Мишо Лековиќ: МАРТОВСКИТЕ ПРЕГОВОРИ 1943

ОДЛУКА НА ВРХОВНИОТ ШТАБ ЗА ПРОДОЛЖУВАЊЕ НА ПРЕГОВОРИТЕ И УПАТУВАЊЕ НА ЃИЛАС И ВЕЛЕБИТ ВО ЗАГРЕБ

„Главните преговори“ во Загреб

...По краткотрајно задржување во Сараево и применото известување дека сите германски заробеници се ослободени, Ѓилас и Велебит заедно со Ханс От, заминаа за Загреб. Неизвесно е дали тоа било на 20. или 21. март. Судејќи според Титовата телеграма до Извршниот комитет на Коминтерната упатена на 30. март, во која стои дека Ѓилас и Велебит престојувале во Загреб од 20. до 25. март, поверојатно е дека двајцава тргнале накај Сараево на 20. март. Како што се сеќава Ѓилас, патувале со автомобил до Славонски Брод, а оттаму со воз до Загреб, во купе кое било обезбедено со германска стража. Успат – се присеќава тој – разговарале со От прилично отворено, изразувајќи уверување дека Германија ќе ја изгуби војната. Стекнале впечаток дека нивниот соговорник бил на исто мнение, макар што тоа не го изрекол отворено, што е разбирливо. Приликум разговорот околу прашањата за размена на затвореници, на От му било ставено до знаење дека партизанската страна е заинтересирана помеѓу ослободените секако да биде Херта Хас, не наведувајќи дека станува збор за Титовата сопруга.

По доаѓањето во Загреб, партизанските преговарачи се сместени во зградата на германската Фелд-командатура во улицата Људевит Гај (пред војната седиште на Савската дивизиска област) во која и се водени преговорите. За нив не постојат пишани белешки (веројатно не се ни водени записници) ама за нивната содржина може сосема релиабилно да се дознае од телеграмата на Каше, упатена до Рибентроп на 26. март, потем од изјавата на Велебит, дадена на 31. март во Штабот на 718 дивизија во Сараево, кога и по трет пат поаѓал за Загреб, и конечно врз база на Ѓиласовото и Велебитовото сеќавање.

Ѓилас се сеќава дека се одржале два состанока на кои највеќе се разговарало за размена на затворениците. И според споменатата Велебитова изјава во Сараево, одржани се два состанока: првиот во Штабот на германскиот ополномоштен генерал, а вториот во германската амбасада. На чело на германските преговарачи се наоѓал еден полковник (веројатно начелник на разузнавачката служба) што – според Ѓилас – го намалувало значењето на преговорите, оти тој и Велебит очекувале дека германската делегација ќе биде на повисоко ниво, а веројатно сметале дека ќе бидат примени кај генерал Хорстенау.

Разговорите се водени со претставниците на германските воени власти. Амбасадорот Каше непосредно не се вклучил во нив, но преку својот – како што го нарекува „поузданик“ – бил во контакт со партизанските преговарачи. Заправо, тој нејќел директно да се ангажира, затоа што од страна на министерот за надворешни работи Рибентроп, во телеграма од 19. март, било порачано дека „секаков негов контакт со партизаните не е целисходен“.

...Според Велебитовата изјава дадена на 31. март во Шпионското одделение на Штабот на 718 дивизија во Сараево, каде што се задржал на пат за Загреб и натаму за Славонија, делегатите на Врховниот Штаб со германските преговарачи во Загреб на 23. и 24. март ги изнеле следниве ставови:

            „Ние сме на мислење, а тоа неофицијално и ни беше ставено до знаење, дека Германците немаат никакви територијални аспирации кон територијата на бивша Југославија, туку дека во сегашно време имаат само стратегиски и стопански, евентуално и политички интереси. Според тоа, по звршувањето на Војната, тие ќе ја напуштат земјата. Ние со нашиот народноослободителен покрет тежнееме да створиме слободна Југославија, во која сите словенски племиња ќе ги имаат сите права, и во која нема да владејат само Срби. Поради тоа, во националното четничко движење ние го гледаме нашиот најголем и најопасен непријател, оти тие се стремат да создадат Велика Србија, а нас да не истиснат. Под такви околности, ние повеќе немаме никаков повод да се бориме против германската војска, ниту да им нанесуваме штети на германските интереси во целата земја, било од воена било од економска природа, а такуѓере и во интересите на сообраќајот. Ние не бараме никаква противуслуга. Треба само да ни се даде шанса да се бориме против четниците за да ги уништиме. Мошне жално е што Италијаните ќе бидат вовлечени во тоа и ќе сносат последици, но тоа е судбината на ‘сојузниците‘. После овие општи замисли, нам ни е одговорено дека најпрвин треба да докажеме дека стварно ќе ги почитуваме германските интереси и дека дури потоа ќе продолжат разговорите околу тоа прашање. Како пример за таков доказ наведено е: пуштање на заробениците на слобода, стопирање на непријателствата итн. Ние заробените Германци ги предадовме и спремни сме – без противуслуга – да ги зауставиме непријателствата во Славонија и Источна Босна.

...Разговорите на службеникот на својата амбасада Рекард со „Титовите ополномоштеници“ во присуство на инженерот Ханс От, Каше во споменатата телеграма вака ги интерпретирал:

            „Приликум досегашните разговори на мојот поузданик, се’ повеќе е истакнувана желбата за сопирање на борбата. Со Лондон, Титовите партизани се завадија минатата година, а со Вашингтон немаат никаква врска. Повремениот пријателски тон на Титовата радио-станица (мислат на радио-станицата „Слободна Југославија“ прим. М.Л.) спрема тие две сили, којшто се појави минатата година, последниве седмици повторно изостанува. Отсуството на било каква руска помош, од своја страна, ја уништи довербата и кон Русија“.

Во разговорот во Загреб, како и во оној во Горни Вакуф, делегатите на Врховниот штаб истакнуваа дека партизаните нема да дозволат истоварување на сојузничките трупи во Југославија. За тоа Ѓилас вели: „Не се стеснувавме да изјавиме дека ќе ги биеме Британците доколку се истоварат: таквите изјави не не’ обврзуваа зашто Британците се’ уште не се беа истовариле, а исто држевме и до тоа дека би морале со нив да се бориме доколку – како што можеше да се заклучи од нивната пропаганда и званичните изјави – фатат да ја рушат нашата власт, односно да помагаат да се воспостави четничка власт„.

(Мишо Лековиќ МАРТОВСКИ ПРЕГОВОРИ 1943, изд. Библиотека Студии и монографии)

Томас Ман: ДОКТОР ФАУСТУС

VIII

...Чуму говореше? Па ете, тој човек беше во состојба да посвети цел саат на прашањето „зошто Бетовен не го напишал третиот став од клавирската соната опус 111“ – предмет без сомнение вреден за расправа. Но, ајде да помислиме на оглас истакнат на куќата за „Општокорисна работа“ или објавен во „Железнички весник“ па да се запрашаме за љубопитноста којашто тој оглас ја побудил во јавноста. Напросто, никого не го засегаше зошто опус 111 има само два става. Ние, кои се собравме да го чуеме излагањето, се здобивме со една вечер која што необично не’ збогати, и покрај тоа што сонатата за која стануваше збор ни беше сосема непозната. Меѓутоа, на самата приредба  ние ја запознававме неа и тоа мошне подробно, оти Кречмар ја изведуваше на извонреден начин, со помош на мало пианино, додуша со придушен земјан звук, кое што му стоеше на располагање (големиот концертен клавир не беше одобрен) испрекинато и со голема впечатливост анализирајќи ја психичката содржина на спомнатата соната, уз опис на животните околности под кои што, заедно со две други, била напишана, нашироко впуштајќи се – со уфрлување зајадлива шега – во мајсторовото сопствено објаснување зашто се откажал од трет став, кој би кореспондирал со првиот. Немал време! Згора на се‘, тоа го изговорил „сосем смирено“. Омаловажувањето на оној кој го поставил прашањето очигледно не било забележано во овој одговор, ама прашањето било оправдано. Тука говорникот го исцрта Бетовеновото состојание околу годината 1820, кога неговиот слух, што незадржливо слабеел, веќе тонел во се’ поголема пустош и веќе се испоставило дека тој веќе нема да биде во состојба да раководи со изведувањето на сопствените дела. Тој ни раскажуваше како тогаш се’ повеќе се ширеле гласини дека великиот мајстор е готов и дека напишал што треба да напише, дека неговите продуктивни сили се веќе исцрпени и дека тој – ете – бидувајќи неспособен за големи дела, ќе морал како стариот Хајдн да се занимава само уште со запишување стари шкотски песни – а сето тоа поради тоа што на музичкиот пазар последните години веќе не доаѓало ниедно значајно дело кое би го носело неговото име. Меѓутоа, во доцната есен, враќајќи се во Виена од Медлинг, каде што го провел летото, седнал мајстерот и во еден потег, такаречи ниеднаш не дигајќи го погледот од нотната хартија, ги напишал оние три композиции за пианофорте, известувајќи го за тоа својот покровител грофот Брунсвик, за да го смири во поглед на состојбата на својот дух. И тогаш Кречмар говореше за сонатата во Ц-мол, која се разбира не е лесно да се сфати како во себе заокружено и средено психичко дело и која што за тогашната критика, како и за неговите пријатели претставуваше тврд орев: и како тие пријатели и обожувачи – така велеше Кречмар – напросто не можеа да го следат уважениот мајстор преку оној врв до којшто, во добата на својата зрелост, ја беше довел класичната симфонија, клавирската соната и класичниот гудачки квартет; како соочени со делата од последниот период, со тешко срце присуствувале на процесот на распаѓање, отуѓување и застранување од она што веќе не било родокрајно ни присно, та стоеле пред некое plus ultra, во кое што не биле кадри да согледаат изродување на оние склоности кои што кај него отсекогаш постоеле – мудрувањето и спекулативноста кои се претвориле во екцесивност, потоа прекумерната минуциозност и одвеќе научниот приод кон музиката – а кои што биле применувани на толку едноставен материјал, каков што е на пример малата арија во огромниот став со варијации кој го сочинува вториот дел на таа соната. Да, точно онака како што темата на овој став, која што доживува стотици судбини, минува низ стотици светови на ритмички контрасти, се надрастува себеси и на крајот се губи во вртоглави височини, кои човек би ги нарекол онострани или апстрактни, баш така Бетовеновата уметност се надраснуваше самата себе: од блиското подрачје на традицијата, таа уметност, пратена со престрашените очи што ја следеа, се искачи во сферите на она што е лично, - Јас – болно изолирано во апсолутното, поради губењето на слухот изолирано дури и од сетилната реалност. Од самотниот кнез во царството на духовите ги лазеа морници дури и неговите најблагонаклонети современици заради тоа што во неговите застрашувачки пораки тие за миг умееја да се пронајдат себеси.

...Кречмар ни раскажа една морничава прикаска која во нашите души втисна страотно-незаборавна слика на светата тежина на таа борба, сликата на личност/творец кој западнал во страданија. Тоа било кон крајот на 1819, во времето кога во Хефнеровата куќа во Медлинг, Бетовен работел на миса, очаен што секој став му испаѓа подолг отколку што предвидел, па ќе било невозможно да се задржи терминот за привршување на работата, што ќе рече мартовскиот датум идната година, за кога било закажано востоличувањето на на надвојводата Рудолф за архибискуп на Оломуц. Тогаш го побарале двајца пријатели и ученици, но веќе при самото влегување во куќата дознале за ужасите кои таму се одигруваат. Имено, тоа утро побегнале двете мајстерови слугинки, затоа што претходната ноќ, околу 1 часот, дошло до дивјачка караница, сцена која што целата куќа ја тргнала од сон. Таа вечер господинот до длабоко во ноќта работел на Кредо, на Кредо со фуга и воопшто не помислувал на вечерата, која што стоела на огништето, крај кое пак, везден чекајќи, двете слугинки конечно заспале, совладани од сон. Арно ама, кога мајсторот помеѓу полноќ и еден побарал да јаде, ги наоѓа девојките како спијат, а оброкот исушен и јагленосан, поради што пламнува со најжесток гнев, кој ја кренал во воздух куќата, дотолку повеќе што композиторот не можел да се чуе колку јако вика. „Зарем не можете ни еден саат да пробдеете со мене?“ – повторувал грмеејќи. Но, се работело за 5-6 часови, па навредените девојки взори побегнале, препуштајќи го господарот сам на себе и кој поради сето тоа два дена немал јадено. Наместо тоа, работел во својата соба на Кредо, на Кредото со фуга – учениците го слушале низ затворената врата како работи. Глувиот професор пеел, урлал и удирал со нозете по подот – било толку језиво потресно што на оние кои зад вратата слушале крвта им замрнала во вените. Но, токму кога онака, до дно премрени, посакале да се оддалечат, вратата нагло се отворила и во неа стоел Бетовен – како ли само изгледал? Најстрашно! Во запуштена облека, со црти на лицето така искривени што човека го фаќаше уплав. Со унеѕверен и збркано-отсутен поглед зјапал во нив, оставајќи впечаток дека доаѓа од битка на живот и смрт со сите непријателски духови на контрапунктот. Најпврин промумљал нешто неразбирливо, а потем експлодирал, карајќи и жалејќи го своето прекрасно домаќинство, на тоа дека сите му отишле и го оставиле да гладува. Се обиделе да го смират, еден му помогнал околу тоалетот, другиот истрчал до гостилницата да му нарача обед... Мисата била завршена дури после три години.

(изд. Нолит - Белград 1989)

КОНТ ЖОЗЕФ Д‘МЕСТР: Есеј за генеративниот принцип на политичките конституции

XXIV. But at this moment, what penetrating words can make us heard by an age infatuated with Scripture and so greatly at variance with the Word as to believe that men can make constitutions, languages, and even sovereignties? By an age for which reality is lies, and lies reality; which cannot even see what happens before its eyes; which feasts on books, seeking the equivocal lessons of Livy or Thucydides, while closing its eyes to the truth which shines forth in the newspapers?
If a humble mortal's prayers could obtain from Providence one of those memorable decrees which form history's great eras, I would ask it to inspire some powerful nation which had gravely offended it with the proud idea of constituting itself politically, starting at the bases. And if the ancient familiarity of a Patriarch were permitted me, despite my unworthiness, I would say: "Grant this people everything! Give them genius, knowledge, wealth, esteem, and, especially, an overweening self-assurance and that spirit, both supple and enterprising, which nothing can hinder, nothing intimidate. Extinguish their former government; obliterate their memories; destroy their affections; spread terror around them; blind or paralyze their enemies; set victory to guard all their frontiers so that none of their neighbors could intervene in their affairs or disturb their progress. Let this nation be illustrious in the sciences, rich in philosophy, intoxicated with human power, free from prejudice, from every tie and all higher influence. Supply all her wants, lest in time she should say, I lacked this or that restrained me. In short, let her act freely with this immensity of means, that at length under Thy relentless protection she may become an eternal warning to the human race."
XXV. It is true we cannot expect such a combination of circumstances, which would literally constitute a miracle. But similar though less startling events reveal themselves here and there in history, even in our times. Although they may not all have that ideal force, for example, which I wished for, they can still teach us valuable lessons.
Less than twenty-five years ago, we witnessed a solemn attempt to regenerate a great nation which was mortally ill. It was the first experiment of the great work and the preface, if I may so express it, of the frightful book which we have since been made to read. Every precaution was taken. The country's sages even believed it was their duty to consult the modern deity in its foreign sanctuary. They wrote to Delphi, and two famous Pontiffs solemnly replied. The prophecies they announced on this occasion were not, as formerly, delicate leaves, the sport of breezes; they are bound.

... Quidque haec Sapientia possit,
Tunc patuit ....

It is only fair to acknowledge that in whatever the nation owed merely to its own good sense, there are elements we can still admire today. Certainly every qualification was united in the head of that wise and august person called upon to take the reins of government. Those chiefly interested in maintaining the old laws voluntarily made a noble sacrifice to the public, and in order to strengthen the supreme authority, they consented to a slightly different description of sovereignty. Alas! All this human wisdom was at fault, and everything ended in death.

XXVI. Someone will say: "But we know what caused the failure of the enterprise." How, then? Must God send angels in human form, commissioned to destroy a constitution? Secondary causes will always be necessary. What matter which they are? All instruments are effective in the Great Artificer's hands. But people are so blind that if tomorrow some constitution-monger should come to organize a nation and constitute them with a little black fluid, the crowd would hasten once again to believe in the miracle announced. Again they would say, Nothing is missing, all is foreseen, all written down, while precisely because everything could be seen, written, and discussed, it would be shown that the constitution was empty, offering only an ephemeral appearance.
XXVII. I believe I have read somewhere that very few sovereignties are able to justify the legitimacy of their origin. Let us allow the reasonableness of this assertion. Even so, objectionable acts which a chief may have committed will not tarnish his successors. The mists which would more or less conceal the origin of his authority would only be a disadvantage, the necessary consequence of a law of the moral order. Otherwise, it would follow that the sovereign could only rule legitimately by virtue of a deliberation of all the people - that is to say, by the grace of the people. This will never happen, for there are no truer words than those of the author of the Considerations on France: The people will always accept their masters and never choose them.[Ch. IX.] It is essential that the origin of sovereignty should show itself to be beyond the sphere of human power, so that even those men who appear to influence it directly are only circumstances. As for legitimacy, if its origin seems obscure, it is explained by God's prime minister in the province of this world - Time. It is nevertheless true that certain contemporary signs are unmistakable when we are there to observe them. But an expansion of this idea belongs to another work.
XXVIII. Everything brings us back to the general rule. Man cannot create a constitution, and no legitimate constitution can be written. The collection of fundamental laws which necessarily constitute a civil or religious society never has been or will be written a priori. Only when society discovers itself already constituted, not knowing how, can certain particular articles be made known or explained in writing. But almost invariably, these declarations are the effect or the cause of very great evils, and they always cost the people more than they are worth.
XXIX. To this general rule, that no constitution may be written or made a priori, we know. but one exception: the legislation of Moses. This alone was cast, so to speak, like a statue and written even to the smallest details by an extraordinary man who said, FIAT! without this work ever after needing corrections, additions, or modifications by himself or anyone else. This alone has withstood time, from which it borrowed and expected nothing. It survived fifteen hundred years, and even after eighteen more centuries have passed since the great anathema which struck it on the fated day, we see it enjoying a second life and still binding, with some nameless and mysterious bond, the various scattered families of a people dispersed but not disunited. Like magnetism, and with a similar force, it operates at a distance, making one whole of many widely separated parts. Evidently, to intelligent minds, this legislation surpasses the limits of human capability and is a magnificent exception to a general law which has only yielded once, and then to its Author. And it singlehandedly manifests the divine mission of the great Hebrew law-giver much better than the entire work of that English Prelate, who, with the strongest mental powers and immense erudition, nevertheless had the misfortune to support a great truth by a miserable fallacy.
XXX. Since the principle of every constitution is divine, it follows that a man can do nothing with one unless he seeks the aid of God, Whose instrument he then becomes.* Now this is a truth to which the whole human race has always strikingly witnessed. Examine history, which is experimental politics - there we shall inevitably find the Divinity always called to the aid of human frailty.** Fable, much truer than ancient history for those who are ready to understand it, further corroborates this demonstration. Always, it is an Oracle who founds cities. Always, this Oracle affirms heavenly protection and the heroic founder's success. Kings especially, heads of rising empires, are very often designated, almost branded, by Heaven in some extraordinary manner.*** How many frivolous people have mocked the Saint-Ampoule without ever dreaming that it is a hieroglyphic which one need only read to understand.

Тодор Кондев: ЗЛЕТОВСКА ОБЛАСТ

II Посебен дел

1.Пробиштип – нова рударско-индустриска населба

с. Пробиштип

Природни услови. –Ова село се наоѓа во мала, плитка и брановидна котлинка, веднаш до истоимената индустриска населба. Лоцирано е во подножјето на конусниот рид Кала, каде минел стариот каравански пат што го поврзувал Штип со Кратово. Селото има во мала мерка разреден тип, бидејќи неговите куќи, разместени од двете страни на рекичката Киселица, една од друга обично се одделени со градинки засадени со зеленчук и овошки. Вода за пиење во селото се добива од бунари длабоки 7 – 8 м., иако селото лежи покрај рекичка. Причина за оваа појава е фактот што речната и изворската вода не е питка. Селските гробишта се наоѓаат недалеку од селото, на јужната падина на ридот Кала.

Теренот што го опфаќа синорот на ова село се состои од брановидни рамнини, чија надморска висина изнесува 550-650 м. и ниски ридишта. Рамнините во поголем дел се покриени со езерски седименти од кои се создаден плодни почви, заради што ова село се карактеризира со срамнително голем процент обработлива земја. Од 631 ха. колку изнесува вкупната површина на синорот, околу 2/3 претставуваат обработливо земјиште, нешто повеќе од 1/5 отпаѓа на пасишта, а само 3% - на шуми. На повеќе места во синорот има слаби извори, но водата на поголемиот дел од нив не е употреблива за пиење. Позначајни извори се: Чесма, Миришљавка, Ливашница, Провалија и Бела вода.

Траги од поранешни населби и потекло на населението. –На местото на денешното село несомнено постоела населба уште во античката епоха, за што сведочи фактот дека при копањето темели за куќи и при орањето се откриени надгробни плочи, старовремски тули и траги од некогашна населба. Во месноста Грамада, што се наоѓа низводно од селото, се откопани темели од згради и други остатоци од римска материјална култура, а на врвот на ридот Кала е зачуван одбранбен ѕид граден со големи неделкани камења, без употреба на малтер. Според народното предание, на три места во селскиот синор постоела по една мала црквичка. Тие места селаните ги именуваат Оброчиште.

Името Пробиштип ова село несомнено го добило по родот Пробиштитови кој во XIV век живеел во овој крај. Тоа може да се заклучи врз основа на еден документ од 1350 г. во кој се споменува Иван Пробиштитовиќ како сопственик на имот што го купил во Штип.

Средновековното село Пробиштип веројатно било раселено за време на Карпошовото востание. На таков заклучок не’ упатува фактот што во денешното село нема староседелци, туку сите негови жители припаѓаат на доселеници кои во него се доселиле во текот на последните три века. По разселувањето, во него се населиле не само Македонци, туку и Турци. Преданието знае дека Турците се погребувале во месноста Гробишта што се наоѓа нешто низводно од селото, како и дека двајца браќа од тие Турци имале свои трла во околината на селото. Трлото на едниот брат се наоѓало во месноста Дуб кај Сирков камен, а на другиот – на ридот Каља. По една верзија, Турците населени во ова село умреле од чума, а по друга – се иселиле во Кратово.

При крајот на минатиот век, ова село броело 233 жители, за да во 1971 г. тој број се покачи на 455 жители. Во него живеат следниве родови: Калиманци (Мишовци, Павловци и Дедо Спасови – вкупно 20 дом.), предците им се доселиле во првата половина на XVIII век од с. Павлешенци (Овче Поле) како чифчии. – Баратлијци (4 д.), нивните предци се доселени од Кривопаланечкиот крај во времето кога во Пробиштип живееле Турци. – Коштенарци – Шалевци (8 д.), се доселиле во средината на XVIII век., по една верзија од Скопска Црна Гора, а по друга – од пределот Костенарија (Костурско, Грција) затоа што убиле некој Арнаутин. – Самарџинци (8 д.), предците им дошле во втората половина на XVIII в. од с. Конче (Радовишко), затоа што убиле некој човек. – Марковци (12 д.) се доселиле пред крајот на XVIII в. од соседното с. Маричино. – Бојковци (11 д.) дошле исто така пред крајот на XVIII в. од с. Добрево. – Новоселци (9 д.), се доселиле во почетокот на минатиот век, по една верзија од Ново Село (Кочанско), а по друга – од с. Туралево (Кратовско). – Тренчови (2 д.), дошле во минатиот век од с. Шталковица.

Освен наброените родови, во ова село живеат уште околу 50 домаќинства, кои во него се населиле предимно од ослободувањето наваму, во врска со создавањето на новата индустриска населба Пробиштип.

(„ЗЛЕТОВСКА ОБЛАСТ географско-историски осврт“ од Група автори, изд. Собрание на општината Пробиштип - Скопје 1974 г.)

ПЛАТОН: Држава

Книга осма

XVI.

-Третата класа луѓе бил бил народот, доколку се тоа работниците кои живеат од своите раце, кои се грижат за јавните работи и кои не стекнале голем имот. Всушност, тој сталеж во демократијата е најброен и најзначаен, а кога ќе се збере – тој и одлучува.

-Така е – одговори тој. – Ама тој, ако не добие малку од медот, не се збира често.

-Но, тој секогаш го добива, кога годе на демагозите ќе им се укаже прилика да дрпнат имот од имашливите и – задржувајќи најголем дел за себе – рестото да му го поделат на народот – реков.

-Вистина е дека народот така го добива својот дел.

-Тогаш луѓето од кои што се дрпа се приморани да говорат пред народот и да прават се’ што можат.

-Природно.

-А демагозите, иако имашливите не сакаат преврат, ги обвинуваат истите дека му ја пијат крвта на народот и дека се за олигахрија.

-Така е.

-Најпосле, кога богатите ќе увидат дека народот, не по своја воља туку од незнаење, се обидува да им нанесе зло, тогаш сакале тие или не, се принудени да станат олигарси, а таа насилна промена е уште едно зло кое им го нанесува трутот со своето осило.

-Тоа е жива вистина.

-Отаму меѓусебните тужби, судови и парничења.

-Така е.

-Зарем народот обично не му дава предност на еден од своите припадници каков негов застапник и зар не го храни добро и го воздигнува?

-Природно дека тоа го прави.

-Тогаш е јасно дека – реков – ако дојде до тиранида, тиранот ќе поникне од слојот што го застапува народот, а не од некој друг, зарем не?

-Сосема јасно.

-А како тој застапник на народот се претвора во тиранин? Зарем тоа не е така како во приказната за храмот на Зевс Ликејски во Аркдаија?

-Каква е таа приказна?

-Таква што вели дека оној кој ќе вкуси од човечката утроба, помешана со утробите на останатите жртви, божемски мора да стане волк. Зарем не си чул за таа прикаска?

-Богами, сум.

-Па зар со тој застапник на народот не се случува истото кога не се стеснува ни од крварењето на своите сограѓани, неправедно обвинувајќи ги за сешто; кога ги носи по судови и ги убива; кога на човека му го одзема животот; кога преку својот говор и со безбожната уста им ја пие крвта на своите роднини; кога граѓаните ги тера во изгнанство и ги убива, а притоа зборува за поништување на долговите и за раздавање земјиште; зарем за таквиот човек не постои некаква потреба или некаква судбина после тоа, или да загине од раката на своите непријатели или да стане тиран и од човек да се претвори во волк?

-Тоа стварно е неминовно!

-И тоа е оној кој бил бунтовник против имотните луѓе.

-Така е.

-А, ако го протераат и ако му успее да се врати, наспроти неговите непријатели, зарем нема да се врати како совршен тиран?

-Секако.

-Меѓутоа, ако не успеат да го протераат, ниту да го оцрнат пред народот и да го убијат, тогаш скришно демнат и се обидуваат да го тргнат со насилна смрт.

-Обично така се случува.

-Сите оние кои во својата амбиција отишле дотаму, го имаат она познато барање на тираните; имено, од народот бараат да им се додели телесна гарда за заштитникот на народот да би останал непровреден.

-Така е

-И народот му ја дава гардата оти мислам дека има бојазност за него, но и се надева за себе.

-Да

-Сега, кога тоа ќе го види човекот кој има пари и кои поради парите е осомничен дека го мрази народот, тогаш пријателе, тој како во пророштвото на Крез:

            „И побегна крај песокливиот Херм

            И не сочека и не се посрами што го сметаа за кукавица“.

-Да богами, зашто по втор пат не би имал прилика да се срами.

-А ако го фатат во бегство тогаш мислам дека ќе го убијат.

-Естествено.

-А оној заштитник на народот нема да губи време, туку соборувајќи многу други, сам ќе се качи на државната кола и на крајот, од застапник ќе стане совршен тиранин.

-Како да не.

XVII.

-А сега, да ја разгледаме среќата како на човекот, така и на државата во која таков смртник ќе се појави.

-Ајде.

-Нема ли тој во прво време да им пружа насмевки на сите и да го поздравува секого што ќе го сретне? Ќе зборува дека не е тиранин и ќе ветува многу, ем на поединци, ем на државата нели? Зарем не ја ослободи и раздели земјата на народот и на своите приврзаници и зар не изгледа благ и милозлив?

-Така е.

-А кога ќе сврши со своите надворешни непријатели, со едни ќе склопи мир, а другите ќе ги уништи, кога од таа страна ќе се осети безбеден, после пак ќе започнува некакви војни како народот би имал потреба од вожд.

-Така е.

-Он ќе започнува војни заради граѓаните, кои давајќи ги своите пари, ќе осиромашат, со што би биле принудени да се бават со своите секојдевни работи и на тој начин помалку да се занимаваат со негодување.

-Да, така е.

-А мислам дека ќе почнува војни за оние за кои се сомнева дека имаат слободоумни намери и кои нема да му дозволат мирно да владее, да ги уништи и тоа така што ќе им ги предаде на непријателот. Поради сето ова, тиранот мора непрекинато да се заплеткува во војни, не?

-Така е.

-А поради тоа ќе станува се` повеќе омрзнат во народот.

-Како не!

-Некои од оние што му помогнале во устремот и кои и самите се моќни, и тоа оние кои што се најхрабри, отворено ќе зборуваат и пред него и пред останатите и ќе ги прекоруваат овие неприлики, така?

-Нормално.

-Значи, тој ќе мора остро да посматра кој од нив е храбар, кој е срчен, кој е разумен, а кој богат и така ќе биде среќен, оти ќе мора да биде сечиј непријател, го пожелувал тоа или не. И да им копа гроб, се’ додека не ја исчисти државата.

-Красно чистење!

-Да, спротивно на она што го прават лекарите со телотот – реков. – Зашто тие го одземаат она што е најлошо, а го остават она што е најдобро, а тиранот го работи буквално спротивното.

-Мора така да работи, ако сака да владее!

Мартин Џеј: ДИЈАЛЕКТИЧКА ИМАГИНАЦИЈА

Историјат на Франкфуртската школа и на Институтот за социјални истражувања 1923-1950

УВОД

Да се гледа на модерниот интелектуалец како на личност која е отуѓена, неприлагодена и незадоволна не претставува веќе никаква новина. Ваквата визија веќе воопшто не’ не вознемирува, бидејќи се` повеќе се навикнуваме нашите интелектуалци да ги сметаме за аутсајдери, досаѓачи, маргинални луѓе и слично. Зборот „отуѓување“ со која се означуваат ем банални дигестивни пречки, ем најдлабоки облици на метафизичка тегобност, стана водечка узречица на нашето доба. Оти дури и на најостроумните посматрачи им стана тешко да ја разликуваат стварноста од позата. На запрепастување на оние кои со право можат да тврдат дека страдале од неговите последици, отуѓувањето на ангро се покажало како коњуктурна стока на културниот пазар. Да земеме само еден пример. Модернистичката уметност, со своите нескладности и страдања, стана основна храна на се’ попрождрљивото мнозинство на потрошувачи на култура, кои знаат да намирисаат добри инвестиции. Авангардата – ако овој термин се’ уште нешто значи – денес претставува украс на нашиот културен живот, кои можеме повеќе да го славиме, отколку од него да страхуваме. Или да наведеме уште еден случај: филозофијата на егзистенцијализмот, која што пред едно поколение изгледаше како вистинско освежување, сега се изроди во низа клишеа со кои лесно се манипулира, ама и во жално испразни гестови. Треба да нагласиме дека овој пад не дојде затоа што аналитичките филозофи ја разоткрија бесмисленоста на нејзините категории, туку попрво како последица  на неверојатната способност на нашата култура да ги апсорбира и неутрализира своите најбескомпромисни противници. Конечно, треба да се укаже на последниот пример – оваа 1972, само неколку години после извиканото раѓањето на наводната противкултура, сосема јасно се гледа дека тоа новороденче, ако веќе не умрело во колевка, лесно беше скротено, како впрочем и неговите предци. Повторно механизмите на апсорбирање и кооптирање се покажаа како извонредно делотворни.

Исход на сето ова е дека интелектуалците, кои својата критичка функција ја сфаќаат озбилно, се соочуваат со се’ потежок проблем, кога се работи на тоа да се испревари културата за да не го умртви нивниот протест. Еден вид реакција беше уште полудо бегство во културен екстремизам, желба да се шокира и провоцира на тој начин што ќе се отиде преку границите на културната толеранција. Меѓутоа, овие граници се покажаа далеку поеластични, па така она што до завчера било опсцено, од вчера веќе е ветво. Немајќи пред себе некакво чисто културно решение, бројни критички интелектуалци се обидоа да го спојат својот културен протест со неговиот политички пандан. Радикалните политички движења, особено оние на левицата, традиционално ги провлекуваат незадоволните интелектуалци, како во минатото, така и во нашето доба. Но, овој сојуз малку кога се покажал како лесен, особено кога стварноста на левичарските движења ќе станеше одвеќе опасна да би можела да се занемари. Оттаму, приближувањето на радикалните интелектуалци кон разните левичарски струи и оддалечувањето од нив е една од постојаните теми на модерната интелектуална повест.

Ова осцилирање такуѓере потекнува од уште побазичната дилема со која се соочуваат исклучиво левичарските интелектуалци. Елитизмот на оние кои што својот екстремизам го ограничуваат само на културната сфера, отфрлајќи го нејзиниот политички корелат, не предизвикува никакво чувство на вина. Од друга страна, за радикалниот интелектуалец, кој прифаќа политичко ангажирање, желбата да одржи критичка дистанца претставува посебен проблем. Држењето по страна кон општеството и „покретот“ на чија што победа тој смета, создава осетна напнатост, која никогаш не е отсутна од животот на сериозните левичарски интелектуалци. Бескрајната самокритика насочена кон отстранување на остатоците од елитизмот, што ја карактеризираше Новата левица, сведочи за постојаноста на оваа грижа. Во најлош случај, таа произведува сентиментална nostalgie de la boue; во најдобар случај, таа може да води кон искрен напор да се помират теоријата и праксата, па се зема во обзир и едно такво единство во овој несовршен свет.

Но, она што често се заборава во желбата изразот активист-интелектуалец да се исчисти од оксиморонски конотации, е тоа дека интелектуалците се веќе актери, иако во една мошне посебна смисла. Интелектуалецот секогаш учествува во симболичката акција која на било кој начин ја опфаќа екстернализацијата на неговите мисли. „Луѓето од идеја“ се достојни на внимание само тогаш кога нивните идеи бидуваат соопштени на другите со посредство на ова или она средство за комуникација. Критичката острина на интелектуалниот живот на големо произлегува од јазот кој постои меѓу симболите и реалноста. Парадоксално, во обидот да се преобразат во средство кое ќе го премости тој јаз, луѓето од идеи се изложуваат на опасноста да ја загубат критичката перспектива, која гапот ја овозможува. Тогаш обично највеќе трпи квалитетот на нивното дело, зашто се изметнува во пропаганда. Во извесен смисол, критичкиот интелектуалец е помалку ангажиран кога е свесно приврзен кон партијата, отколку кога се држи до интегритетот што го поставува неговиот занает. Како што не потсеќа Јејтс: „Интелектот на човекот е присилен да бира меѓу совршенството на животот или на делото“. Кога, во обидот да ја напушти кулата од слонова коска, радикалниот интелектуалец премногу се поистоветува со популарните сили на промената, тој го става во опасност постигнувањето на обете совршенства. Тој мора да лавира помеѓу Сцилата на безусловната еднодушност и Харибдата на своеглавата независност или едноставно да пропадне. Колку ваквиот среден пат може да биде опасен претставува една од главните поуки која што може да се извлече од радикалните интелектуалци избрани за предмет на проучување во оваа книга.

(изд. „Свијетлост“ Сараево и „Глобус“ Загреб)

ВИЛХЕЛМ БУШ: Исус наша судбина

VI

ЗОШТО БОГ ГО ДОЗВОЛУВА ТОА?

Во светот се одигруваат страшни настани!

Се случи тоа во Есен, мислам дека беше во 1937 година. Одејќи по улица, сретнав едно 16-годишно момче што го знаев од нашите младински состаноци. Тоа беше сосем растроено. Го прашав: „Што се случило?“, а тоа ми одговори: „Ме одведоа в болница и ме стерилизираа, бидејќи мајка ми е Еврејка. Кога се вратив дома, родителите беа одведени некаде“. Момчето никогаш веќе не ги видело. Татко му бил уапсен. Мајка му стигнала во концентрационен логор  во Аушвиц! Јас успеав да му помогнам на момчето да пребега во Холандија. Оттаму тоа замина во Америка, но никогаш нема да ја заборавам сликата на тоа растроено момче: „Ме одведоа в болница и ме стерилизираа, бидејќи мајка ми е Еврејка. Кога се вратив дома, родителите беа одведени некаде“! Вакви случки имаше милиони на број. Автоматски на луѓето им се јавуваат прашања: „А Бог?“ – „Каде е тогаш Бог?“ – „Зар Тој нема што да каже да ова?“ – „Зошто Бог молчи?“

Во Келн еден лудак влегол во едно училиште со фрлач на пламен. Убил 12 деца. И пак луѓето прашуваат: „А Бог?“ – „Зошто Бог молчи?“

Или се сеќавам на една жена што имаше рак. Полека и со грозни маки умираше пред своите деца. Кој го доживеал ова, мора да праша: „А Бог?“ – „Зошто Бог молчи? “

Има многу луѓе што имаат свои истории за раскажување и на крајот прашуваат: „А Бог?“ – „Каде бил тогаш Бог?“ – „Зошто Бог молчи?“

Нашиот омилен германски поет Фридрих Шилер по еден повод напишал песна што ја нарекол „Песна на радоста“. Во неа се наоѓа и стихот: „Браќа, над ѕвезденото небо нема никаков мил Татко!“

Кога некој ќе почне да размислува вака, ќе го спопаднат прашањата: „Каде е Бог?“ – „Зошто Бог тоа го дозволува?“ – „Зошто Бог ги дозволува тие страшни работи?“, веројатно ќе дојде до точката кога ќе го нападнат опасни мисли: „Па можеби нема никаков Бог?! Можеби небото е празно?! Можеби атеизмот сепак е во право?“

Драги пријатели, оној кому му доаѓаат вакви мисли треба да се уплаши. Кога би било вистина дека нема Бог, тоа би било страшно. Тогаш ние луѓето би биле сами и напуштени – како диви животни! Би биле како загубени деца што не знаат да се вратат дома. Да нема Бог!? Би било ужасно! Кога луѓето ќе ми речат: „Јас сум атеист!“, им велам: „Вие не знаете што изразувате  со тоа. Да не постои ништо над нас! Да сме напуштени! Да сме препуштени сами на себе!“ Нема ништо пострашно за луѓето од самиот човек, зар не? Римјаните ја изрекле поговорката: „Хомо хоминис лупус“. Тоа е страшно!

Не можам да ви опишам колку често луѓето ми велат: „Како може Бог тоа да го дозволи? Зошто Бог молчи?“ Бидејќи така често ме прашуваат, би сакал сега да одговорам.

Но, пред се’ морам да кажам: Јас не сум му на Бог министер за внатрешни работи. Тој не ми ги доверил своите планови, ниту ми диктирал во стенограм. Дали ме разбирате? Освен тоа, само по себе е малку глупаво да се поставуваат вакви прашања, како божем ние Бог да можеме да го разбереме. Таков Бог, што ние би можеле да го разбереме, би бил само декан или врховен црковен поглавар. Ако е таков, тогаш и јас би го разбрал. Но, кога јас целосно би го разбирал, тоа не би бил Бог. Во Библијата на едно место се вели: „Моите мисли не се ваши мисли и моите патишта не се ваши патишта“. Тоа е доволно јасно, нели?

Но, со помош на Библијата јас сепак сум дошол до извесни сознанија и јас сега би сакал со нив, колку што можам подобро, да ви одговорам на прашањето: „Зошто Бог молчи?“

1.Погрешно поставено прашање

Прво, би сакал да нагласам дека прашањето: „Зошто Бог молчи?“ е наопаку поставено прашање. Имено, тоа прашање се поставува како да постои некој судски процес: На судскиот стол седи госпоѓа Шулце или пастор Буш. На клупата за обвинети седи Бог. И сега му велиме: „Обвинет Боже, зошто ти сето ова го дозволуваш? Зошто молчиш?“ Морам јасно да ви кажам: Таков Бог, што дозволува да седи на клупа за обвинети, всушност не постои!

Се сеќавам на една страшна сцена од времето кога бев сосема млад пастор. На 27 години тукушто пристигав во Есен, кога избувна рударски штрајк, што силно ги возбуди духовите. Еден ден минував крај еден плоштад. Таму еден човек, качен на сандак за сапун, остро им зборуваше на насобраните луѓе. Зборуваше за гладните деца, за надниците, за невработеноста. Наеднаш ме забележа и довикна: „Ха, еве го пасторот! Дојди малку ваму!“ Обично прифаќам љубезни повици. Така се приближив до толпата. Луѓето ми наравија пат и јас пристапив до говорникот. Околу сто рудари стоеја околу мене. Ми стана малку незгодно. На универзитетот не ме учеа за вакви пригоди.

Тогаш тој почна:  „Слушај ме попче! Ако има некој бог, што јас не го знам, но можеби постои, јас кога ќе умрам, ќе застанам пред него и ќе му речам“ – притоа почна да се дере: „Зошто дозволуваш луѓето на бојно поле да бидат масакрирани? Зошто дозволуваш да гладуваат деца, а други да го кошкаат јадењето, бидејќи го имаат во изобилие? Зошто дозволуваш луѓето мизерно да умираат од рак? Зошто? Зошто? – Потоа ќе му кажам: Ти боже отстапи! Да те нема! Исчезни!“ – викаше човекот. Тогаш и јас му се извикав: „Сосема точно! Да го нема таквиот бог!“ Наеднаш се’ стивна. Говорникот направи чудна гримаса и рече: „Момент! Зар ти не си свештеник. Ти не смееш да кажеш: „Да го нема таквиот бог!“ Јас му одговорив: „Слушај ме ти! Таков бог, пред кој така ја отвораш устата и кој би дозволил ти да го ставиш на клупата за обвинети, да стоиш како судија пред него и да го обвинуваш – таков бог има само во твојата фантазија. На таков бог и јас би можел само да му кажам: `Долу таквиот бог!` Долу таквиот будалест бог кој созадал такви услови да можеме да го обвинуваме, да го поттурнуваме и пак да го викаме според потребите. Таков бог не постои. Но јас ќе ви речам нешто друго: Има еден друг, вистински Бог, пред Кого ти ќе бидеш обвинет и пред Кого не ќе можеш ниту уста да отвориш, бидејќи Тој ќе те праша: `Зошто не ме почитуваше? Зошто не ме повикуваше? Зошто живееше со нечист живот? Зошто лажеше? Зошто мразеше? Зошто се караше? Зошто ...?` Така ќе те прашува. Тогаш ќе ти застане зборот во грлото! Тогаш не ќе можеш да изустиш ниту збор! Не постои бог на кој би можеле да му речеме: `Да те нема!` Но има еден жив, вистински, свет Бог, Кој ќе може да ни каже: `Марш надвор`!“

Истово ова би сакал и вам денес да ви го кажам: ако денес слушнете луѓе што му префрлаат на Бог: „Како можеше Бог сето тоа да го дозволи? Зошто Бог молчи?“, тогаш речете им: „Таков будалест и замислен бог, кого би можеле да го обвинуваме, не постои! Има само еден Свет Бог Кој нас не’ обвинува, тебе и мене!“ Дали се придржувате кон Божјите заповеди? Што си замислувате? Бог не се шегува со своите заповеди. Ние сме обвинетите, а не Бог!

2. Божјото молчење значи Негов суд

„Зошто Бог молчи?“ Видете, Бог често молчи и Божјото молчење е најужасна осуда врз нас.

Јас сум цврсто уверен дека постои пекол. Тој сигурно не е таков каков што е претставен на многу слики, место каде ѓаволот ги пече душите или слични глупости. Јас верувам дека има пекол, каде Бог нема што да им каже на луѓето. Таму можете да се молите, можете да го преколнувате, да викате по Него – но Тој нема да одговори! Рускиот писател Достоевски еднаш рекол: „Пеколот е место каде што Бог не погледнува“ – тоа е место каде што конечено сме оставени, наполно напуштени од Бога. Да, Божјото молчење е Негов суд. Треба да ви биде јасно: Пеколот затоа и почнува овде на земјата, кога Бог молчи.

(„Исус наша судбина“, Љубители на Христијанското Евангелие во РМ – трето издание, Скопје 2000 г.)

Десанка Максимовиќ: ЛЕТОПИС НА ПЕРУНОВИТЕ ПОТОМЦИ

САН О КРУНИ

Стоји Краљ на обали

и гледа некамо пут истока.

Пали се понека звезда ретка

лука је мора до врха пуна.

И Краљу се чини однекуд чује

глас онога давног претка:

Гледај, израња из воде круна

лепша него круне Византа и Рима

и бог милосрђа у ватреној одори

с неба је на руке прима

да је на твоје стави чело.

То од њеног драгог камења и злата

све море гори,

то се она огледа у затонима.

То она обасјава шпиље и шкрапе

и далеке хриди,

те се сваки кутак обалске мапе

јасно види.

То она одавде чак до Дувна

претвара поља у сребрна гумна.

И говори прадед невидљив:

Погледај тај храм велелепан,

ту камену, сиву катедралу

с тисућ кандила,

тисућу полилеја на стропу

и жижака у рукама поданика, -

под њеним сводом драгуља,

насред сребрне оне простирке

што се пружа од тебе до храма

стаћеш и примити краљевску круну

уз глас оргуља.

А потпиривач сумње и неповерења

притајен увек као ухода

час погодан чека,

и чим се Краљ занесе, шапуће му:

То, кнеже барбарски, није круна

нити је твоје крунисање,

него месечина израња пуна,

него се месец у сваком затону,

сличан златном чуну,

нише на валу.

Кнеже барбарски, то се месец блиста,

он обасјава около хриди,

он се одасвуд види.

А оно што личи на катедралу,

високе су оштре планине.

И што ти се стубови чине,

кипариси су, борје и палме.

Не чује се ово глас оргуља,

нити свештеници читају псалме,

него море с ветром разговара.

И сребрна она простирка,

сребрне стазе

што долазе пред твоје ноге,

месечеви су дуги одблесци.

А те светиљке многе

бити неће кандила и свеће

и полилеји, него су сазвежђа

видику до најдаљих међа.

И опет глас предака поче:

гласови сумње не слушај, потомче.

Тебе је судбина на свет довела

краљевском душом крунисана,

краљем ти си већ уписан

у летописе.

У земљама словинским и несловинским

о теби као краљу говори се:

ти си краљ имаднеш ли на глави

као круну

месечину само пуну,

као што богови остају боговима

ако њима и не моли се.

А ми се у прошлост враћамо, Краљу,

силазимо међу понорнице

и још дубље.

Подизаће сунце до у зенит

своје зубље,

плавиће ти земљу месечина,

шумеће потоци, хукати сова,

кликтати крагуј,

само нећеш чути нашег гласа.

Али ти срећно и даље краљуј,

брани румена пољица ова

и камен краса.

Алфред Рапопорт: ВО ЗЕМЈАТА НА МАЧЕНИЦИТЕ

ОСМАНЛИСКИТЕ ЧИНОВНИЦИ И ВОЕНИ ЛИЦА

Ако среде османлиските големци, соработници на Хусеин Хилми во реорганизирањето на трите вилаети, на прво место го ставам Махмуд Шефкет паша, тоа е поради неговата положба на косовски валија, а не затоа што подоцна стана началник на армиски корпус, главен инспектор и најсетне министер на војната и велик везир. Инаку, кон него би требало да го присоединам и Талат паша, кој што во епохата на реформите, беше најобичен сметководител во поштите и телеграфот и доаѓаше во просториите на нашето дипломатско претставништво за лично да ја наплати сумата што ја должевме за телеграмите, испратени конкретниот месец.

Махмуд Шефкет паша беше од Багдад и фактот што јас таму истерав скоро 4 години, та го познавав и брат му Халил бег, придонесе до извесен степен за нашите пријателски врски, кои ги одржував со тој генерал дури и кога двајцата ја напуштивме Македонија. Благонаколоно ги чувам неколкуте реда што ми ги испрати од Константинопол малку пред неговата трагична смрт.

Тешко би било османлиската влада да направи подобар избор од тој на Махмуд Шефкет паша за важната позиција генерал-губернатор на Косово и тоа во времето на меѓународните реформи. Тој ги поседуваше сите нужни способности. Воениот чин му го даваше неопходниот авторитет; техничките познавања на неговата воена специјалност – артилеријата беа добро познати меѓу странските офицери (кои во Македонија ги беше збрала реорганизацијата на жандармеријата) што го увеличуваше неговиот престиж. Тој течно говореше и пишуваше француски и германски. Беше учел во Германија и имаше стаж во нејзината војска. Нешто повеќе: ги покажуваше сите квалитети на добар дипломат: пред се’ – трпение, упорност и склоност кон спогодување. Се држеше над религиозните и расните предрасуди, што беше важно кога се имат предвид борбите и соперништвата во неговиот вилает. Пред младотурците успеваше да одржи добри врски со Илдиз-ќошк, без особено да ги крие либералните идеи, кои му создадоа многу пријатели – меѓу сонародниците и странците. През јули 1908-а не се поколеба да застане на страната на Енвер и Нијази – нивните погледи соодветствуваа со неговите. Во однос на неговата роља за време на контрареволуцијата од март1909 ќе кажам во поглавјето околу заточението на султанот.

Среде другите османлиски генерали кои командуваа во Македонија, имаше старотурци како Шемши паша, кого ќе го споменам во поглавјето за Уриетот, и Хајри паша – долго време началник на 3-ти армиски корпус во Солун. Имаше и други со модерните сфаќања на Махмуд Шефкет паша – на пример Али паша Колонија, кој беше началник на штаб за време на експедицијата кон Константинопол (види поглавје „Султан во заточение“). Но најмнгубројна беше групата на средина меѓу горните две – на пример Черкезот Сејфула паша, храбар воин, кој многу држеше до дисциплината, но кој не можеше да се помири со падот на стариот режим и се самоуби.

Друг генерал од таа медијана-категорија беше Осман Февзи паша, кој во својство на командант на Скопје, има голема заслуга за дисциплината на војската и оттука за делото на реформите, бидејќи го олесни учествувањето на христијаните. Осман паша беше Татарин и брат на познатиот Ахмед Фејзи паша, кој одигра не баш добра улога во Јемен и кого го видов во Багдад в мошне неблагопријатна светлина. Осман Февзи беше во секој поглед спротивност на брата си. Но, изгледа го следеше лош к‘смет, оти во два случаја на тој генерал му се падна доста смешна роља: првин како валија на Јанина, каде што една неразумна постапка на Есад паша (подоцна диктатор на Албанија) му го изложи на показ неговиот личен живот, а потоа и за време на 1908-та, кога младотурците го извлекоа од Битола и го држеа неколку дни затворен во Ресен.

Од вишите османлиски офицери, кои се истакнаа на еден или друг начин во периодот на реформите, ќе го посочам само достојниот командант на косовската жандармерија Галиб бег, кој се радуваше на пријателството и довербата на австро-унгарската воена мисија, потоа Албанецот Исмаил Хаки бег, прикрепен кон Хилми паша и организатор на обиколките низ земјата, коишто ги изведуваа главниот инспектор и странските му соработници, ама пред се’ Енвер бег кој највеќе од сите направи блескава кариера. Кој можеше да предвиди дека тој млад началник на батаљон, кроток и скромен на прв поглед (имиџ што понекогаш го кошташе да биде предмет на подигравки) ќе стане херој на младотурската револуција? Има ли нешто поневеројатно од фактот дека во предвечерјето на 23 јули 1908, Енвер ја фати шумата – тој кој што во канцеларијата на Хусеин Хилми паша беше специјално задолжен за гонење на четите? Се’ беше исклучително во кариерата на тој човек, кој во текот на 12 години премина како метеор низ историјата на Турција и светот, собори еден режим и ја втера државата во светска војна, за да се бие со Русите – во неговите очи турскиот смртен враг. Тој се бореше во африканските пустини против Италијаните и ги заврши своите денови в битка во Централна Азија – одново во бој со Русите - во име на муслиманската религија и за слобода туранската раса.

Ретко се случува еден човек да се одликува со карактеристики ем на оратор ем на водач, како што е случајот со Енвер. Красноречивоста, чесноста и необузданоста го објаснуваа големото влијание што го имаше врз своите сонародници; смелоста и устремот ги исполнуваа со ентузијазам војниците. Очигледно е дека таквите карактеристики му пречеа да биде добар дипломат. Малку после младотурскиот преврат, се уверив дека дипломатијата не му е јака страна. Во еден момент, комитетот „Сојуз и прогрес“ дојде на мнение дека австро-турската расправа избувната околу анексијата Босна и Херцеговина, не напредува според желбите во Солун. Тогаш „Џемиет“ се обрати кон мене и ми рече да побарам од мојата влада да ме овласти да преговарам со некои младотурски делегати. Овластувањето ми беше дадено од гроф Ахрентал, се разбира во границите што ги налага дипломатскиот протокол. Тие преговори кои се одвиваа едно време и за кои впрочем стана збор во една статија што се појави по неколку месеци во „Нувел прес либр“, како што можеше да се предвиди, не доведоа до ништо. Но во тој случај, можев да се убедам дека Енвер бег ептен многу се пали, а од друга страна нема брзи рефлекси. Во тој однос, еден друг делегат на комитетот „Сојуз и прогрес“, со кого тогаш исто имав разговори, јасно го надминуваше. Тоа беше Хаџи Адил бег, во тоа време со скромните функции на директор на Солунската царина, чиј талент набргу получи признание.

Минувам кон цивилните соработници на Хилми паша. Канцелариите им беа управувани од Халил бег, сериозен, спокоен и љубезен човек, кој многу тактично ја исполнуваше тешката задача да одржува ред во сложениот организам на главниот инспекторат. Дури и архивите, во голем број случаи слабо место на администрациите, беа наредени по таков образец каков што ретко сум видел другаде. Со страста кон работата, Хилми паша не поднесуваше некое досие да не биде најдено веднаш. И само ако тоа не се случеше, јас можев да го видам разгневен. Персоналот беше навикнат на ова и наоѓаше начин да му ги носи материјалите светкавично брзо, дури и кореспонденции кое не биле актуелни со години.

Поради различните јазици говорени во Македонија и присуството на странски офицери, се јави потребата од сложна преведувачка служба: за неа одговараа Милха бег Фрашери и Исмаил Талат бег. Првиот беше образован Албанец, кој како и другите од неговиот род се разбираше во шќиптарската литература, а денес ја има функцијата албански ополномошен министер во Атина; Исмаил Талат од Солун – остроумен потурчен христијанин – кој што го познавав уште од времето на Мехмед Хафиз паша како драгоман во Косовскиот вилает, ми припомни за следнава случка. Тој славен драгоман, кој немаше никаква склоност за туризам, бил задолжен да придружува во Призрен еден англиски журналист, кој подоцна стана познат политичар во својата земја. Штом пристигнале на станицата во Качаник, Англичанецот слегол од возот за да побара водич со кого би се искачил на врвот Љуботен. Исмаил Талат ѕирна дека овој преговара со некаков Албанец, ми се приближи – зашто и јас патував во нивното купе – и ми прошепна: „Ако двајцана луди – Англичанецот и Албанецот – се договорат, ќе треба да одам со нив и да кршам глава по Шар-планина!“

Покасно, со создавањето на Финансиската комисија, преведувачката служба се рашири уште повеќе и главниот секретар Виталис ефенди ја надополни чудесно. Тој беше големиот трудохоличар и душата на таа комисија. Надворешната служба се состоеше од инспектори. Тоа беа видни луѓе, како Оскан ефенди и Фаик бег, чиишто заслуги и квалитети подоцна беа наградени со поверените министерски портфељи во Стамбол.

На крајот на краиштата, главниот инспекторат на трите вилаета постигна можеби најголем организационен успех на кој што Турција било кога му се радувала. Меѓутоа, штом сите тие способни луѓе и чудесни органи не успеаја да го сопрат развојот на настаните, очигледно „усудот“ беше предодредил да настапи крајот на турската власт во Македонија.

(„Во земјата на мачениците“ – спомени на Алфред Рапопорт, ген. конзул на Австро-Унгарија во Македонија, Париз 1927)