ТИН УЈЕВИЌ: Лелекот на Ратајот

1.

SVAKIDASNJA JADIKOVKA

Kako je tesko biti slab,

kako je tesko biti sam,

i biti star, a biti mlad!

I biti slab i nemocan,

i sam bez igdje ikoga,

I nemiran, i ocajan.

I gaziti po cestama,

i biti gazen u blatu,

bez sjaja zvijezde na nebu.

Bez sjaja zvijezde udesa,

sto sijase nad kolijevkom,

sa dugama i varkama.

-O Boze, Boze, sjeti se

svih obecanja blistavih

sto si ih meni zadao.

I znaj da Sin tvoj putuje

dolinom svijeta turobnom

po trnju i po kamenju,

od nemila do nedraga,

i noge su mu krvave

I srce mu je ranjeno.

I kosti su mu umorne

i dusa mu je zalosna,

I on je sam i zapusten.

I nema sestre ni brata,

i nema oca ni majke,

i nema drage ni druga.

I nema nigdje nikoga

do igle draca u srcu

i plamena na rukama.

I sam i samcat putuje

pod zatvorenom plaveti,

pred zamracenom pucinom,

i komu da se potuzi?

Ta njega nitko ne slusa,

ni braca koja lutaju.

O Boze, zeze tvoja rijec

i tijesno joj je u grlu,

i zeljna je da zavapi.

Ta besjeda je lomaca

i duzan sam je viknuti,

ili cu glavnjom planuti.

Pa nek sam krijes na brdima,

pa nek sam dah u plamenu,

kad nisam krik sa krovova!

O Boze, tek da dovrsi

pecalno ovo lutanje

pod svodom koji ne cuje.

Jer meni treba mocna rijec,

jer meni treba odgovor,

i ljubav, ili sveta smrt.

Gorak je vijenac pelina,

mracan je kalez otrova,

ja vapim zarki ilinstak.

Jer mi je mucno biti slab,

jer mi je mucno biti sam-

(kada bih mog’o biti jak,

kada bih mog’o biti drag)-

no mucno je, najmucnije

biti vec star, a tako mlad!

2.

SUVISNI EPITAF

Blazeni koji sa radosnom dusom

motrite sunca i zute poljane!

Ja prisluskivah kako nocnom tmusom

suste borici i umorne grane;

ali sa tudjim srcem, jecajuci,

vrnuh se zalu nasih mladih ljeta;

srce na dlanu ja donesoh kuci,

raskosni poklon iz prostrana svijeta.

Ne rekoh zeni slovke koje plamte

niti se vezah prstenom i zarom;

i nece – mislim – da me Sveti pamte

k’o druga druge vjerno pred oltarom,

ne cvilim dakle oci zaklopljene,

niti se lazem srecom drugog svijeta,

moj brate, za te ponizene zjene

i za to srce sto tasto ocvjeta.

Pricest sam snio u nevinoj grudi,

slatki i sveti ti za mene si bio

i smjerno drugi nego bucni ljudi,

dok sada cutke strepim – tio, tio –

na celo (bijelo kao kam oltara)

polazem vosak moje zute vjere,

plamicak zadnji sto uz plamen zgara

i taman oblak nad vjedjama stere.

Uzalud dakle bijah vjerujuci!

Al’ sad cu barem da na grijesnom pragu

u danu strave, u meteznoj kuci,

da Covjek budem na tom sarkofagu.

Jer ni s te strane ne cuh Spasitelja

i bistro derem podlu laz nebesa.

No avaj meni bratstvom mojih zelja!

No avaj meni bolnim krstom mesa!

Necu ti slovkat bablje ocenase

ni dosadjivati mutnim oremusom;

no za cistocu Zemlje, majke nase,

cutati, zgnjecen lagumom i trusom.

Drugi su, slava prekaljenoj fronti,

zasli u jarak zajednicke tame;

dok dnevnu zemlju tlace horizonti

sto ih ne spase zvijezda dobre mame;

a ti si mirom i kraljevstvom geste

sa prasna druma gdje gradjanin hoda

pres’o na plave i suncane ceste

protega drugih zlatnijih sloboda;

pa ipak sada, na tom starom trnu,

ja necu klicat Duhu Kakav Nije,

niti cu slavit opcu grudu crnu

sto misli bune maglom tupom krije;

ta nista ne znam o tajanstvu boga

osim bozanstva savijesti i tvari;

a bujnim mlijekom vrela sakritoga

ne napih usne sto groznicom zari.

Sjeto za onim koga dolje nema,

ne grle ruke, ne vide ga oci,

a isprazna je daleka poema

natpisa smrtna na kamenoj ploci;

ni nasom psovkom niti molitvama

nece se tresti podmitljivo nebo;

necu te kumit usred pijana hrama

secernom rijecju, Gospo, rajska bebo;

ja volim tugu i svetinju smrti

od mrznje sunca i jasnoce dneva:

spavaj! o snivaj! Kad si Zreli (strti)

ne slusaj kletve niti hvalospijeva;

em tako samac, momacki, na splavi

spasoh se tudjim crnim brodolomom;

snij, brate! Cekam u krijesu i lavi,

kad hora kucne, javit cu se gromom!

3.

MOLITVA IZ TAMNICE

Beskrajni Boze, sto na plavom svodu

zlato i srebro nocnih zvijezda palis,

cujes li gdje ti na prljavu podu

lelece ljutu molbu shrvan malis?

U noci kad sam ocajnicki bdio

s pogledom rujnim povrh vlaznih stropa,

kad sam u ognju bolnih masta snio

zvuk pjesme bune ili gromor topa,

koliko puta iz te crne tame

podigoh nebu ruke pune gnjeva,

koliko puta povrh ostre slame

povristah mrznjom svetih hvalospjeva!

Ako li zrtva mesa ili kosti

spasenje moze robova da kupi,

gavranu dat cu da se njome gosti

i gladnom crvu cetvrt srca skupi.

Ako te grudi, il’ te oci bistre,

treba da kljunom svirep jastreb kjluje,

i da me memla, ili bitka istre,

neka! o neka! samo Bog da cuje!

Za pir i raskos ljubavi buducih,

za zelen trave i za zlato zita,

za slavnu vatru poljubaca vrucih,

za vino pjesme, za zvuk sto mahnita

-i za sve zetve ponosne i ljepe

i za sve berbe blazene i ciste,

evo ti nudjam poklon volje slijepe

i svetlijih zelja gorde ametiste.

I moja pluca, bubrege i jetra,

i moje kosti, zivce ili kozu,

pruzam za iskru plamenoga vjetra,

stavljam na oltar zrtvenome nozu.

Neka od tijela ne ostane praha,

neka od duse ne pretece plama;

neka u pozar nestane mog daha

a povrh lijesa bude vjecna tama;

i neka cemer potone u dimu,

a plavi sanci u zelenoj travi,

no samo, Visnji, zivom pobratimu

kandilo svoje milosti objavi.

Razgali svijetu bagrenu slobodu,

i cudo stvari sto se sebi dive,

ozari plavet i obasjaj vodu,

razderi zorom horizonte sive;

i, kada bljesne mlada zelja ljudi,

napon tetive u poletu luka,

pod trudnu siju uzglavlje posudi,

nad musko tjeme gizdu slavoluka.

Pokazi sto je Vasiono Pravo,

i nemir znati, ili Ljibav moci,

i volja ici, ici tvrdoglavo

pod zegom sunca i svjezinom noci.

Mermera pokoj, zubor vodoskoka

otkrij za blijede, sanjarske mjesece;

a Eden uha i muzika oka

spasi sa novi osmijeh nase djece.

A kada spane ova crna ljaga

i radost zblazi sveto lice Hrista,

blazena bit ce otkupljena vlaga

i kuzna plijesan zasjat ce cista.

Znam da cu dotle ostati bez glasa

i da ce grobom biti mracna tama,

no zbog tog svetog, zbog tog slavnog casa

blagosiljem te sa ovim verigama.

Jer ce u vrtu da pobjedni lovor

i njezna mirta da upored cvjeta,

jer ce da slavi oslobodjeni govor

vjecitu mladost I nevinost svijeta.

(1920)

ЏОРЏ БЕРКЛИ: Есеј за превенцијата од уривањето на Велика Британија

…

The same noble principle may be also encouraged by erecting an Academy of ingenious men, whose employment it would be to compile the history of Great Britain, to make discourses proper to inspire men with zeal for the public, and celebrate the memory of those who have been ornaments to the nation, or done it eminent service. Not to mention that this would improve our language, and amuse some busy spirits of the age; which perhaps would be no ill policy.

This is not without example; for, to say nothing of the French Academy, which is prostituted to meaner purposes, it hath been the custom of the Venetian Senate to appoint one of their order to continue the history of the Republic. This was introduced in the flourishing state of that people, and is still in force. We fall short of other nations in the number of good historians, though no nation in Christendom hath produced greater events, or more worthy to be recorded. The Athenian Senate appointed orators to commemorate annually those who died in defence of their country, which solemnity was performed at their monuments erected in honour of them by public; and the panegyrics, composed by Isocrates and Pericles, as well as many passages in Tully, inform us with a pleasure the ancient orators used to expatiate in praise of their country.

Concord and union among ourselves is rather to be hoped for us an effect in public spirit that proposed as a means to promote it. Candid, generous men, who are true lovers of their country, can never be enemies to one half of their countrymen, or carry their resentments so far as to ruin the public for the sake of a party. Now I have fallen upon the mention of our parties, I shall beg leave to insert remark or two, for the service both of Whig and Tory, without entering into their respective merits. First, it is impossible for either party to ruin the other without involving themselves and their posterity in the same ruin. Secondly, it is very feasible for either party to get the better of the other if they could first get the better for themselves; and, instead of indulging the little womanish passions of obstinacy, resentment and revenge, steadily promote the true interest of their country, in those great clear points of piety, industry, sobriety of manners, and an honest regard for posterity, which, all men of sense agree, are essential to public happiness. There would be something so great and good in this conduct as must necessarily overbear all calumny and opposition. But that men should act reasonably is rather to be wished than hoped.

I am well aware, that to talk in public spirit, and the means of retrieving it, must, to narrow sordid minds, be matter of jest and ridicule, how conformable soever it be to right reason, and the maxims of antiquity. Though one would think the most selfish men might see it was their interest to encourage a spirit of others, by which they, to be sure, must be gainers. Yet such is the corruption and folly of the present age that the public spirit is treated like ignorance of the world and want of sense; and all the respect is paid to cunning men, who bend and wrest the public interest to their own private ends, that in other times hath been thought due to those who were generous enough to sacrifice their private interest to that of their country.

Such practices and such maxims as these must necessarily ruin a state. But if the contrary should prevail, we may hope to see men in power to prefer the public wealth and security to their own, and men of money make free gifts, or lend it without interest to their country. This, how strange and incredible soever it may seem to us, hath been often done in other States. And the natural English temper considered, together with the force of example, no one can tell how far a proposal for a free gift may go among the monied men, when set on foot by the legislature, and encouraged by two or three men of figure, who have the spirit to do generous thing, and the understanding to see it is every private men’s interest to support that of the public.

If they who have their fortunes in money should make a voluntary gift, the public would be eased, and at the same time maintain its credit. Nor is a generous love of their country the only motive that should induce them to this. Common equity requires that all subjects should equally share the public burden; and common sense shows that those who are foremost in danger should not be the most backward in contributing to prevent it.

Before I leave this subject, I cannot but take a notice of that most infamous practice of Bribery, than which nothing can be more opposite to public spirit, since every one who takes a bribe plainly owns that the he prefers his private interest to that of his country. This corruption is become a national crime, having infected the lowest as well as the highest amongst us, and is so general and notorious, that as it cannot be matched in former ages, so it is to be hoped it will not be imitated by posterity.

This calls to mind another guilt, which possess in a very eminent degree; there being no nation under the sun where solemn Perjury is so common, or where there are such temptations to it. The making men swear so often in their own case, and where they have an interest to conceal the truth, hath gradually worn off that awful respect which was once thought due to an appeal to Almighty God; insomuch, that men now-a-days break their fast and custom-house oath with the same peace of mind. It is a policy peculiar to us, the obliging men to perjure or betray themselves, and hath had no one good effect, but very ill ones. Sure I am that other nations, without the hundredth part of our swearing, contrive to do their business al least as well as we do. And perhaps our legislature will think to proper to follow their example. For, whatever measures are taken, so long as we lie under such a load of guilt as national Perjury and national Bribery, it is impossible we can prosper.

This poor nation hath sorely smarted of late, and to ease the present smart, a sudden remedy (as is usual in such cases) hath been thought of. But we must beware not to mistake an anodyne for a cure. Where the vitals are touched, and the whole mass of humours vitiated, it is not enough to ease the part pained; we must look further and apply general correctives; otherwise the ill humour may soon show itself in some other part.

The South-sea affair, how sensible soever, is not the original evil, or the great source of our misfortunes; it is but a natural effect of those principles which for many years have been propagated with the great industry. And, as a sharp distemper, by reclaiming a man from intemperance, may prolong his life, so it is not impossible but this public calamity that lies so heavy on the nation may prevent its ruin. It would certainly prove the greatest of blessings, if it should make all honest men of one party; if it should put religion and virtue in countenance, restore a sense of public spirit, and convince men it is a dangerous folly to pursue private aims in opposition to the good of the country; if it should turn out thought from cozenage and stock-jobbing to industry and frugal methods of life; in fine, if it should revive and inflame the native spark of British worth and honour, which hath too long lain smothered and oppressed.

With this view I have, among so many projects for remedying ill state of our affairs in a particular instance, ventured to publish the foreign hints, which as they have been thrown together from a zeal for the public good, so I heartily wish they may be regarded neither more nor less than as they are fitted to promote that end.

Though it must be owned that little can be hoped if we consider the corrupt degenerate age we live in. I know it is an old folly to make peevish complaints of the times, and charge the common failures of human nature on a particular age. One may nevertheless venture to affirm that the present hath brought forth new and portentous villainies, not to be paralleled in our own or any other history. We have been long preparing for some great catastrophe. Vice and villainy have by degrees grown reputable among us; our infidels have passed for fine gentlemen, and our venal traitors for men of sense who knew the world. We have made a jest of public spirit, and cancelled all respect for whatever our laws and religion repute sacred. The old English modesty is quite worn off, and instead of blushing for our crimes, we are ashamed only of piety and virtue. In short, other nations have been wicked, but we are the first who have been wicked upon principle.

The truth is, our symptoms are so bad that, notwithstanding all the care and vigilance of the legislature, it is to be feared that the final period of our State approaches. Strong constitutions, whether public or natural, do not feel light disorders. But when they are sensibly affected, the distemper is for the most part violent and of an ill prognostic. Free governments like our were planted by Goths in most parts of Europe; and, though we all know what they are come to, yet we seem disposed rather to follow their example than to profit by it.

Whether it be in the order  of things, that civil States should have, like natural products, their several periods of growth, perfection and decay; or whether it be an effect, as seems more probable, of human folly that, as industry produces wealth, so wealth should produce vice, and vice - ruin.

God grant the time be not near when men shall say:

“This island was once inhabited by religious, brave, sincere people, of plain uncorrupt manners, respecting inbred worth rather than titles and appearances, assertors of liberty, lovers of their country jealous of their own rights, and unwilling to infringe the rights of others; improvers of learning and useful arts, enemies to luxury, tender of other men’s lives, and prodigal of their own; inferior in nothing to the old Greeks and Romans, and superior to each of those people in the perfections of the other. Such were our ancestors during their rise and greatness; but they degenerated, grew servile flatters of men in power, adopted Epicurean notions, became venal, corrupt, injurious, which drew upon them the hatred of God and man, and occasioned their final ruin.”

1721 

(Stanford University Library)

МИХАИЛ НЕДЕЛЧЕВ: Писатели – Преображенци и нивните сопатници

Биографски раскази

ХРИСТО СИЉАНОВ – Четник, поет, мемоарист, историограф

...(Среде останатите материјали се и полемичните статии на д-р Христо Татарчев против Ал. Протогеров и Т. Александров, како и фрагменти од спомените на Сиљанов.) Редум со „Неволнишки песни“ се печатат и „Темнични огледи“ – на Сиљанов и други автори. Воопшто, затворот продолжува долго да е тема во тоа четиригодишно списание.

Како редактор на списанието „Сила“ Сиљанов дава простор на младешките творби на некои од најинтересните таленти од тој период: Светослав Минков, Христо Смирненски, Владимир Пољанов, Ламар и др.

Многу бргу списанието „Сила“ ќе ја промени општествената позиција. Уште преку 1921 г. тоа започна офанзива против довчерашните „колеги“ по зандана. Во текот на таквата полемика Сиљанов и другите публицисти на „Сила“ се определено критични и напаѓачки настроени. Во продолжение Сиљанов станува еден од најдоследните изразители на „блокарската“ идеологија. И како политичар и како новинар тој се вклучува при формирањето на Демократскиот сговор.

Но, ајде преку раскажувае на новата етапа да не ја превртуваме публицистичката биографија на Христо Сиљанов во образец на политичка кариера. Затоа што тој засекогаш го запазува авантуристички дух од младешките арамиски години - и според зборовите на син му – секојпат бил склон да изнајде благовиден предлог да замине некаде – во Цариград или другаде сеедно, се’ во полза на својот род. Кон крајот на престојот в апсана на пример, тој доживува една романтична љубовна историја со екстравагантната црвенокоса затвореничка, која од ревност си го убила вереникот. На таа таинствена дама, бележита во литературните текстови на Сиљанов под името „Мињон“ тој посветува теми и стихотворби, затворски раскази. И след излегувањето од затворот, иако не се разделил со сопругата Софија Малиновска, Христо Сиљанов очигледно извесно време живее со својата љубена – исто пуштена од зандана. За тие денови постојат колоритни страници во спомените на Антон Прудкин „Записи на морнарот“, каде што знаменитиот аферист раскажува дека при една посета на двојката, за малку не ја дигнал фаталната дама од интелигентот-револуционер и веќе политичар (...). Пак во тие први месеци по крајот на војната Сиљанов се кандидира за депутат на изборите во „новите земји“ (Тракија) за време на краткото време на бугарската власт (според спомените на син му). Опитот му пропаѓа. (Имам в архива една поштенска картичка на таткото до сина си со сосема едноставен текст: „Многу поздрави ти праќа татко ти од Хасково. Утре заминувам за Дедеагач. Тато.“, со дата 4.02.1919). По тие обиколки Сиљанов сепак се прибира при семејството на улица „Аксаков“ 23, во наредниот стан под кирија. Очебијно дека сите тие патувања-враќања и затворничества не и’ прават впечаток на Софија Малиновска – една мошне самостојна жена со сопствени интелектуални занимања, на што укажува сопружничката конфигурација „Ние не сме семејство, ами три души кои живејат заедно“. Така на пример, в еден момент, таа решава дека треба со Евгениј да замине на година дена во љубимиот Париз, оставајќи го Христо Сиљанов при неговите политички битки.

Но, да се вратиме кон списанието „Сила“. Разгранувањето и последователното изобличување на Зземјоделскиот режим станува се’ по-аподиктично. Во статијата „Самохранението на државата“ („Сила“, IV, бр. 14 од 13 октомври 1923 г.) тој категорично ја осудува гигантскта провокација со Септемвриското востание, макар што како хуманист додава дека редот е вопспоставен „по цена на скапата бугарска крв“. Во статија од крајот на истата година, Сиљанов повикува во името на силната држава, Демократскиот сговор да го изгуби карактерот на коалиција и „да се претвори в една хомогена, единствена и дисциплинирана организација, која што ќе пушти длабоки корени среде народот“. Таа илузија за „силова“ политичка система се раѓа во буржоаските политички средини после екстремните кризи (вклучително во Полска) која знаеме дека доведе до фашизмот в Италија, до национал-социјализмот во Германија, до силен авторитаризам во Унгарија. И како публицист и како политичар Сиљанов не се претвора во краен претставник на тие погледи за не-нужноста на старите партии, за неопходноста да бида слеени во една единствена сила – противставена ем на болшевиците, ем на портокаловите реваншисти. Наспроти тоа што и самиот Сиљанов, како и многу други буржоазни дејци имаат свои страдања од последните месеци на портокаловиот режим – после што и разбрал за погромот над буржоаските политичари од Конституциониот блок - Сиљанов се запатил кон Велико Трново за со свои очи да ги види престапите; и тој такуѓере бил претепан од гневни „сопаджии“.

По 9 јуни 1923 г. Сиљанов станува депутат на Демократскиот сговор, и станува главен редактор на истоимениот официоз. И по втор пат е избран за пратеник  - одново од Татар-Пазарџик. Тоа е доба на незапирлива публицистичка дејност. И на бесконечни „срешти со бирачите“ кои вечно вршат опсада во малата меѓувремено изградена куќа во Журналистичкиот кварт в Лозенец и сите бараат некакво дребно вработување.

Меѓутоа, карактеристично е за Сиљанов дека, уште пред паѓањето на Демократскиот сговор, уште како делегат на владејачката формација, тој се искажува мошне критично за Хитлер и ги предизвикува против себе нападите на крајно реакционерните журналисти – како на пример статијата на Н. Ушев „Германија навистина си најде мајстор“, од весникот „Бугарски фашист“ г. III, бр. 35 од 17 март 1931 год. – одговор на статија на Сиљанов.

Паралелно со работата во поправителствените изданија како водечки публицист по актуелни внатрешни теми, по стопирањето на „Сила“ Сиљанов се префрла во Влаковиот „Демократски преглед“, каде што ја води надворешно-политичката ревија.

Кон крајот на 20-тите години Сиљанов е избран за претседател на Друштвото на софиските новинари. Интервјуиран во тоа својство за весникот „Литературен глас“, тој кажува: Весникарството не е бирократизам. Тоа изискува нерви и крв. Вистински прес-новинар е оној кој ја врши весникарската работа со ум и срце“.

И уште: „Строгото одделување на журналистот од писателот не може да се прави.“ А, еве една бегла и всушност ласкава карактеристика на нашиот тогашен печат: „Нашиот весник има свои предимства (пред масовниот европски прес, б.а. М.Н.): општо земено, тој не е булеварски; тој има сериозен однос кон задачите, нашиот медиум и нашиот новинар имаат висок општествен и индивидуален морал.“ Не секогаш публицистиката на Сиљанов и весниците кои ги редактира се ослободени од партизанштина, од претерана вдаденост во проточните политички сижеа, па горнава карактеристика сепак можеби се однесувала кон самиот него, како новинар и политички писател.

Паметена останува речта на Сиљанов за време на софиското чествување на 70-годишнината на Павел Миљуков од 3 март 1929 г. (во тоа време големиот руски научник и либерален политичар е емигрант во Париз), изнесена од него како народен претставник и виден член на новинарското братство. Откако си ги припомнува заслугите на Миљуков за бугарската култура после прогонството од Русија во 1895 г. за неговото неизмерно ангажирање за бугарската национална кауза, за допиносот му во Карнегиевата анкетна комисија, за неговите предупредувања кон Русија и Србија во врска со колебањата на Бугарија каков точно избор да направи во првите дни од Првата светска војна, тој ова го вели за Миљуков: „Заради своите разбирања по балканските работи, П. Н. Миљуков спечалил многу непријатели, те имал мошне големи непријатности. Во врска со нашето вмешување на страната на Централните сили, се излеа избувнато негодување на руското општество...“. Уважената независна позиција го тера Сиљанов, кој одамна нема никакви илузии по однос на тиранијата во Советска Русија, да ја заврши речта вака: „Како што гледате, почитувани дами и господа, во возљубеното срце на големиот Русин, паралелно со образецот на неговата маченичка родина, а сочувано катче и за нашето страдалничко племе. Ете зашто во овој – за него торжествен ден – највидниот дар којшто ние Бугарите може да му го поднесеме, е изразот на нашата топла љубов, нашето безгранично признание, заедно со горештата желба – да живее Павел Николаевич Миљуков уште долги години, за радост и гордост на двата братски народа, та да ги склопи очите спокоен и утешен земјата на слободна и востановена велика Русија!“ Произнесена по словото за друг, подоцна присутен во Бугарија руски научник Пјотр Бицили, говорот на Сиљанов покажува дека суштината на љубовната дијалогичност меѓу двата народа и двете култури немаат ништо заедничко со она бугарско „русофилство“ кое во најстрашните години на сталинскиот терор ги затвораше очите за престапите кон рускиот народ и ги мамеше лековерните бугарски граѓани со лажливи разгледници „од земјата на Советите“.

Преку јуни 1931 г. Сговорот губи на изборите и тоа е крајот на делегатската кариера на Сиљанов – победува Народниот блок од радикали, демократи, либерали (едно крило) и земјоделци. Сиљанов продолжува да биде активен журналист, ама се потрајно се сосредоточува на историографските проучувања. Во личниот живот настапуваат промени: станува вдовец во 1932 г. и в 1934 г. се жени за Веса, художничка, роднина на неговиот близок пријател Цончо Бршљанов. Последните пет години од животот му поминуваат пред се’ во работа над големиот историографски труд – „Ослободителните борби во Македонија“.

Но всушност многу често и темите од актуелната публицистика не се далеку од епиката на национално-ослободителното движење. Ете ги на пример, два текста од весникот „Македонија“. Првиот, „Андартскиот садизам“  (бр. 1514 од 4 ноември 1931 г.), завршува вака: „Мошне сомнителна воопшто е користа од Андартското движење за елинизмот. Андартите не го увеличиле бројот на чистите грци, ниту на Бугарите – патријаршисти. Тие само ја отежнале борбата на Организацијата против турската власт и го ‘покриле челото’ на Грција со призорите на колежите од типот на зеленичкиот и загоричанскиот. И во Солун, и во источна Македонија и во јужна Македонија, Грција не им е должник на андартските жестокости воспевани како херојски дела, туку на бугарските грешки во Балканската и Светската војна“.

Пак во „Македонија“, број 1750 од 22 август 1932 г. во непотпишаното антрфиле „Паметник на грчкиот позор“ Христо Сиљанов (...) го коментира решението да биде издигнат споменик на андартскиот капетан Павлос Мелас во крајните квартови на Солун.

...

(Другарство „Граѓанин“ – Клуб „Отворено општество“ – Бургас, 1999 г.)

РОБЕР АМБЕЛЕН: Смртоносната тајна на Темпларите – или Вистината за Исус

26.

ИСУС И ЖЕНИТЕ

Сите оние кои стигнале до крајните граници на сладострастието со најљубениот створ, помалку или повеќе, го пробале смутното чувство дека се допираат до нешто божествено, дека се доближуваат до најголемото таинство на светот...

Морис Магр, Љубовта и омразата

...Впрочем, тие взаемни дејствија меѓу опкружението на Исус и идумејската династија се потцртани во некои канонски текстови: „В Антиохиската црква имаше некои пророци и учители, имено: Варнава и Симеон наречен Нигер, Луциј Киринеец, Манаил – совоспитаник на Ирод четворовласникот, и Савле...“ (Дејанина, XIII, I).

Се наоѓаме во 45  г. Тој Манаил е внук на Јуда Гамалиел и е племеник на Исус. Савле има брат, кој се нарекува Костовар. Тие не се од еврејски, туку од идумејски происход и принцови на Иродовиот род, којшто ќе го разоткриеме во нашата друга книга. А Манаил, чие име на иврит означува „Утешител“,  кое на грчки се кажува „параклетос“, е претскажан од чичко му Исус (Јован, XV, 26). Тој одново ќе го развее знамето на бунтот во 63-64 г. при владеењето на прокураторот Гесиј Флор.

Да се навратиме кон Саломеја. Таа е вдовица на Филип Ирод од 33 г. по Христа и нема деца.

Се премажува за Аристовул III, кој во 54 г. од Нерон го получува царството на мала Ерменија, а после, през 60 г. и дел од Велика Ерменија, додека на крајот, веќе во 70 г. станува цар на Халкидија. Протеже и пријател на Нерон, тој поседува раскошно живеалиште во Рим. А, во 58 г. св. Павле – бившиот Савле – е во Коринт и го сочинува своето Послание до Римјаните. Кон крајот на Посланието има ред поздрави кон многу личности, среде кои се и следните, особено важни са нас: „Поздравете ги верниците од домот Аристовулов. Поздравете го мојот сродник Иродион. Поздравете ги оние од домашните на Наркиса, кои што веруваат во Господа...“ (Пак таму, XVI, 10, 11)

Така, Савле-Павле измислува новопокрстени или знае дека има такви во римското живеалиште на Аристовул и Саломеја. Дури и се определува како роднина на нивниот најголем син Иродион (деминутив на Ирод). Впрочем, новопокрстени има и во дворецот на Нерон, затоа што св. Павле ќе го заврши своето Послание до Филипјаните на следниов начин: „Поздравете ги сите светии, а особено оние од цезаревиот дом...“ (Пак таму, IV, 22). Тој сево ова го пишува во Рим во 62 г.

Излегува дека Саломеја останува верна на паметта за Исус. Ја поднела загубата од блискоста со месијанската легенда, а после вториот и’ брак, таа станува покровителка на тие што тогаш се нарекувани „христиени“, како во своето живеалиште, така и во вишите кругови на тогашното римско општество до кои што има пристап.

Некои не ќе пропуштат да се присмејат на нашата теза, бидејќи всушност таа длабоко ќе ги смути. Сепак, таа не е толку неверојатна, колку што изгледа на прв поглед. Покрај сето она што досега го разоткривме и не може да биде премолчано, можеме да си припомниме за случајот на императорката од Централна Европа која избега со еден виолинист. Или за царицата што стана комунист, за принцезите што станаа ѕвезди на жолтиот печат со бурните љубовни врски. Срцето и разумот не се потчинуваат на едни исти закони, ќе речат некои. Ние ќе се ограничиме за последен пат да потцртаме дека целата историја на Исуис, „Синот Давидов“, е само последица на една безмилосна војна породена колку од политички, толку од династички интереси, водена од законските наследници на израелскиот трон, а против идумејските узурпатори и против римските окупатори. Можеби се наметнува во тоа да замешаме и грст романтични љубови.

Како што историскиот Исус е мошне далечен од „дрводелецот Исус“, така и историската Саломеја не е никако близу до образецот во театарот и киното.

27.

ЕПИЛОГ: Кладата

Времето го изопачува и заличува човечкото слово, но тоа кое што е поверено на Огнот, трае бескрајно...

Масонски Требник, Пеплосување на филозофскиот завет

11 март 1314 г. понеделник. Повеќе месеци насекаде во Франција пламтат клади. Со мачења или со психолошки притисок, во келии или во окови, се заплашување за испраќање во вечниот Ад, инквизиторите истргнале 207 полни самопризнанија. Останува да биде решена само судбината на Великиот мајстор и на најглавните рицари.

В утрото на тој ден, Жак д’ Моле, Велик мајстор на Орденот на темпларите, Жофроа д’ Гонавил командир на Поату и Аквитанија, Жофроа д’ Шарне, командир на Нормандија и Хуго д’ Пеирандо, Велик инспектор на Редот, се измолкнати од темницата на крепоста на Храмот и одведени во Ла Сите. Таму кардиналската комисија, во состав Арно д’ Фарж племеник на папата Климент V, Арно Новели монах од Сито, Никола д’ Фреовил некогашен исповедник и советник на кралот, Филип д’ Марини негов роднина и архиепискот на Санс, заедно со уште некои други епископи и папски повереници, заповедале да се издигне бина пред предворејето на Нотр Дам, за да бидат прочитани пред поголема публика самопризнанијата и дефинитивното обвинение.

Им наредуваат на темпларите да се качат горе и да коленичат. Еден од кардиналите започнува да чита. Кога тој ја изнесува пресудата, која ги осудува Д’ Моле и неговите браќа на доживотен затвор, т.е. да бидат „заѕидани доживотно“ и како единствена храна да го добиваат „лебот на страданието и водата на терзанието“, представниците на кралот Филип Убавиот  потскокнуваат од изненадување.

Прецизирано е дека таа милост им е дадена оти тие „простодушно си ги исповедале грешките“. Меѓутоа, во тој момент, кога судиите најмалку очекуваат, Великиот магистер и командирот на Нормандија стануваат и откако го прекинуваат словото на кардиналот, се обраќат како на инквизиционата комисија, така и на толпата, при што изјавуваат дека се’ што признале на распитот е лага. Тие потцртуваат дека ги направиле тие признанија од уважение и доверба кон папата и кралот, кои пак во замена им ветиле слобода. На крајот, енергично протестираат против пресудата на кардиналите, главно против архиепископот на Санс Филип д’ Марини. А, и против членовите на комисијата, затоа што ја прекршиле дадената дума од папата и кралот.

Лесно е да се разберат мотивите за спротиставувањето на Д’ Моле и Д’ Шарне. Самопризнанијата не ги чинат ништо, но за нив слободата е над се’. Таа би значела да се зафатат со остварување на големата цел на темпларите. А сега што? Никаква слобода. Наместо неа, нешто пострашно и од смртта: бавното физичко и морално разлагање в подземје, приковани за стената по која тече вода. Сами во полумракот и гробна тишина. И една единствена надеж: ослободителна смрт, забрзана од хроничното потхранување и дизантеријата. За старец каков е Д’ Моле (навршил 71 година) кој веќе не очекува ништо од животот, како и за Д’ Шарне, кој е речиси негов врсник, изборот е направен. Затворот може да продолжи со години. Обратно, одрекувањето од признанијата води ipso facto до смрт преку изгорување. Болна, природно, но кратка. И на крајот, многу помалку мачна од бавното гаснење в мрачната темница, додека надвор животот торжествува во светлина, ама за други.

За Д’ Моле и Д’ Шарне решението е дефинитивно. Погледите немо им се сретнале и тие се разбрале. И гласот на Великиот магистер се извишува: „Монсењори, мојот брат и јас протестираме против начинот на којшто се користат нашите вчерашни зборови, кои немаа друга цел освен та да го задоволат кралот на Франција и папата. Ако заради тие нешта, признати од нас поради наша покорност и за нивна сатисфакција, јас и мојот брат треба да гниеме во темница, тогаш ние сме против. Највисоко изјавуваме дека неговото величество кралот и неговата светост папата не уверија, дури и се заколнаа, дека никаква непријатност, страдање или насилство нема да не снајдат. Оттаму, декларираме дека нашите самопризнанија, истргнати колку со мачења, толку и со итрина и подведување, се ништожни и ние не ги признаваме за веродостојни...“

Потполна избезуменост. Неодложно кардиналите ги предаваат затворениците на началникот на конвојот, кој ги одведува и затвора во нивните келии. За настанатата ситуација се известува Филип Убавиот, кој веднага ги собира своите советници, без ниеден представник на Црквата. Решено е уште истата вечер. Великиот мајстор и командирот на Нормандија да бидат изгорени на островчето кај Дворецот, помеѓу кралската градина и Августијаните. Пребледнетиот од јарост крал додава дека ќе бидат изгорени „на бавен огин“. Можеби ја одгатнал причината за нивното одметнување.

Наскоро на Островот на Евреите, наречен така затоа што таму веќе се изгорени неколку рабини и талмудисти, кои опстојувале на одрекувањето на божественоста на Исус, ги носат и натрупуваат неопходните дрва за двете клади – близнаци. Ќе ги фрлаат в огнот во мали порции, за да продолжи што подолго казнувањето „и да се испорача удоволствие на сер Кралот“. Така, секој од осудените ќе располага со не повеќе од еден кубик дрва за да умре.

Забиваат в земјата два јаки дабови греди. Искорнати се од речните кејови. Месец по месец, смукале вода и тешко дека брзо ќе пламнат. Здраво приковани за нив со ланци, осудените не ќе можат да се избават кога ќе се запали огинот.

Се’ е готово. Бавно бијат камбаните на Нотр Дам. Во Вечерниот час веќе посивеното небо потемнува од облаци натежнати од дожд, кои брзо преминуваат над градот, гонети од студениот нормандиски ветер. Стрмните брегови на Сена се поцрнети од народ. Несопирлива врева како брмчење на чудовиште се издигнува до часовоите, кои бдејат исправени во набљудувалниците на стариот Лувр.

Наеднаш „глёчта“ разраснува. По стрмниот лев брег на островот Ла Сите се задава кортез. Предводен од наредници-кавалеристи, главниот судија е следен од одред вооружени пешадијци, кои ја заобиколиле кочијата за фураж, тегната од еден коњ. Сматно се разликуваат фигурите  на двајца мажи, кои лежат врзани на подот. На крајот, зад последните стрелци со лакови, вод коњаници ја завршува колоната.

Ги симнуваат осудените и ги пренесуваат со кајче до островчето, каде веќе ги очекува палачот и неговите помошници. Силно ги врзуваат Д’ Моле и Д’ Шарне со синџири за гредите. Натрупуваат околу нив дрва до колената. Откако фрла поглед кон прозорецот  од каде знае дека посматра Филип, главниот судија се врти и му дава знак на пироманот. Засвирува трубачот на коњ. На островот и по стрмните речни брегови сфаќаат дека е дадено начелото и со факел в рака, егзекуторите ги потпалуваат аглите на кладите.

Огнот брзо се разгорува зашто некои од цепаниците се намачкани со мазиво. Се издига дим, а заедно со него се разнесува сепроникнувачка миризба, која што тргнува од островчето, се распостила по речните води и достигнува до спротивниот брег. И тогаш, во самракот, што коварно го покрива Ла Сите, се подигнува звук. Првин мислат дека тој доаѓа од темпларите зафатени со пламен. Но не, тоа не се викотници што се ригаат од кладите. Тоа е гласот на херојот од Сен Жан д’Акр, гласот што пљуштеше како бојно знаме на ветрот, 23 години порано, вечерта на 5 април 1281 г.извишувајќи се среде топотот на коњските копита со воениот повик на рицарите!

...

 (МИРИАМ - Софија, 1998 г.)

Џузепе Ди Лампедуза: ЛЕОПАРД

INTRODUCTION TO THE PRINCE

MAY, 1860

NUNC ET IN HORA MORTIS NOSTRAE. AMEN.

…Toward down, however, the Princess had occasion to make a sign of Cross

Next morning the sun lit on a refreshed Prince. He had taken his coffee and was shaving in front of the mirror in a red and black flowered dressing gown. Benedico was leaning a heavy head on one of his slippers. As he shaved his right cheek he noticed in the mirror a face behind his own, the face of a young man, thin and elegant, with a shy, quizzical look. He did not turn around and went on shaving. “Well, Tancredi, where were you last night?”

“Good morning, Uncle. Where was I? Oh, just out with friends. An innocent night. Not like a certain person I know who went down to Palermo for some fun!”

The Prince concentrated on shaving the difficult bit between lips and chin. His nephew’s slightly nasal voice had such youthful zest that it was impossible to be angry; but he may allow himself a touch of surprise. He turned and with his towel under his chin looked his nephew up and down. The young man was in shooting kit, a long tight jacket, his leggings. “And who was this person, may I ask?”

“Yourself, Uncle, yourself. I saw you with my own eyes, at the Villa Airboldi block post, as you were talking to the sergeant. A fine thing at your age! And a priest with you, too! You old playboy!”

Really, this was a little too insolent. Tancredi thought he could allow himself anything. Dark blue eyes, the eyes of his mother, his own eyes, gazed laughingly half-closed lids. The Prince was offended: the boy didn’t know where to stop; but he could not bring himself to reprove him; and anyway he was quite right. “Who are you dressed like that, though? What’s going on? A fancy-dress ball in the morning?”

The youth became serious; his triangular face assumed an unexpectedly manly look. “I’m leaving, Uncle, leaving in an hour. I came to say goodbye.”

Poor Salina felt his heart tighten. “A duel?”

“A big duel, Uncle. A duel with little King Francis. I’m going into the hills at Ficuzza; don’t tell a soul, particularly not Paolo. Great things are on the offing, and I don’t want to stay home. And anyway I’d be arrested at once if I did.”

The Prince had one of his visions: a savage guerrilla skirmish, shots in the woods, and Tancredi, his Tancredi lying on the ground with his guts hanging out like that poor soldier. “You’re mad, my boy, to go with those – people! They’re all in the mafia, all troublemakers. A Falconeri should be with us, for the King.”

The eyes began smiling again. “For the King, yes, of course. But which King?” The lad had one of those sudden serious moods which made him so mysterious and so endearing. “Unless we ourselves take a hand now, they’ll foist a republic on us. If we want things to stay as they are, things will have to change. D’you understand?” Rather moved, he embraced his uncle. “Well, goodbye, for now. I’ll be back with a tricolor.” The rhetoric of those friends of his had touched Tancredi a little too; and yet no, there was a tone in that nasal voice which undercut the emphasis.

What a boy! Talking rubbish and contradicting it at the same time. And all that Paolo of his was probably thinking of at that moment was Guiscard’s digestion! This was his real son! The Prince jumped up, pulled towel from his neck, and rummaged in a drawer. “Tancredi, Tancredi, wait!” He run after his nephew, slipped a roll of gold pieces into his pocket, and squeezed his shoulder.

The other laughed. “You’re subsidizing the Revolution now! Thank you, Uncle, see you soon; and my respect to my aunt.” And off he rushed down the stairs.

Benedico was called from following his friend with joyous barks through the villa, the Prince’s shave was over, his face washed. The valet came to help him into shoes and clothes. “The tricolor! Tricolor indeed! They fill their mouths with these words, the rascals. What does that ugly geometric sign, that aping of a the French mean, compared to our white banner with its golden lily in the middle? What hope can those clashing colors bring them?” It was now the moment for the monumental black satin cravat to be wound around his neck: a difficult operation during which political worries were best suspended. One turn, two turns, three turns. The big delicate hands smoothed out the folds, settled the overlaps, pinned into the silk the little head of Medusa with ruby eyes. “A clean waistcoat.

Cant you see this one’s dirty?” The valet stood on tiptoe to help him slip on a frock coat of brown cloth; he proffered a handkerchief  with three drops of bergamot. Keys, watch and chain, money, the Prince put in a pocked himself. Then he glanced in a mirror; no doubt about it, he was still a fine-looking man. “Old playboy indeed! A bad joke, that one of Tancredi’s. I’d like to see him at my age, all skin and bone that he is!”

His vigorous steps made the window tinkle in the rooms he crossed. The house was calm, luminous, ornate; above all it was his own. On his way downstairs he suddenly understood that remark of Tancredi’s, “If we want the things to stay as they are…” Tancredi would go a long way: he had always thought so.

The estate of office was still empty. Lit silently by the sun through closed shutters. Although the scene of more frivolity than anywhere else in the villa, its appearance was on calm austerity. On whitewashed walls, reflected in a waxpolished tiles, hung enormous pictures representing the various Salina estates; there, in bright colors contrasting with the gold and black frame, was Salina, the island of two mountains, surrounded by sea of white-flecked waves on which pranced beflagged galleons; Querceta, its low houses grouped around the rustic church on which were converging groups of bluish-colored pilgrims; Ragattisi, tucked under mountain gorges; Argivocale, tiny in contrast to the vast plains of corn dotted with hard working peasants; Donnafugata, with its baroquew palace, goal of coaches in scarlet and green and gilt, loaded with women, wine, and violins; and many others, all protected by a taut reassuring sky and by the Leopard grinning between long whiskers.

...

(copyright Giussepe Di Lampedusa)

ЏОРЏИНА М. МЕКЕНЗИ – АДЕЛИНА ПОЛИНА ИРБИ: Патувања низ славјанските провинции на Европска Турција

Глава 11

ГРАДОТ НА ЈУСТИНИЈАН

...Попладнето запревме во Каплан-ан и додека бевме таму почувстуваме дека времето ќе се менува. Кираџиите предскажуваа дека утредента ќе има грмотевична бура. Повторно се упативме во тактараванот при што наредивме да ни ги оседлаат коњите и да ги водат покрај колата. Набргу, со намалувањето на горештината и смрачувањето, почнавме да стравуваме дека ќе задоцниме во Скопје, па го загубивме трпението од бавното движење на носилката. Слеговме и се најдовме среде пуста рамнина оградена од ниски ридови. Над нашите глави – сиво небо, пламнато од огнениот залез, а во далечината – крепоста на Скопје. Осетот на необична ладовина беше многу пријатен, ама уште поосвежително беше ослобoдyвањето на нашите измачени краци. Дотогаш ги штедевме коњите, поради бојазностa да не ги истоштиме, но близината на ноќниот стан и релативно лекиот терен беше оправдание за галопот што со го дозволивме. И така ние се одделивме и кон крајот на тој ден го завршивме нашето патешествие во далеку подобро расположение и далеку помалку изморени отколку што се чувствуваме при нашето тргнување од Велес.

Од прозорчето на тактараванот гледавме кон селото Таор, именувано од Хан како Таурезиум – родното место на императорот Јустинијан. После, кога пристигнавме во Скопје и удобно се настанивме во чистата куќа на еден Цинцар-трговец, ги извадивме книгите и проучивме се’ што успеавме да најдеме за императорот и неговото детство. Готите, кои од почеток до крај биле кумови на толку многу постигања и големи личности на славјаните, долго време биле сметани за сонародници на Јустинијан. Се сметало дека вистинското име му произлегува од готска дума. За среќа, филологијата помогна да се оповргне тоа тврдење. „Правда“ веќе не е потребно да се деформира за да влезе во калапот на „Aufrichtig“ (искрен, отворен н.з.), а претставува вистински славјански еквивалент на името Јустинијан. Дури името на таткото на императорот – Исток сега се оддава на славјанскиот му происход. Љубопитно е совпаѓањето дека прочуениот император од славјанско потекло, во исто време е император познат по составувањето на кодекс од закони, а во раната историја на сите славјански народи царот – законодавец имал повисока репутација од царот – предводник во војна или завојувач. Дали тоа ќе биде бохемијанецот Крок или кралицата Либуша, полскиот Кракус, словачкиот Свјатополк, српскиот Душан или најблизу до нашите дни Петар Велики во Русија и Св. Петар – владиката на Црна Гора, восхитувањето е насочено предимно кон реформаторот и законодател, додека воинствениот карактер се остава во втор план.

Јустинијан покажал почит кон родното место и натерал да биде изградена заштитна стена во форма на квадрат со четири кули – еден вид на крепост наречена тетрапиргос. Исто така ги построил и востановил градовите и селата в областа и особено град Скопје. Откако го обновил и украсил, му го дал името Јустинијана Прима, а го направил и седиште на архиепископот на Илирија. Градот си останал архиепископски центар, додека Самуил – цар на Бугарија, ја востановил својата резиденција в Охрид и таму го префрлил архиепископскиот престол. Изгледа тогаш името Јустинијана Прима, кое било идентификувано со епархијата на архиепископот, било префрлено во новата престолнина. (Духовните поглавари на Охридската архиепископија се потпишувале како архиепископи на Јустинијана Прима и Охрид. Охрид е древната Лихнида.)

Прокопиј кажува дека е трудно да се опишат црквите, величествените куќи, колонадните сали, пазарите и фонтаните со кои било украсено Скопје во деновите на Јустинијана Прима. Со помош на аквадукт градот бил добро снабден со вода. Неговиот процут бил така солиден, што за долго време градот продолжил да биде една од најубавите и најбогатите населби во тој дел од светот. Во време на српската управа, тој процветал под името Скопје како слободен град со голем еже-годишен пазар. Обрасци од неговите монети можат да се видат во Белградскиот музеј.

Во 1347 г. во Скопје се одржал оној голем српски собор или парламент на којшто Стефан Душан бил прогласен за цар и бил донесен кодексот од закони кој го носи неговото име. Тука е издигнат во ранг на патријарх и архиепископот на Србија.

Како што последниот српски цар се заштитувал од Турците на Косово поле на север од Скопје, тој град станал еден од првите пленови на завојувателите. Даже некои преданија говорат дека градот се предал без борба, како честица од наследството на Крали Марко. Сигурно е дека в годината на битката на Косово поле, султан Бајазид испратил турски доселеници во Скопје, така што градот паднал под директна турска управа долго пред другите делови на српското царство. Погубното влијание на колонистите се одразило на Скопје, иако на почетокот бавно. Тие изградиле џамии. Еден патешественик го опишува през 1686 г. како се’ уште процветувачки град. Дури во минатиот век дубровничките и венецијанските трговци често го посетувале и нивните имиња се запишани врз колоните на главниот ан. Но, Дубровник веќе не е слободен, Скопје е бедно селиште во опаѓање, а жителите му боледуваат поради нездравите испарувања и непресушените блата. Уште потажна е судбата што го снашла Ново брдо, град на два дни пат северно од Скопје, чиишто монети исто ги видовме во Белград. Во деновите на српското царство, Ново брдо било прочуено со богатите сребрени рудници, а го нарекувале „мајка на градовите“. Мајор Зах, кој го посетил през 1858 г. затекол само 16 куќи, од кои само една христијанска и 15 муслимански. Муслиманите – потомци на азијатските доселеници, кажуваат дека некогаш градот имал 6 иљади куќи. Христијаните од своја страна, велат дека тоа е само половина од вистинскиот број. Една од причините за назадувањето можеби се крие во урнатините на една крепост, која до скоро била резиденција на наследен управител. Подобни управители биле необуздани албански главатари, кои во време на размириците в Турската империја ги замениле планините со грабежи по српските градови и на крајот и самите загинале во бунтовите против султанот.

Во Скопје го најдовме нашиот стан, приготвен во куќата на еден Цинцар-трговец, кој живееше во најпријатниот дел од градот, имено на бреговите на реката Вардар. Нашиот домаќин беше стар мрморко, кој ги „учуди“ своите услуги со исклучителна стиснатост, која што наспроти значителните му богатства, ја пројавуваше по однос на сопствената храна. На денот на заминувањето, еден помлад маж и убавичка млада жена со богат костум влегоа во градината. Се покажа дека тој ден е семејниот празник. Изгледаше дека младите се готови за разговор, ама присуството на срдитиот домовладика ни ги сврза јазиците.

Пословично нездравата клима во Скопје не тераше да страхуваме да не се разболеме од треска за време на нашиот престој. Овој пат промената на метео не спаси, макар што нашиот гаваз беше постојано нерасположен и имаше сивоплава боја на лицето. За да не се изложуваме на излишни ризици, бевме решиле да останеме само еден ден и потоа да минеме преку проходот Качаник за манастирот Грачаница и градот Приштина на Косово. Но, кајмакамот на Скопје ни прати порака да останеме два дни оти не може да не снабди со кола за патот до Грачаница. Го примивме неговото барање и решивме втората вечер да ја посветиме за посета на замокот.

Цитаделата на Скопје се издига врз ниска платформа од скали, кои ќе да биле укрепени во далечните времиња. Всушност ни кажаа дека не би требало да ни дозволат да влеземе во крепоста на коњи, но се плашеа дека ние тоа ќе го сториме секако, поради непознавањето на обичаите. Внатре крепоста наидовме на неколкумина жалосни на изглед турски артилеристи. Целото место изгледаше запуштено и тажно. Тука до неодамна живеел кајмакамот, арно ама сарајот му изгорел и тој се префрлил во градот. Поцрнетите карпи на напуштеното живеалиште воопшто не придонесуваа за красотијата на цитаделата.

Кога се искачивме по столбот, издлабен во стената кон назабениот крај, се насладувавме на необичната, макар што не баш убава глетка кон без-дрвната рамнина и ниските ридови.

На североисток, рамнината на Скопје се опира на ниска планинска верига нарекувана од Турците Карадаг, или Црна планина, а од славјаните – „Бугарска Црна гора“. Заптијата ни кажа дека тие возвишенија биле делумно населени од Албанци, а делумно од Бугари. На север лежат паралелните вериги на Шар планина. Во неа се изворите на река Вардар, која тече низ долината на Скопје. Дел од долината е засеана со оризишта, додека источната половина е заземена од блатното езеро, кое што - според Хан - е еден час долго и исто толку широко. Тоа може лесно да биде пресушено, меѓутоа не е. Скопје е жртва на заразни маларии. Од позицијата на цитаделата можевме да ги проследиме двата главни друма, или поточно патеки, кои што го пресекуваат градот. Оној по кој што патувавме води од Македонија за Стара Србија и Босна, а другиот од исток кон запад и минува низ еден проход во Шар планина за Призрен, поврзувајќи ја Тракија и Северна Бугарија со Албанија и Јадранското море.

Единствената лична градба која што ја забележавме беше една џамија со особено впечатливо минаре. Водачот ни рече дека таа е стара „400 години“, а тоа приближно беше и срокот откога муслиманите владејат со славјанските земји. Што значи дека или била изградена од првите завојуватели, или ако се каже дека била „повеќе од 400 години“ – дека потекнува уште од христијански времиња. „Во нашево доба не прават веќе убави џамии – додаде заптијата – освен мали, тажни, варосани постројки“.

Следниот ден посетивме едно славјанско училиште, при што нашиот домаќин не увери дека во градот нема ништо грчко. Во таа насока го гледавме грко-цинцарското влијание и тоа до самата точка на неговото исчезнување.

...

(Georgina Mackenzie and Adelina Paulina Irby: Travels in the Slavonic Provinces
of Turkey-in-Europe, 1861 г.)

Јохан Волфганг Гете: ФАУСТ

СОН ВО ВАЛПУРГИСКАТА НОЌ

или

Златна свадба меѓу Оберон и Титанија

ШЕФОТ НА ТЕАТАРОТ:

Денес работата со одмор ќе се смени

Помошници мои чесни.

Високите ридој и влажните долој тесни,

Овој пат ќе бидат нашите сцени!

ГЛАСНИК:

За да биде свадбата златна,

Треба да минат педесет лета;

Но ако мине караницата матна,

Она што е златно за поважно се смета.

ОБЕРОН:

Духови, бидете каде што сум јас,

Покажете дека во овој час

Кралицата и кралот пак

Се сврзаа во брак.

ПУК:

Доаѓа Пук што да се сука сака

И ногата во редот ја влече;

По него стотици идат како река што тече,

И се радуват со него исто така.

АРИЕЛ:

Ариел убава песна плиска

Со небесно чист тон;

Мами тој суштества со става ниска,

Но и оној што е убав му е склон.

ОБЕРОН:

Како треба да се сакат маж и жена

Нашиот пример сите треба да го видат!

За да им биде љубовта јака како стена,

Треба често разделени да бидат.

ТИТАНИЈА:

Ако жената е зла, а мажот има некој порок друг,

Треба брзо да се фатат

И веднаш да се разделат и некаде пратат,

Тој на крајниот север, а таа на крајниот југ.

ЦЕЛИОТ ОРКЕСТАР (fortissimo):

Комарци и муви што прават врева,

Со родата нивна што удира в канти,

Со жаби в лисја и штурци в трева,

Тоа ти се музиканти.

СОЛО:

Еве доаѓа гајда што свири!

Таа на сапунов меур личи,

Слушајте како крекањето се шири

И како низ тапиот нос квичи.

ДУХОТ ШТО ДОПРВА ЌЕ СЕ ФОРМИРА:

Жабин мев и пајакова нога

Џуџето крилца зема!

Вистина, животинче нема,

Но има песна од неколку слога.

ЕДНА ДВОЈКА:

Висок скок и ситен чекор

Низ мирисен и течен мед;

За рипкањето твое немам прекор,

Но многу висок ни е твојот лет.

ЉУБОПИТНИОТ ПАТНИК:

Не ли е тоа маскарадна шега?

Можам ли да верувам на своите очи?

Кон Оберон, убавиот бог, сега

Мојот поглед може да се сочи.

ОРТОДОКСНИОТ:

Канџи и опаш не може да се бара!

Но сепак нешто сигурност дава!

Како и боговите во Грција стара,

И тој има ѓаволска глава.

НОРДИСКИОТ УМЕТНИК:

Каков и да е мојот фат,

Само како скица го сметам;

Но уште сега можам да ви ветам

Дека ќе тргнам во Италија на пат.

ПУРИСТОТ:

Ах! Ме доведе овде несреќата клета;

Состојбата овде лоша е во се’!

Вештерките во сета своја чета

Напудрени имаат само две.

МЛАДАТА ВЕШТЕРКА:

Пудрата е како убава пола

За баба со набрчкано чело;

Затоа на прчот јавам гола

И го покажувам своето јадро тело.

СТАРИЦАТА:

Ние живееме во отмен стил

И нема да се муртиме на вас;

Секој од вас е млад и нежен, но гнил,

Па се надевам дека ви нема спас.

ШЕФОТ НА ОРКЕСТАРОТ:

Муцка и нос од мува,

Голата е моја и нека се крева!

Жаба в лисја и штурец в трева,

Сепак знаат како такт се чува!

ВЕТРОКАЗОТ (свртен на едната страна):

Ако не се отвори земјава под нозеве наши

За да ве голтне сите вас,

Тогаш, со забрзан чекор, во овој час,

Во пекол да рипнам, не ме плаши.

КСЕНИИ:

Дека сме инсекти ние, за нас ќе речат,

Со ножици мали добро што сечат.

И почест на сатаната, нашиот татко

Да му укажеме ни е задоволство слатко.

ХЕНИНГС:

Видете! Четата нивна се собра,

Сите имаат наивни шеги да кажат.

На крај уште и ќе лажат

Дека имаат душа добра.

МУЗАГЕТ:

Сакам во вештеркиново јато смело

Да се изгубам, зашто тоа ми годи;

Подобро е човек да биде на нивно чело,

Отколку музи да води.

ПОРАНЕШНИОТ ГЕНИЈ НА ВРЕМЕТО:

Со вистински луѓе се станува прв.

Дојди, фати се за мене, тоа нешто значи!

Блоксберг кај нас колку Парнас зрачи,

Дури и на него има еден широк врв.

ЉУБОПИТНИОТ ПАТНИК:

Како се вика овој што вкочанестост сака да спази,

И со горделиви чекори сега пред нас гази.

Душкањето од се’ друго повеќе го сити

„Тој е во потрага по језуити“.

ЖЕРАВОТ:

Кога е бистро, јас одам на лов,

Но и кога е матно да ловам слушам зов;

Еве човек што секогаш побожна мисла го води,

Видете како со ѓавол сега заедно оди.

СВЕТСКИОТ ЧОВЕК:

Побожните, верувајте ми на збор,

Користат се’ до што ќе допрат;

И Блоксберг им служи како двор,

Неверството да го сопрат.

ТАНЧЕРОТ:

Што е ова! Доаѓа ли нов хор?

Далечен татнеж од барабани се слуша.

„Трските се мирни, меѓу нив нема спор,

Шумолат тие, чиниш се со една душа“.

УЧИТЕЛОТ ПО ТАНЦ:

Секој нозете ги крева!

Секој се снаоѓа како знае!

И дебел и крив рипа со десна и лева

И не помислува за тоа да се кае.

ГУСЛАРОТ:

Секој парталко другиот го мрази,

И секој би сакал другиот да го згази,

Се мират тие кога гајдата свири,

Исто како што орфејовата лира стиите ги мири.

ДОГМАТИЧАРОТ:

Од критиките и сомнежите ваши

Во главата нема да ми се смачи.

Ѓаволот мора нешто да значи,

Инаку кој од него ќе се плаши.

ИДЕАЛИСТОТ:

На фантазијата на мојот ум,

Овој пат и’ се слуша господарскиот глас.

Ако денес навистина сум сето тоа јас,

Во главата слушам само лудачки шум.

РЕАЛИСТОТ:

Постоењето денес ми е мачно,

А расположението мрачно;

За првпат стојам на ова тло,

А ми се чини паѓам во длабоко дно.

СУПЕРНАТУРАЛИСТОТ:

Задоволен сум што тука можам да бидам,

И среќен сум што тука секој ме прима;

Зашто од ѓаволите можам да видам

Дека и добри духови има.

СКЕПТИКОТ:

Пламенчињата им служат како трага,

И веруваат дека се близу до големи блага.

Со ѓаволот заедно сомневањето оди,

И тоа на правото место ме води.

ШЕФОТ НА ОРКЕСТАРОТ:

Жаба в лисје, штурец в трева,

Клети дилетанти!

Муцката на мува високо се крева,

Сепак сте музиканти!

БЕСПОМОШНИТЕ:

За туѓ залак устава ни беше спремна да зине

Но сега нема помош ни од бога!

Од танци чевлите мораа да се скинат.

И сега одиме со боса нога.

СВЕТУЛКИТЕ:

Од мочуришатата доаѓаме ние,

Каде што дојдовме на свет;

Но еве не сега овде веднаш во ред,

Блескава галантност во нас се крие.

ЅВЕЗДА ШТО ПАЃА:

Од височина пукав со стрелба јака

Во ѕвездените и огнените зраци,

А сега лежам в трева со испружени краци,

Да станам кој ќе ми подаде рака?

НЕДОДЕЛКАНИТЕ:

Направете пат! Место! Место!

Тревата под нив се вие,

Духовите доаѓаат мошне често,

Недоделкани нозе имаат тие.

ПУК:

Не доаѓајте со поглед така мрк,

Не бидете груби како слон во трк,

Најгруб денес нема да биде никој друг

Туку самиот Пук.

АРИЕЛ:

Ви даде природата драга

Заедно со духот и крила,

Тргнете по мојата лесна трага

На височината што ми е мила.

ОРКЕСТАРОТ (Pianissimo):

Облаците и маглите бродат

И се губат во лесниот етар.

Воздух в лисја и в трски ветар,

И тие како прав си одат.

(прев. Душан Томовски, изд. Група издавачи, Скопје 1989)

ХАЛФОРД МАКИНДЕР: Географски стожер на историјата

...Here we have illustrated the essential difference between the Saracen and the Turkish controls of the Nearer East. The Saracens were a branch of the Semitic race, essentially peoples of the Euphrates and Nile and of the smaller cases of Lower Asia. They created a great empire by availing themselves of the two mobilities permitted by their land – that of the horse and camel on the one hand, that of the ship on the other. At different times their fleets controlled both the Mediterranean  as far as Spain, and the Indian ocean to the Malay islands. From their strategically central position between the eastern and western oceans, they attempted the conquest of all the marginal lands of the Old World, imitating Alexander and anticipating Napoleon. They could even threaten the steppe land. Wholly distinct from Arabia as from Europe, India, and China were Turanian pagans from the closed heart of Asia, the Turks who destroyed the Saracen civilization.

Mobility upon the ocean is the natural rival of horse and camel mobility in the heart of the continent. It was upon navigation of oceanic rivers that was based the Potamic stage of civilization, that of China and Yangtse, that of India and Ganges, that of Babylonia on the Euphrates, that on Egypt on Nile. It was essentially upon the navigation of the Mediterranean that was based what has been described as the Thalassic stage of civilization, that of the Greeks and Romans. The Saracens and the Vikings held sway by navigation of the oceanic coasts.

The all-important result of the discovery of the Cape road to the Indies was to connect the western and eastern coastal navigations of Euro-Asia, even though by a circuitous route, and thus in some measure to neutralize the strategical advantage of the central position of the steppe-nomads by pressing on them in rear. The revolution commenced by the great mariners of the Columbian generation endowed Christendom with the wildest possible mobility of power, short of the wing mobility. The one and continuous ocean enveloping the divided and insular lands is, of course, the geographical condition of ultimate unity in the command of the sea, and of the whole theory of modern naval strategy and policy as expounded by such writers as Captain Mahan and Mr. Spencer Wilkinson. The broad political effect was to reverse the relations of Europe and Asia, for whereas in the Middle Ages Europe was caged between an impassable desert to the south, and unknown ocean on the west, and icy of forested wastes to north and north-east, and in the east and south-east was constantly threatened by the superior mobility of the horsemen and camel-men, she now emerged upon the world, multiplying more than thirty-fold the sea surface and coastal lands to which she had access, and wrapping her influence round the Euro-Asiatic land-power which had hitherto threatened her very existence. New Europes were created in the vacant lands discovered in the midst of the waters, and what Britain and Scandinavia to Europe in the earlier times, that have America and Australia, and in some measures even Trans-Saharan Africa, now become to Euro-Asia. Britain, Canada, the United States, South Africa, Australia, and Japan are now ring of outer and insular bases for sea-power and commerce, inaccessible to the land-power of Euro-Asia.

But the land power still remains, and recent events have again increased its significance. While the maritime peoples of Western Europe have covered the ocean with their fleets, settle the outer continents, and in varying degree made tributary the oceanic margins of Asia, Russia has organized the Cossacks, and, emerging from her northern forests, has policed the steppe by setting her own nomads to meet the Tartar nomads. The Tudor century, which saw the expansion of Western Europe over the sea, also saw Russian power carried from Moscow through Siberia. The eastward swoop of the horsemen across the Asia was an event almost as pregnant with political consequences as was rounding of the Cape, although the two movements long remained apart.

It is probably one of the most striking coincidences of history that the seaward and the landward expansion of Europe should, in a sense, continue the ancient opposition between Romans and Greek. Few great failures have had more far-reaching consequences that the failure of Rome to Latinize  the Greek. The Teuton was civilized and Christianized by the Roman, the Slav in the main by Greek. It was the Graeco-Slav who rode over the steppes, conquering the Turanian. Thus the modern land-power differs from the sea power no less in the source of its ideals than in the material conditions of its mobility.

In the wake of the Cossack, Russia has safely emerged from her former seclusion in the northern forests. Perhaps the change of the greatest intrinsic importance which took place in Europe in the last century was the southward migration of the Russian peasants, so that whereas agricultural settlements formerly ended at the forest boundary, the center of the population of all European Russia now lies to south of that boundary, in the midst of the wheat-fields which have replaced the more western steppes. Odessa has here risen to importance with the rapidity of an American city.

A generation ago steam and the Suez canal appeared to have increased the mobility of the sea-power relatively to land-power. Railways acted chiefly as feeders to ocean-going commerce. But trans-continental railways are now transmuting the conditions of land-power, and nowhere can they have such effect as in closed heart-land of Euro-Asia, in vast areas of which neither timber nor accessible stone was available for road-making. Railways work the greater wonders in the steppe, because they directly replace horse and camel mobility, the road stage of development having here being omitted.

In the matter of commerce it must not be forgotten that ocean-going traffic, however relatively cheap, usually involves the fourfold handling of goods – at the factory of origin, at the export wharf, at the import wharf and in the inland warehouse for retail distribution; whereas the continental railway truck may run direct from the exporting factory to the importing warehouse. Thus marginal ocean-fed commerce tends, other things being equal, to form a zone of penetration round the continents, whose inner limit is roughly marked by the line which the cost of four handlings, the oceanic freight, and the railway fright from the neighbouring coast, is equivalent to the cost of two handlings and the continental railway freight. English and German coals are said to compete on such terms midway through Lombardy.

The Russian railway have a clear run of 6.000 miles from Wirballen in the west to Vladivostok in the east. The Russian army in Manchuria is as significant evidence of mobile land-power as the British army in South Africa was of sea-power. True, that the Trans-Siberian railway is still a single and precarious line of communication, but the century will not be old before all Asia is covered with railways. The space within the Russian empire and Mongolia are so vast, and their potentialities in population, wheat, cotton, fuel, and metals, so incalculably great, that it is inevitable that a vast economic world, more or less apart, will there develop inaccessible to oceanic commerce.

As we consider this rapid review of the broader currents in history, does not certain persistence of geographical relationship become evident? Is not the pivot region of the world politics that vast area of Euro-Asia which is inaccessible to ships, but in antiquity lay open to horse-riding nomads, and is today about to be covered with network of railways? There have been and are here the conditions of a mobility of military and economic power of a far-reaching and yet limited character. Russia replaces the Mongol Empire. Her pressure on Finland, on Scandinavia, on Poland, on Turkey, on Persia, on India, and on China, replaces the centrifugal raids of the steppe-men. In the world at large she occupies the central strategical position held by Germany in Europe. She can strike on all sides and be struck from all sides, save the north. The full development of her modern railway mobility is merely a matter of time. Nor is it likely that any possible social revolution will alter her essential relations to the great geographical limits of her existence.

…

(The Geographical Journal, Vol. 23. No. 4 Apr. 1904, 421-437.)