поаѓа од фактот дека емпирискиот увид на поимот вистина го
среќаваме во секојдевниот говор, во изјавите на најголемите уметници, во
уметничката критика и естетика, сфатени како филозофија на уметноста. Цитирајќи
го познатиот Адорнов став од естетичката теорија дека „естетиката која во
перспективата не се движи кон вистината, малаксува во својата задача“,
Хамбургер со право истакнува оти „вистината“ добива „поголема тежина и
попринципиелно значење кога станува поим на филозофијата уметноста, на естетиката, т.е. кога се конституира поимот
на вистината“, односно дека во доменот на општата естетика овој поим е
„употребен тукуречи како таков, во натамошно недиференцираната смисла, или
значенска содржина“.
И заправо во таа потреба, категоријата на вистината конечно да се разгледа
во строго логички, диференциран смисол, лежи основниот импулс за создавање на
оваа студија. Притоа, пред се’, морал да се земе во обзир комплексот на
најхетерогени знаења на овој поим, од оние што се јавиле внатре во преднаучното
и предфилозофското мислење, од сите оние конститутивни значенски одредби, кои
ги наоѓаме во метафизиката (онтологијата), логиката, спознајната теорија,
етиката, естетиката, филозфијата на историјата, филозофијата на религијата, херменеутиката,
семантиката и современата филозофија на јазикот. Самото соочување со хетерономијата од значења
барало и соодветна метода на теориско истражување - таа кај Кате Хамбургер, по
самата природа на теорискиот пристап, е индуктивна, арно ама, не е ниту
интуитивна, ниту пак дедуктивна: „Индуктивниот метод е метода за посматрање на
присутноста, потоа на употребата на поимите вистина и вистинитост, како во
филозофските теории, така на крајот и во секојдневната пракса на нашиот говор и
живот.“
...
За да не навлегуваме детаљно во „сценариото“ за докажување на основната
теза дека поимот „естетска вистина“ е анахрона и „залутана“ естетска
категорија, ќе наведеме два основни става на Кате Хамбургер кои аподиктички го
негираат тоа тврдење: поимот „естетска вистина“ суштински се опира на начинот
на битисувањето на уметничкото дело, уметноста. „Во нејзиното подрачје,
вистината ја губи значенската содржина која што ја конституира: да биде
идентична на она што е случајност; поимот на естетска вистина е поим што е
противречен во самиот себеси и поради тоа може да се означи како апорија“. „На
филозофијата на уметноста и’ е допуштено поставување тези дека естетиката која
во перспектива не се движи кон вистината, малаксува во својата задача“ (Адорно).
„За интерпретација на уметничките дела пак, вреди таа да папса во својата
задача, кога во перспектива би се движела кон вистината.“
Точно е тоа дека на филозофијата на уметноста ништо не и е допуштено што би
и’ било дозволено на самата ументост. Тука пред се’ мислиме на модерната
филозофија на ументоста и на современата уметност, како и на нивното
„значенско-содржинско“ вкрстување во кое што понекогаш тешко се разликува што е
непосредна ументичка пракса, а што филозофска рефлексија за неа.
Изгледа дека филозофијата на уметноста треба да се спасува од оние кои
знаат школски да филозофираат, кои филозофскиот метод и жаргон го сведуваат на
обновено схоластичко појмовно жонглирање. Затоа на оние, а меѓу нив и на Кате
Хамбургер, коишто живата исторска супстанција на филозофијата ја редуцираат со
испразен, формално-логички манир, треба да им се одговори со зборовите на оние
кои не се филозофи, но знаат и ја чувствуват „судбинската поврзаност на
критиката и филозофијата“ (Серж Дубровски).
Шарл Бодлер пишувал оти „критиката во секој момент ја допира метафизиката“,
што значи дека нема валидна интерпретација на уметничкото дело без да се земе
во обзир и неговата „метафизичка преокупација“.
Притоа, не се работи за „стриктна примена на еден доктринарен став на критиката“,
ами за увид оти модерната критичка мисла за „продлабочено размислување за
книжевноста е размислување од филозофска природа; ако не е такво, тогаш нема
никаква вредност“ (Серж Дубровски).
И современата филозофија и модерната уметност се навраќаат на Cogit, но „не повеќе со оние убави,
транспарентни когитови картезијанизми,
со ведро и суверено владеење со себе, со една мисла – супстанција, со матна
светлина која воспоставува свест, не конституирајќи го истиот, осуден да
создава разни смисленија, врз основа
на една првобитна бесмисла (Серж Дубровски)“.
Во едно Кате Хамбургер навистина право: „Вистината не е естетичка
категорија“. Таа не е тоа, доколку поимите вистина и естетска вистина се мислат
само во хоризонтот на формалната логика и доколку врз сите категории, а не само
во категоријата на вистината, не се открие печатот на општественоста, т.е.
нивната историјски посредувана и трајно втисната „модрица на смислата“ (Теодор
В. Адорно).
Оттаму, мислејќи на начинот на промислување на ументоста кај Кате Хамбургер
и Теодор Адорно, на пример, битната разлика не во спорот дали е „естетска
вистина“ е естетичка категорија или не, туку пред се’ во претпоставките на
теоретското мислење и на онтолошко-моралното имплицирање на основното прашање,
а тоа е: дали ни е важно уметноста да ја третираме како историски-општествено
непосредуван ментален резерват, или со посредство на вистината на самото
уметничко дело, колку-годе тоа можеби би било
- повесно гледано – маргинално и содржински кревко, да сториме нешто на
планот на невистинитиот свет?
Касим Прохиќ
(изд. ООЗТ за издавачка дејност „Свјетлост“ – Сарајeво, 1982 год.)
No comments:
Post a Comment