Аделберт фон Шамисо: ЧУДНАТА ИСТОРИЈА НА ПЕТЕР ШЛЕМИЛ

Es war einmal ein Mensch mit Namen Schlemihl
den sprach einst einer an,
ob er ihm nicht seinen Schatten verkauft?
Er wär alsbald ein reicher Mann!

Nach kurzem Bedenken willigt er ein und bekam einen Beutel zum Lohn
„Dies Säcklein, das wird niemals leer“ sprach der düstre Schattenkäufer voll Hohn
„Ja ich denk ich tat einen guten Tausch“, sagt sich unser Schlemihl alsdann
„ich kauf mir Schloß und Gut und Hof, was fang ich schon mit einem Schatten an?“

Der Herr Schlemihl, der zog in ein and’res Land, kauft sich Schloß und Gut und Hof
und heiraten wollt er dann auch bald, eine Auserwählte gab es schon
Er ging zu seiner Geliebten Haus, fragt „Willst du mich nehmen zum Mann?“
„Drei Tage Bedenkzeit bitt’ ich mir aus, bevor ich Ja sagen kann.“

Doch die Sonne sie schien auf seine Gestalt, und ohne Schatten stand er da
„Niemals nehme zum Manne ich dich, ohne Schatten bist du auch der Seele bar“
In der Tat, Schlemihl hat seinen Schatten verkauft, dabei seine Seele verlor’n
Danach hat man niemals mehr von ihm gehört, und niemand weiß mehr, daß er einst gebor’n.

Елизабет Баркер:МАКЕДОНИЈА. Нејзиното место во Балканската политика на моќта

3. THE GREEK COMMUNIST PARTY AND THE MACEDONIAN QUESTION, 1941-9

The Greek Communist Party, which had partly freed itself from the Macedonian burden in 1935, managed to avoid resuming it until the summer of 1943. Nevertheless, memories of the Party’s earlier support of Macedonian autonomy seriously hampered its work in the first two years of the Axis occupation. When the Party, through E.A.M.-E.L.A.S., tried to organize resistance in Greek Macedonia, it met with prolonged resistance from nationalist-minded Greeks. Its chief opponent was Y.V.E., or the ‘Protectors of Northern Greece’, a nationalist organization which sought to protect the integrity of Greece, and which later re-christened itself P.A.O., the ‘Panhellenic Liberation Organization’. However, E.A.M. accused this potentially dangerous rival of collaboration with the Germans, attacked its armed bands, and by the end of October 1943, had eliminated it. E.A.M. also speedily eliminated lesser rivals in Greek Macedonia, whom it accused with more justice of collaboration.

In the early summer of 1943, however, the Greek Communists had to face a more serious problem: their attitude towards the Slavo-Macedonian minority of Greek Macedonia. Hitherto the only activity of these Slavo-Macedonians had been to let themselves be organized, under Bulgarian sponsorship, in home defence units, mainly to protect their villages against the Greek Communist-led partisans, E.L.A.S. These units had, however, caused E.L.A.S. relatively little trouble.

Then Tempo, Tito’s special emissary, having reorganized the partisan movement in Yugoslav Macedonia and made contact with Enver Hoxha’s Albanian partisans, crossed the frontier and made contact with the Greek Communists. His object was to get the Greeks to recognize the potentialities of the Slavo- Macedonians and to organize them in partisan units under Communist leadership. The Greek Communists, probably reluctantly, agreed, and S.N.O.F., the Slav National Liberation Front, was formed, although its name was not publicly heard until many months afterwards. Either then or later, a Macedonian called Gochev or Gotsi became military leader of the S.N.O.F. units; and a Greek Communist of Macedonian origin, Andreas Tsimas, seems to have acted as chief liaison officer between S.N.O.F. and the Yugoslav partisan movement. It is not yet clear what part, if any, the Bulgarian Communists played in the formation of S.N.O.F.

From the first, the exact degree of subordination of S.N.O.F. to the E.L.A.S. command seems to have been questionable. The Yugoslav Communists, with a weather eye on the possible eventual southerly extension of Yugoslav Macedonia, obviously took a keen interest in S.N.O.F. It is said that as early as November 1943 Tito’s radio, Free Yugoslavia, broadcast a message of adherence from a south Macedonian leader. When, however, Marshal Tito himself addressed the second session of the Anti- Fascist Council of National Liberation of Yugoslavia at Jajce on 29 November 1943, he used terms which could not give offence to the Greek Communists. After speaking of partisan successes in Yugoslav Macedonia, Tito said: ‘The partisan movement in Macedonia is closely linked with the partisan movement in Albania and Greece and at the same time is giving considerable support to the development of the partisan movement in Bulgaria itself.’

The existence of S.N.O.F., together with wider differences over the strategy of resistance, presumably explain why war-time relations between the Yugoslav and Greek Communist leaders were difficult. When Greek Communist emissaries arrived at Tito’s headquarters, they were treated without any great respect; Yugoslav partisan representatives, when speaking in confidence, were apt to be critical of the methods by which the Greek partisans conducted resistance. The Greek Communists, on their side, must always have been suspicious of Tito’s presumed aspirations to Greek Macedonia and Salonika.

By the spring of 1944, when Greece was approaching liberation, relations between S.N.O.F. and the Greek Communist Party had become severely strained. Emissaries from Yugoslav Macedonia had by this time become active in the work of both political and military organization among the Slavo-Macedonians of Greece. The leaders of S.N.O.F. looked over the frontier to the Macedonian Communist Party in Yugoslavia, rather than to the Greek Communist Party, for leadership. In fact, in the summer of 1944 the S.N.O.F. formations commanded by Gochev clashed with E.L.A.S. on at least three occasions.

The proclamation of the Macedonian People’s Republic on 2 August 1944 made the Yugoslav power of attraction doubly strong. On the other hand the Greek Communist Party, which by then was participating in the internationally recognized Greek Government and had hopes of winning power in a liberated Greece, was obviously unwilling to ruin its chances by ceding Macedonian territory to Yugoslavia or even by sponsoring Macedonian autonomy inside Greece. Tito at this time seems to have decided that it was more important that the Greek Communists should win the whole of Greece than that he himself should win Greek Macedonia. When the liberation of Greece began in September 1944, Tito must have restrained his enthusiasts in the Macedonian Communist Party, just as he restrained them over Pirin Macedonia. Gochev and his S.N.O.F. battalions broke with the Greek Communist Party and crossed into Yugoslav Macedonia. Gochev himself went to Skoplje; his units were disbanded and later enrolled in the Yugoslav army.

Little of these difficulties between the Yugoslav and Greek Communist leaders came into the open until the break between Tito and the Cominform had led to a break between Tito and the Greek Communists. Speaking just after the break with the Cominform, but a year before the open break with the Greek Communists, Tempo still gave a rosy if somewhat one-sided view of war-time relations between Yugoslavs and Greeks. Addressing the Yugoslav Communist Party’s Fifth Congress in July 1948, Tempo said:

The Yugoslav Central Committee pursued a policy of brotherly co-operation with the heroic Communist Party of Greece throughout the liberation war. . . Macedonian partisan detachments very often crossed to the territory of Aegean Macedonia and developed lively political work among the local population. Thanks to the correct political work of our partisan detachments, the Macedonian masses in Aegean Macedonia realized that the liberation struggle of the Greek people was at the same time their own struggle, that not only the freedom of the Greek people, but also the freedom of the Macedonian people depended on the success of that struggle. . . Our Party activists during the liberation war acquainted their Greek comrades with the experiences of our Party in organizing a regular army. . . They acquainted their Greek comrades with their experience in organizing the people’s revolutionary authority on the ruins of the old State apparatus. . . Our Party activists conveyed to their Greek comrades their experience in the struggle against the imperialist tendencies of the western allies. . . Military and political co-operation between our national liberation army and units of the Greek Army was exemplary throughout the national liberation war. Macedonian units always met with great hospitality whenever they had to withdraw to Greek territory before enemy offensives. . .

Tempo’s account does of course unwittingly betray two inevitable causes of war-time irritation to the Greek Communists. The first was the somewhat superior and patronizing attitude of the Yugoslavs, which must have been nearly unbearable to Greeks, even if they were Communists. The second was that the Yugoslav Macedonians considered themselves entitled to conduct ‘political work’ on the Greek side of the frontier. Although there is no evidence that this implied a definite pledge by the Greek Communist Party to cede Aegean Macedonia to the Macedonian People’s Republic, it was a fact which, if widely known, would inevitably cause serious damage to the Greek Party’s prestige inside Greece.

Greek Communist resentment was, however, not allowed to find an open vent until Tito had decided to close the Yugoslav- Greek frontier in July 1949. Then Nikos Zahariades, Secretary General of the Greek Communist Party, wrote an article in the issue of 1 August of the Cominform journal, For a Lasting Peace, for a People's Democracy, in which he bitterly attacked the Yugoslav Communists’ war-time policy. Zahariades had himself not been in Greece during the occupation, since he was in a German concentration camp. Much of his article consisted of fantastically exaggerated charges against Tito designed to fit in with the general Cominform campaign against him; nevertheless it probably expressed a good deal of the long-suppressed war-time fears and antagonisms of the Greek Communists. He said:

The people’s democratic movement of our country has never, since the times of the first occupation, known such a cunning and foul enemy as the Tito clique. The Great Serbian chauvinism of the Tito-ites in relation to the resistance movement in Greece was evident as far back as 1943, when the leadership of the Yugoslav Communist Party declared that the people of Aegean Macedonia could only win their liberation with the framework of Yugoslavia. The corollary of this was that it was the prime duty of all Macedonian patriots to fight against the Communist Party of Greece and E.A.M. and instead to collaborate with the Tito agents.

This [Zahariades continued] was the directive followed by Tito’s man in Aegean Macedonia, Tempo (Vukmanović). This was the directive applied in practice by their chief agent, Gochev. . . During all these years the Tito clique sent thousands of its agents into the Communist Party of Greece and into E.A.M. with the job of undermining the Communist Party of Greece and splitting the unity of the people’s liberation movement.

 Zahariades then told the following startling story to illustrate the alleged ‘alliance’ between Anglo-American imperialism and the Tito clique:

In October 1944, when the British landed in Greece, Tempo, at the head of the provocative movement directed against the Communist Party of Greece, informed the Communists of Aegean Macedonia that he had asked Tito for two divisions to occupy Salonika. This was before the December events; the British were not sure that they could hold Greece. Preferring to see Salonika occupied by Tito than in the hands of E.L.A.S. the British parachuted weapons on to the aerodrome at Grupitsa. These were sent on to Vapsori by Tito’s agents—Tempo, Gochev, and Pios—to be used against E.L.A.S. . . In December 1944 Tito, who dreamed of snatching Salonika from the people’s democratic Greece, did nothing to help us to fight the British, in spite of all his earlier pompous statements. . .

 Zahariades declared that ‘the Tito clique and its executive organ, the Gochev-Keramidjiev gang’ had, ‘and still has’, hundreds of Yugoslav intelligence men in Aegean Macedonia. Time and again, he said, the Greek Central Committee had drawn the attention of the Yugoslav Central Committee to the counter-revolutionary actions of these agents, ‘proved by irrefutable documentary evidence’, and had demanded that their activities should be stopped. The Yugoslav Central Committee, however, ‘did not do a thing about these provocative actions.’ 

The point which Zahariades did not disclose was, of course, the extent to which the Greek Communist leaders had ever pledged their consent to these Yugoslav activities in Aegean Macedonia. There is in fact no evidence available about any formal war-time agreement between the two Communist Parties on the Macedonian question, although there was quite obviously a working agreement on war-time collaboration.

On war-time relations between the Greek and Bulgarian Communist Parties there is very little reliable evidence. A document was produced towards the end of the war, known as the Tetrich Agreement’. This purported to be an agreement signed by Greek and Bulgarian Communists in July 1943, pledging the Greek Communist Party to co-operate in the establishment of an autonomous Macedonia. The authenticity of this document was accepted by most non-Communist Greeks but denied by the Communists. On grounds of general probability, it seems unlikely that the Greek Communists would have ceded such a vital point to the Bulgarians at a period of the war when the Bulgarians had very little to offer in exchange, and when Moscow was presumably known to be backing the Yugoslavs, rather than the Bulgarians, in Macedonia.

Nationalist Greeks also accepted the authenticity of the supposed Mount Kaimaxillar Agreement, by which the Greek Communists were alleged to have agreed to Macedonian autonomy within a Slav federation.

Finally, there is the curious character known as Rhodopoulos or Radev who, at the beginning of 1944, presented himself to the Allied Military Mission in Greece as liaison officer between the Mission and the Greek and Bulgarian Communists. In September 1944 he reappeared as a Colonel in the Bulgarian Army, and engineered the Bulgarian army’s sudden change of front in Greek Macedonia.

It seems a reasonable guess that although there were undoubtedly war-time contacts between the Greek and Bulgarian Communist Parties, in the course of which the Macedonian question must inevitably have been raised, these contacts were of far less importance than Greek-Yugoslav Communist relations. It seems in fact probable that during the war the Greek Communist Party managed to avoid committing itself on the ultimate settlement of the Macedonian question. At the time of the liberation Professor Svolos, a non-Communist member of E.A.M., denied that E.A.M.-E.L.A.S. has any interest in Macedonian autonomy. No statement was, however, officially made by the Greek Communist Party, as such.

The Greek civil war of December 1944 led to the flight of a number of Slavo-Macedonians, and also Greek Communists, to Yugoslav Macedonia. This gave the newspapers of Skoplje and Belgrade the occasion for repeated outbursts, from 1945 onwards, about Greek ‘monarcho-Fascist’ persecution of the Slavo-Macedonians. A Soviet spokesman gave 30,000 as the total of Slavs who had fled from Greece at this period.

Zahariades, in his article of August 1949, gave a strange interpretation of this flight: ‘Tito organized the mass emigration of Macedonians to Yugoslavia, thus depriving Aegean Macedonia of its Macedonian population.’ ‘Incidentally’, he added, ‘the Greek monarcho-Fascists have been trying to do the same thing for many years, hoping to change the ethnical composition of Aegean Macedonia.’ Zahariades added that the ‘Tito-ites’ tried to recruit agents from the refugees who, after the necessary training, were sent to Greece to operate against the Greek Communist Party.

In March 1949, when relations between the Greek and Yugoslav Parties were nearing an open break, a delegation from ‘free Greece’ asked permission to visit these refugees and help them to return home. This, according to the Greek account, was refused; probably the Yugoslavs declared that the refugees did not wish to return.

The Greek Communist Party, for the first four years after the liberation, did its best to keep silent on Macedonia. In the early spring of 1946, Zahariades visited Prague and Belgrade, and must almost inevitably have discussed Macedonia with the Yugoslav Communist leaders. A few months earlier, on 11 October 1945, Tito had made an uncompromising statement in Skoplje: ‘We have not denied the right of the Macedonian people to unite. We shall never deny that right. That is our principle. We do not lay down principles for some passing sympathy. We shall stand on this aim, that all Macedonians shall be united in their country.’ Nevertheless, it seems likely that Tito informed Zahariades that the first priority was that the Greek Communists should win Greece, and that only after that had been achieved need the Macedonian question be settled.

At all events Zahariades, when he returned to Athens, said in an interview to a British correspondent in May 1946: ‘Territorial questions between Greece and Yugoslavia do not arise.’ He added that the population of Greek Macedonia was 90 per cent Greek and only 10 per cent Slav, and that E.A.M. stood for the territorial integrity of Greece. At that time there was at least no open change in the Greek Party’s Macedonian policy.

However, the Greek Communist Party must then already have laid its plans for the new Greek civil war: these in fact may have been the main subject of Zahariades’s talks in Belgrade. On 8 June 1946 the Greek Ministry of Public Order announced that ‘roaming Communist bands had created a desperate situation in Macedonia’. By the end of the year the new guerrilla movement had started operations, led by the Moscow-trained Greek Communist and former Communist organizer in Macedonia, Markos Vafiades. (Markos was born in Asia Minor and came to Salonika in 1922; his natural sympathies would therefore be with the Greek ‘patriotic’ wing, rather than the Macedonian autonomist wing, of the Greek Communist Party.) On 24 December 1947 the formation of the ‘Provisional Democratic Government’, headed by Markos, was proclaimed. The Greek Government in Athens replied by outlawing the Greek Communist Party.

ЈОВАН ДУЧИЌ: Преубава поезија

BOG

Nikad se nisam na te bacio kamenom,
Niti u svome duhu tvoj sjaj odricao;
I svoj put pređoh ceo sa tvojim znamenom,
Svugde sam tebe zvao i svud te klicao.

Iz sviju stvari ti si u mene gledao,
Tvoj gromki glas sam čuo u morskom ćutanju,
S bolom pred noge tvoje svagda se predao,
Samo za tvojim žiškom sledio putanju.

A od tebe se nikad nisam odvajao,
Stoga i ne beh samac u dnu svih osama…
Zbog tebe sam se kleo i za te kajao,
Kad padne gorko veče po gorskim kosama.

U mašti sam ti bele svud crkve zidao;
I za molitve sam tvoje u zvona zvonio;
Za tvoga blagog Sina i ja sam ridao;
I đavola sam crnog s tvog krsta gonio.

A ti što sazda sunca i plod oranice,
Bio si samo Slutnja, bolna i stravična:
Jer svaka Istina duha znade za granice,
Jedino naša Slutnja stoji bezgranična.

COVEK GOVORI BOGU

Znam da si skriven u morima sjanja,

ali te stigne duh koji te sluti;

Nebo i zemlja ne mogu te čuti,

a u nama je tvoj glas od postanja.

Jedino ti si što je proturečno –

kad si u srcu da nisi u svesti...

Na kom se mostu ikad mogu sresti,

svemoć i nemoć, prolazno i večno!

Vodi li put naš k tebi, da li vodi?

Kraj i početak - je li to sve jedno?

Ko pečate ti čuva nepovredno,

Ko tvojim strašnim granicama hodi?

Jesmo li kao u iskonske sate

nalik na tvoje obličje i danas?

Ako li nismo, kakva tuga za nas,

ako li jesmo, kakva beda za te.

Moj duh čovekov otkud je i šta je?

Tvoj deo ili protivnost od tebe –

jer treće nema! Kraj tvog ognja zebe,

i mrkne kraj tvog svetila što sjaje.

Samotan svugde i pred svim u strahu,

stranac u svome i telu i svetu!

I smrt i život u istome dahu:

Večno van sebe tražeć svoju metu.

GOSPOD ME SEJA

Gospod me seja celo vreme

i svud sam nova reč i znamen –

u belom hlebu prvo seme,

u tvrđavama prvi kamen.

I prvi poljub zaljubljenih,

i nož u ruci haramije,

i molitva iz srca smernih,

i san na pesku gladne zmije.

Gospod me seja pregrštima

poljem što večna sunca plave,

da budem njegov znak međ svima,

njegova zlatna truba slave.

I brodolom u osvit vedar,

i očajnikov krik za snagom;

I na Libanu sjajni kedar,

i strašna vojska pred Kartagom.

Gospod me seja celom šakom

u času svetlu i golemu,

da budem jutro danu svakom,

i njegov glas i ključ u svemu.

Na pustom putu atom praha,

u nebu sunčev krug i slika,

žižak u domu siromaha,

suza u oku mučenika.

HRISCANSKO PROLECE

Vidik se krvlju sav zarubio,

prvi kos peva tanko i tanje.

Aždaju sveti Đorđe ubio,

srebrnim kopljem baš u svitanje.

Kraj crkve čempres crn zagustio,

Hristovo jagnje ovca rodila,

i Sveti Marko orla pustio,

i Sveti Todor svog krokodila.

Golubica u suncu sinula,

sa lišća kaplju svete arije...

Dva apostola tud su minula

s porukom sina čiste Marije.

Kraj reke zrače beli krinovi,

pada snop zraka s neba sredine:

I sja oreol večni i novi

jagnjeta što gre preko ledine.

(www.poezijanoci.com)

ПЕТАР ГЕОРГИЕВ МАНЏУКОВ: Предвесници на Бурата

СПОМЕНИ

Првите стапки

...И тој ни го раскажа следново:

След кога тргнал од железничката станица вкуќи, тој го затекнал сопругот на газдарицата, еден типичен француски коњанички офицер, какви што среќававме на секој чекор додека лутавме низ Лион, барајќи стан под кирија. Тој бил мошне  љубезен и разговорлив, иако Мерџанов не разбирал ништо од она што тој му зборувал и през целата вечера Слави само гу мрморел она Ер-големо, тоест молчел како сом. Изутрината тој си бил во кревет, кога мадам Шилте му го донела доручекот и го зпрашала нешто кое тој не го разбирал, на што тој од тепка одговорил со Нон. После тоа повторно го опитала; тој пак ништо не разбрал и одговорил Уи! И така таа прашувала, тој ништо не разбирал и насумице одговарал со Уи! Или со Нон – како ќе му светнело. Прашањата на мадам Шилте зачестиле, зачестил и Мерџанов со одговорите, при што им давал различна интонација, кога бременита, кога како во вид на прашања. Тој разговор на неразбирливи вопроси и случајни одговори продолжил неколку минути, се’ додека после едно неговор Нон – мадам Шилте не ја подигнала покривката и не се вгнездила во леглото. Мерџанов веднага научил француски, а мадам Шилте бугарски, така што понатамошниот муабет станал еднакво разбирли за обајцата; со обострана согласност, тие му туриле рогови на храбриот хусарски капетан месје Шилте. И Мерџанов веднаш го донесе заклучокот:

-Од ова следува дека, не само Рачо Петров, Матров, Савов и другите офицери од храбрата бугарска армија носат рогови. Сите офицери, од сите армии на земјината топка – сите се рогоносци!

Тој ден тие му набиле на мр. Шилте неколку чифта рогови. Следниот ден, откако му покажала некакво сино петно на своите гради, за што Мерџанов сфатил дека околу тоа петно станало збор меѓу месје и мадам Шилте, за што бил даден „удовлетворителен“ одговор, така што мр. Шилте се успокоил – и со тоа докажал дека заслужено си ги носи роговите што му биле клавани. За Мерџанов оваа положба најпрвин била интересна, после тоа забавна, за потем да стане вносна – бидејќи мадам Шилте, која била голем мајстор во кулинарството - го ставила истото за да ги поддржи неговите мажјачки потенции. А, тие потенции морало да се поддржуваат, затоа што мадам Шилте ги трошела на безумен начин; таа станувала од ден на ден се’ по-„расточителна“; изискувала постојано да му наденува рогови на мажот је; ноќем, кога сопругот заспивал, таа станувала од неговиот кревет и одела во леглото на Мерџанов; кога видела дека нејзиното кулинарско искуство е надостаточно да го поддржува вечниот оган, таа прибегнала кон литература специјализирана за возбудување: фотографии, гравури и лекарства, коишто Мерџанов ни ги прикажа пред да ги уништи. Таа не го пуштала сам да излезе одкуќи и излегувала заедно со него. Поради тоа, положението му станало тегобно, одвратно, дури и неиздржливо; неколку пати одел на железничката станица за да бега, но таа го стасувала, го молела да остане, плачела, припаѓала – и тој отстапувал и се враќал. Најсетне позицијата му станала толку неиздржлива, што тој решил по секоја цена да раскине со неа; тој отишол на гарата, а таа одма по него; после една бура од плачења, клетви, ридања и молби, тој си купил билет, се качил во вагонот и ја оставил на перонот в рацете на двајца железничари, целата облеана во солзи и падната во безсознание.

-Кому му држат препоните да иде на моето место во Лион? – заклучи Мерџанов.

Тоа беше во втората половина на месец септември 1898. Време беше да заминеме во Македонија и да влеземе во „соприкосновение“ со Д. Коштанов в Солун, а истото се однесуваше на сите оние кои се интересираа за ситуацијата во Македонија. Не можевме повеќе да го чекаме М. Герџиков, кој можеше и да не дојде. Решивме следниот ден да се приготвиме за пат и следниот ден да заминеме: Мерџанов за Солун при Д. Коштанов, а ние двајцата со Калчев за Скопје; на тој начин, во тие два центра на Македонија ќе има по две души. Нашата најбитна работа ќе биде да образуваме анархистички кружоци помеѓу учениците на Солунската бугарска гимназија и во Скопското бугарско педагошко училиште; потоа – новите услови ќе ни кажат што треба да правиме.

Следниот ден јас го подготвив куферот, ставив во него отпечатени примероци на весникот „Отм‘штение“ поставен во корици, за да изгледа како томови книги; него јас ќе го прошверцувам во Бугарија, а оттаму преку учениците по други места. Договорено беше да патуваме со различни возови и по малку поразлични рути: Мерџанов и Калчев по железницата преку Виена, Будимпешта, Белград и Софија; а јас преку Виена, Будимпешта, Сегедин, Темишвар, Оршова и оттаму преку Лом, Кутловица, Берковица до Софија; определивме и собирен пункт во кафичот „Жална Македонија“ в Пловдив, на плоштадот на „Џумајата“; оние кои ќе пристигнеа порано, ќе наминуваат во меаната неколку пати дневно до пристигнувањето на останатите. Јас го избрав патот преку Лом за да го избегнам царинскиот преглед и конфискувањето на весникот „Отм‘штение“, затоа што цариникот при „митницата“ В. Мулетаров од град Брацигово, беше мој соученик од Пловдив; се токмев при пристигањето во Лом, да му бидам гостин и да преноќам кај него, во царинарницата.

*          *          *

Другиот ден рано изутрина, заминав прв бидејќи мојот пат беше најбавен. После мене заминаа Мерџанов и Калчев. Царинскиот преглед на куферот во Салцбург при пристигнувањето во Австро-Унгарија мина благопријатно; како и сите патници што идеа од Женева, јас бев подложен на детален распит; после убиството на императорката Елизабета, австро-унгарската полиција беше станала многу сомнителна кон сите кои доаѓаа од Женева. Во Лом мојот куфер не беше прегледан и јас преноќив во царинарницата, во собата на пријателот – оценител.

Мојот вујко (владиката Натанаил Кучевишки, н.з.) беше мошне непријатно изненаден од моето пристигнување. Природно, според него, моето поведение беше необјасниво: едвај пред три месеци толку настојчиво го молев да ме прати да учам во Женева, а сега се враќам оттаму без да му јавам и без воопшто да се запишам на универзитет. Уште кога ме виде, ме запраша:

-Зошто си дошол?

-Најпрвин кажете „Добредојде“ па после зошто сум дошол – се мачев да направам шега; а вујко ми пак строго повтори:

-Пак те прашувам: зошто си дошол?

-Ќе заминам во Македонија да учителствувам.

Собраните намрштени веѓи на вујко ми се дигнаа.

-Дете, врати се во Женева! В’рни се и сврши хемија!

-А, зошто да не идам во Македонија?

-Врати се во Женева. Сврши го универзитетот, стани самостоен човек – и потем врви каде што ќе пожелуваш, прави што сакаш. Кога ќе свршиш, ти ќе станеш самостален, полезен, баран човек, ти ќе бидеш релативно слободен оти нема да си тежина никому; а сега каков што си, зависиш од секого, па ќе станеш роб. Врати се во Женева!

-Но, ако не одам јас, ако не иде никој друг, ако не оди никој во Македонија – тогаш кој ќе ја извојува слободата на нашиот народ?

-Ти како си мислиш, а? – ако студираш неколку години – ќе задоцниш ли, што ли? Да не ги мериш животите на народите со должината на твојот живот? Ех, дете! Слободата е плод како секој плод; за да узрее, освен светлината, топлината и другите сили кои дејствуваат врз него, треба и време. Времето е тоа кое ги регулира силите; ако тие сили дејствуваат пократко одошто е потребно, плодот ќе се исуши, оти ќе изгори. Времето е најважниот од факторите. Ако е дошло време нашиот народ да се ослободи, тој ќе се ослободи и без тебе; ама ако не се созреани условите за неговата слобода, не ти, не 300, не 3.000, не 30.000 ами 300.000 души пак нема многу да направите за ослобдувањето на нашиот народ. Врати се во Женева!

-Значи вие сакате да ме убедите дека лозјето сака молитва, не мотика? Јас мислам дека е токму обратното.

-Не, туку сакам да го кажам токму она што е кажано од Соломон во Еклезиаст: има место, време и срок за секоја работа под сонцето; време за тага и време за радост, време за плач и време за смеа; време за рушење и време за градење; не бива да се радуваш кога е време за тага, или да плачеш кога е време за веселба; ниту пак да уриваш кога е време за градење. Но, ти си уште многу млад за да го разбереш ова што ти го кажувам. Јас знам мошне добро дека опитот и мудроста на старите не се во состојание да им користат на младите.

И така секој си остана на своите позиции.

Следниот ден во „Жална Македонија“ ги најдов Јордан Калчев и Слави Мерџанов, кои седеа на една маса со еден друг господин, 26-27 годишен, со широк плеќи, со јадро и мургаво лице, со црни мустаќи и црна, скоро бричена брада. Ме запознаа со него: Гоце Делчев.

*          *          *

Јас го имав видувано и порано тој господин. Пред 4 години, през месец септември 1894 година – истиот ден кога стапив во военото училиште како јункер во подготвителниот клас – јас се качував по скалите на северното крило на училишното здание, за да одам во интендантура и да земам алишта, за да ме облечат; од горе по скалите слегува тројца луѓе, од кои едниот јункер, а другите двајца – цивили; Оној во јункерската униформа ми беше доста познат: тоа беше Борис Ст. Дрангов, мој далечен роднина родом од гр. Скопје. Слегувачите и јас се разминавме – тие слегоа долу, а јас се качив горе. Малку потоа, Б. Дрангов дојде да ме види на што личам во јункерска униформа; од него дознав дека оние двајцата, кои тој ги испратил до оградата на училишниот двор, беа Гоце Делчев од Кукуш и Мише Развигоров од Штип. Пред две години, тие завршиле трети клас во школата и поради некакви демонстрации кои ги направиле за Нова година, кога се произведуват млади потпоручници, тројцава биле под казна испратени да служат во полковите како прости војници; Борис Дрангов ја издржал казната како војник на третиот коњанички полк во Пловдив, а другите двајца – во други полкови; сега веќе си ја отслужиле казната и се вратиле на воената школа за да бидат произведени како потпоручници. Дрангов останал, а Делчев и Развигоров откажале да станат офицери, облекле цивилки и го напуштиле училиштето. Јас ги бев сретнал баш кога си заминуваа накај своите домови.

Виничката афера пред турската управа разоткри дека во Македонија населението се организира и вооружува за да востане против турската власт. Поради таа афера паднаа под полициски надзор, а потоа и беа осудени, многу селани и неколку души учители: Григор Манасиев, Голомеов, Тодор Станков и др. Власта тури рака и врз едедн од главните организатори: Мише Развигоров, којшто беше осуден и пратен в Бодрум-кале во Мала Азија. Но, најглавниот организатор Гоце Делчев не беше уловен. После демонстрациите во Штип 1896 г. настанати за време на погребот на едно штипјанче убиено од Турчин, при што учителот Гоце Делчев одржал огнен говор против турската власт, положбата во тој град му станала невозможна; тој станал илегалец и се оддал на организирање на населението. Организирањето на Македонците се засилило, но за нивно вооружување недостасувале средства. Делчев решил да ги набави по чисто разбојнички начин: през летото 1897 г. Тој со четата во која влегувал и Врбан Килифарски, тој во Струмица го киднапирал богатиот Назлим беј и за негово ослободување побарал 3.000 лири.

Непознат автор – какви што се авторите на народните песни – за таа „отмица“ создал песна, која што веќе 1899 г. се пееше низ Струмица:

Дил ми ја ти кажав: седи, не оди

Де мори Селим аго, де!

...

Тој негов опит не вродил со плод, меѓутоа кај неговите погледи всадени во военото училиште, под влијание на споровите, разговорите и дружбата во четата на Врбан Килифарски, настана значителен прелом. Пред се’, тој беше научил дека, ако македонското население не ги симпатизира Турците, тоа не заради тоа што се тие иноверци т.е. инородни, туку затоа што се олицетворение на власта, упразнувана токму од Турците. Под влијание на Врбан Килифарски тој беше прозрел и разбрал дека Турците, земени како одделни личности или како човечка група, кои не се дресирани во власта, не се само еднакво добри како Македонците, ами се многу почовечни и со поголема култура од нив самите; така под негово влијание, Делчев не ги мразеше Грците и Србите, макар што во военото училиште најусрдно ја беа култивирале омразата кон нив.

За тоа дека врху погледите на Делчев било работено и дека и тој самиот работел врз нивното менување и оформување, стануваше јасно и од неговите симпатии кон нас – анархистите од Женевската група – со кои се запознаваше за првпат, како и од неговиот интерес за преведените анархистички брошури од моја страна, особено кон „Речта на Емил Анри“. Тој ми ги побара ракописите. Подоцна тој ги испечати и ги издаде тие брошури – нешто што најкрасноречиво говори за влијанието кое врз него го извршиле како Врбан Килифарски, така и анархистите од Женевската група, со кои тој помина четири месеци во летото и есента следната година.

*          *          *

Вечерта, истиот ден кога се запознав со Делчев, сосема сличајно ми падна в раце едно строго доверливо писмо од Скопската бугарска митрополија, потпишано од Скопскиот владика – неговото Високопреосвештенство митрополитот Синесиј, адресирано до пловдивскиот митрополит. Во тоа писмо, високопреосвештениот Синесиј му јавуваше на Пловдивскиот митрополит дека неколку души селани од село Бродац – Скопска Црна гора – заминале за Пловдив да бараат работа како лебарски работници; ...

(изд. Федерацијата на анархистите во Бугарија)

Арнолд Гелен: ЧОВЕК

II Дел

ПЕРЦЕПЦИЈА, ДВИЖЕЊЕ, ЈАЗИК

19. Два корена на јазикот

Подлабокото разбирање на почетоците на јазикот произлегува само тогаш кога јазикот се посматра во врска со постигнувањата за кои овде се расправаше, демек кратко речено, внатре во системот „око-шака“. До денес сета филозофија на јазикот, освен можеби онаа на Ноаре, е толку едноставно ителектуалистичка колку што практикувала на јазикот да му пријде од страната на толкувањето, симболизирањето. И таму каде тоа се чини - веќе со К. Бихлер „претставувањето“ се гледа само како едно од неговите постигнувања, пред објавувањето и соопштувањето - стојалиштето се проширува до она социолошкото, но сепак се превидува  моторичката страна, која што јазикот секогаш ја има. Гледано од таму, јазичките манифестации во прв ред се движење како и сите други и тие можат да се трансформират во други видови движења, што и се применува при одгојот на глувонемите.

Ние веќе го споменавме првиот корен на јазикот односно „животот на гласот“. Тоа беше чисто комуникативен настан во само осетилната  дејност, кога вратениот глас истовремено е поттик на самочувствување на сопствената дејност за таа да се повтори, па таа дејност се завршува во глас кој се слуша и така станува нова дразба. „Артикулираниот глас“ вели Хумболт, се откинува од градите за во друг индивидуум да најде созвучје кое што се враќа во увото“. (...) Постигнувањето на соопштувањето кое што подоцна го превземал јазикот, се сведува на таа елементарна комуникација во која, како што видовме,  животот на гласот во никој случај не учествува сам. Овој карактер на елементарната и се’ уште „без-мисловна“ комуникација се појавува во еден друг корен на јазикот, кој токму сега го разгледувам и кој го означувам со изразот „отвореност“.  Гајгер (...) со следните зборови ја означил таа состојба на нештата: „и еден таков израз, без било каква цел, само како тежнеење да се изговори, да се огласи радосен интерес за виденото, мораме да претпоставиме дека постоел во прагласовите, во точките на зачеток на сите јазици“.

Овде и јас мислам така. Еден таков „радосен интерес за виденото“ може да се набљудуваа кај секое живо дете во „пребрборувањето “ на упадливите изрази. Пред се’, ова значи дека тој корен на јазикот (како и третиот) се случива во склоп на средбата со светот и совладувањето на истиот, тоест  во комуникативното однесување, што значи во склопот дланка-око.

При тоа, „отвореноста“ е мошне типична човечка појава. Животното е затворено. Тоа никогаш не се ослободува од притисокот на околностите и во секоја сегашност го вовлекува целокупниот товар на своите потреби и инстинкти. Тоа е толку малку растеретено од светот како од самото себе. Напротив, човекот е изложен на вишок од дразби наспроти кои тој е светски создаден. Надирањето на сите осети и поттикнувања во внатрешноста на човекот допушта насетување дека со тоа работите стојат вака. Јас на ова место се’ уште не можам да се занимавам со оваа проблематика зашто тоа е предмет на наредните мои истражувања, особено на третиот дел. Меѓутоа тука мора да се каже:  самооткривањето или отворањето кон надворешноста е основата на сите душевни побуди.  Се’ што психологијата, науката за карактерот итн. го означиле како „понадворување“ е вкоренето во овој факт, кој подоцна ќе ја истражиме во нејзините главни правци. Животот со кој што слободно се располага ќе ја сочинува првата главна група на појавите на внатрешна отвореност, додека другата група ќе ја сочинува светски отворената структура на нашиот пасивен живот. Тоа ја чини суштината на она што се нарекува „душа“.

Тоа самооткривање биолошки е поврзано само со едно растоварување од притисокот на отворениот свет, демек, со опишаната морфолошка создаденост на едно неспецијализирано суштество. Она што Гајгер го нарекол „радосен интерес за виденото“, всушност е субјективност, која ужива во самата себе, а во извесна мера е излишна, и е својствено на такво битие кое што има слободен, неспецијализиран и сперма околниот свет отворен вишок на пориви. Нему му недостасува органска специјализираност која ги врзува инсинктите за ситни, исечени дрзби на и од околниот свет.

Оттаму, основниот феномен на секој израз е отвореноста, само-оживеаноста на внатрешното кое се сфаќа само тогаш кога истовремено се сфаќа и како движење.

„Изразот“ е чисто човечки факт и во тоа мора да се разликуваат две битни нешта: едната, кон светот отворена, и од потреби растеретена структура од пориви на сувишна и комуникативна животност; и движења кои од тоа произлегуваат (без вредност на успехот) движења на повратно осетски тип што во тоа се потенцират, а кои се самите за себе комуникативни.

Човековиот поривен живот, како што ќе видиме, е така граден што може да биде снабдуван со искуства, слики, сеќавања на своите исполнувања; тој е отворен кон светот онака како што Новалис под изразот „внатрешно-надворешен свет“ го замислуваше како посебен аспект. Ние знаеме дека животните исто така имаат интенции, имено онаа самоусмерување кон нешто; човековите интенции се отворени кон светот, тие ја содржат „сликата на светот“; демек тие му се самите дадени, те. тие се претстави. 

Нашата внатрешна отвореност кон надворешноста за нас „по себе“ е потполна тајна. Таа може да се согледа само во тоа што светот враснува во нас, така што го наоѓаме во себе како претстава, како желба, како наговестена потреба. Таа може да се сфати по тоа што сите почетоци се во делување: желбите и интенциите нам ни се дадени бидејќи тие се исполнети со слики на своите цели и содржини. Со тоа настанува слика на „слободен“ внатрешен живот одвоен  од нуждата на дејствувањето. Во третото приближување ќе го сфатиме овој прафеномен на вишок „пориви“ во појавата на слободна, за инсинкти неврзана, и со надворешни дразби незалепена, одвишна животност, која што самата себе се спознава.

Она што лежи во основата на таа величествена појава е следното: човековиот поривен живот  е зависен од дејствувања, постои „хијатус“ помеѓу поривот и дејствувањето. Човековиот поривен живот е отворен кон светот, тој може да се ориентира кон ситуациите и содржините на надворешниот свет зашто не е баш инстинктивен и слепо сигурен во целта. Со тоа на самиот човек му е дадено кон себе да се однесува комуникативно. Таинствената меѓуфаза во која кај животното дразбите од околниот свет во него самото се претворат во негови, во целта сигурни, акции, кај човекот во најголем дел е отворена кон светот, плус и снабдена со слика, а со самото тоа дадена само нему. Извесните фази на тој процес на претворање течат веќе отворени во светот под влијание на надворешното и со тоа тие стануват „свесни“, тие се „внатрешен-надворешен“ свет и според тоа тие се далекусежно пластични. Кога природата внатрешниот живот на некое суштетство ќе го направи светски отворено, демек свесно, снабдено со слики на цели и фантазми, таа на себе презема мошне голем ризик: ризикот се состои во можните пречки во процесот на претворање. Имено, таа тоа го сторила само под присила на нужноста. Затоа што токму таа структура на внатрешното, биолошки е нужна за дејствувачкото битие, чии што потреби и пориви мора да бидат дораснати на условите на исполнување, тоест на приликите на дејствување и на надворешните јасности на нештата; значи мора да можат да се ориентират. Учењето за изразот секогаш зафаќа привремени состојби на нештата.
Реалното внатрешно, имено она што самото в себе си се преработува, повеќе не се манифестира. Тоа што се исполува, е „внатрешна површина“, тоа е една кон светот отворена фаза на одреден неприцврстен, неспецијализиран процес на претворање којшто може да се види кај детето во вид на вишок животност, во моментите кога детето ужива во самото себе, после што тој процес исчезнува притиснат од утврдените навики и склопивите на држење.
Ние ќе им се навратиме на овие, во најголема мерка важни каузи. Засега, станува збор само за гласновната живахност на детските изрази, наспроти флуксот на впечатоци. Оној кој ги набљудува децата, не се сомнева во тоа дека нивното брборење и „поздравување“ е само една форма на движење, башка претање со рацете и разрогачување на очите. Сепак, и тие се важни. Една гласовно моторичка комуникација во тоа на себе си го пробива патот. Бидејќи детето само си го слуша гласот, и со тоа живее е во повластено доживување на комуникацијата, и бидејќи тоа дете дури и во мазењето на возрасните што му се обраќаат го зголемува сензорното богатство на светот, оваа акција добива саморазбирливо предимство наспроти другите акции во правец на стекнување впечатоци. Сакам да кажам: со саморазбирливоста, „самоисполувањето“ на детето тежнее кон кон дразби во гласовната орбита. Детето само себе се доживува, ужива во својата живахност, во слободното и неодреденото управување со себеси, демек во развивањето на својата внатрешност спрема она што е вон, и тоа баш во функција на гласот. Тука настанува тој вишок на постигнувања и успеси, која ја чини саморазбирлива доминацијата токму на тој систем. Обратно, се’ додека јазикот се посматрал од страна на мислењето како уникатно дистигнување, се стоело пред толку блескаво богатство на неговото дејствие, што можел да биде набљудуван само како дар на Божјата рака: како кај Хаман.

20. Препознавање. Третиот корен на јазикот

...

(БиХ, 1990)

Жак Дерида: БЕЛА МИТОЛОГИЈА

СОНЧЕВА ЕЛИПСА: Гатанка, недофатливо

... Пред да дојде до името, Аристотел ги набројал сите делови Lexis кои го сочинуваат гласот без значење (Phone ASEMOS). Гласот, на пример, на латиница Stoikheion, последниот елемент, го сочинува делот Lexis, но по себе без смисла. Гласот не е графички облик туку фонетички елемент, делче од звукот (phone adiaireton). Неговата беззначајност не е неусловена. Гласот не е какво било испуштање на звук лишено од смисол. Тој едно гласање кое, без оглед што нема слисла, треба сепак да може „природно“ да навлезе во создавање или сложување на една phone semantike (ex es pephuke sunt hete guinesthai phone), да му отвори можност на едно име или глагол, да му помогне во иоскажувањето на тоа што е. Во тоа е разликата помеѓу човекот и животното: обајцата можат, според Аристотел, да испуштаат неразложени звукови, но само човекот може од нив да создаде глас: „Гласот е нерасчленет звук, но не секој, туку само таков којшто може да навлезе во еден гласовен состав. Затоа што и животните имаат неразложени звуци од кои ниеден неможе да се нарече со елементот на говор“ (...). Аристотел не ја анализира таа разлика, туку ја толкува со теолошка ретроспекција. Ниедна внатрешна особина не го разликува атомот на неговото животно, ниту на гласот. Дури врз основа на означениот гласовен состав, врз основа на смислата и изворот, би морал да се разликува човечкиот глас од животинскиот крик. Смислата и изворот, т.е. можноста да се означи со име. Својството на името е нешто да значи (Ta de onomata semainei ti, РЕТОРИКА ...), некоја самостојна состојба, истовременто и воочена како таква. Во таа точка теоријата на името, каква што подразбира поимот метафора, ја склопува и онтологијата. Освен класично и догматски утврдените граници помеѓу животното лишено од логос и човекот како zoon logon ekon, се јавува тука и извесно неразликување ппмеѓу вредноста на метафората и метафизичкиот ланец кој што ги држи обединети вредностите на дискурсот, гласот, името, значењето, смислата, имитативната претстава и сличност; или да ги сведеме тие преводи што ги внесуваат или одземаат вредностите на logos, phone semantike, semainein, onoma, mimesis, homoiosis. Дефиницијата на метафората е на свое место и во поетската уметност која се предава како мимезис. Мимезис не оди без теориско поимање на сличноста или наликувањето, т.е. на она што секогаш се поставува како услов на метафората homoiosis не е само конститутивна во вредноста на вистината (alethia) која управува со целиот ланец, туку е она без која изведбата на метафората е незамислива: „зашто да умееш да пронаоѓаш сјајни метафори значи да умееш да ги видиш сличностите“ (...). Предуслов за валидна и вистинска метафора е условот вистина. Нормално е тогаш животното лишено од логос, phone semantike и stoikheiona е неспособно и за мимезис (имитирање). Така одредениот мимезис му припаѓа на логосот, но тоа не е мајмунисување ниту гестикуларна мимика; мимезисот е поврзан со можноста за смисла и вистина во дискурсот.

...

ЦВЕТОТ НА РЕТОРИКАТА: Хелиотроп

„Се враќам во тонот на филозофијата на која и’ се потребни причини, а не споредувања“.

(Дидро, Lettre sur les sourds et les muets)

„Госпоѓицата де Лепинас. –Но, јас верувам дека е тоа мојата глава.

Борде: Целата ваша глава?

Госпоѓицата де Лапинас: ‘Не, но аман докторе, сакам да објаснам низ една споредба; споредбите се целосно разлогот на жена и поет. Замислете пајак...

Д‘Аламбер: -Што е во тоа?...

Дали сте тоа вие госпоспоѓице де Лапинас?’

(Дидро, Сонот на Д‘Аламбер)

„Сето тоа еден ден ќе има или ќе нема повеќе вредност отколку што денес има верување во машкиот или женскиот пол на сонцето.“

(Ниче, Разденување)

„Алтернативата или-или сонот воопшто не може да ја изрази; (...) Спротивностите најчесто се збиваат во една единица или се представуваат како едно нешто (...) Иста расцутена гранка (des Madchens Bluten = цветови на девојката во песните за воденичарката од Гете) преставуваат сексуална невиност и исто така нејзина спротивност (...) Меѓу логичките релации, механизмот на создавање на сонот се употребува во најголема мера во една единствена. Тоа е релацијата на сличноста (Ahnlichkeit), сложување (Ubereinstimmung), допир (Beruhrung) релацијата „како што“ (Gleichwie); оваа релација во сонот може да се поредстави како ниедна друга со многубројни средства.

1) Спореди ја Аристотеловата напомена за погодноста некој да биде толкувач на соништата:

„Аристотел во таа смисла се изјаснил дека е најдобар толкувач на соништата оној кој најдобро ги сфаќа сличностите (...)“

(С. Фројд: Толкување на сонишата)

„И овде зборовите Expensive flowers, one has to pay for them би можеле да имаат едно реално финансиско значење. Симболиката на цвеќето во овој сон содржи значи девствен женски (Jungfraulichweibliche), машки симбол и однос кон насилна дефлорација (...) дотолку повеќе се истакнува драгоценоста ‘centre – a’ (таа вториот пат го нарекува A centre piece of flowers), нејзината девственост (...) На тоа та додава едно дополнување (Nachtrag) за сон: ‘there is a gap, a little space in the flowers’“

(С. Фројд: Толкување на сонишата 2)

Метафората би била особеност на човекот. И уште поточно говорејќи, на секој човек сразмерно со генијот – природата – која владее со него. Како стои со тоа владеење? И што значи овде „особеност на човекот“, кога станува збор за една таква моќ?

Ми се причини за неопходно да ја испитаме историјата и системот на таа вредност, „вистинското значење“. Голема задача која представува разработка целата стратегија за деконструкција на цел еден протокол за читање. Може да се предвиди дека еден таков труд, колку и да е оддалечен, на овој или оној начин, може да се претресува тоа што е преведено со „особен, дословен, сопствен“ во Аристотеловиот текст. Тоа има барем три значења.

Аристотеловата проблематика на метафората не се потпира на толку упростената и толку јасна опозиција дури и клучна, она што ќе се нарекува дословна смисла – преносна смисла. Ништо не исклучува дека една метафоричка лексис биде дословна, т.е. сопствена (prepon) прикладна, складна, пригодна, сеобразна кон говорникот, кон ситуацијата, кон нештата. Точно е дека таа вредност на дословното останува видлива на формата на беседата, било да е таа метафорична или не. Не стои еднакво со изразите како Kurion и Idion, кои се преведувани во зборот дословен, сопствен. Иако разликата помеѓу курион и идион никогаш не е тематизирана, изгледа дека првиот поим е почест во поетската уметност и во реториката, се означува дословност на името, употребувано во основната смисла, во вобичаена, во капитална смисла. Да не заборавиме дека таа смисла на сувереноста исто така е и заштитна смисла на зборот Kurion. Со проширување, Kurion се толкува како примарен (спротивно) во извесна смисла понекогаш важи како еквивалент за секојдневен, буквален, обичен (Аристотел, Реторика): „Со обично име го нарекувам она со кое сите се служат во своите земји“ (...). Со тоа се разликува од „туѓото“ (Glotto), од една страна, ретка и идиоматска, и метафората од друга страна. Што се однесува до изразот идион, употребуван како поредок во тој контекст, изгледа дека тој учествува во другите две значења. Поблиску во Реторика со употребата на обични изрази се избегнуваа опширностите на описниот израз, што е умесно да се прави. До слевање на тие три вредности изгледа дека веќе дошло до Цицероновиот поим verba propria, наспроти verba translata (de Oratore).

Изгледа дека севкупното знаење за метафората се потпирало врз вредноста на изразот идион, без истакнување на тоа во преден план. Познато е на пример, како во Топиките во средиште е теоријата за правото, за битното и за небитното. Нејсе, ако метафората тежи кон ефектите на знаењето, за неа нема да може да се говори без да се доведе во врска со сознанието кое се однесува на дефиницијата на она што е право, битно или небитно, нештата за кои се говори. Тие две вредности, дословност/недословност овде немаат иста основаност. Меѓутоа, бидејќи идеал на секој говор, а на метафората особено, e да доведе до спој на самата ствар, обртот ќе биде подобар ако повеќе не приближи кон својата суштинска или права вистина.

...

(Братство-единство, Нови Сад 1990)

Алберто Моравиа: ЧОЧАРА

ГЛАВА ПРВА

Ех, че хубави времена бяха ония, когато се омъжих и напуснах родното си село, за да отида в Рим! Знаете ли какво казва песента:

Зажени ли се чочарка

един взема връвта, друг чочата…

Но аз дадох всичко на мъжа си — и връвта, и чочата, защото ми беше мъж и ме заведе в Рим, и защото бях доволна, че отивам там, без да зная, че тъкмо в Рим ме очаква нещастието.

Тогава лицето ми беше кръгло, очите черни, големи и със съсредоточен поглед, косите ми, също черни, се спускаха над очите ми и бяха сплетени на две стегнати плитки като въжета. Устата ми беше кораловочервена, а като се засмеех, лъсваха два реда бели, правилни и гъсти зъби. Тогава бях силна, ходех изправена и можех да нося на саръка до петдесет кила.

Родителите ми бяха селяни, но ми стъкмиха чеиз като на гражданка. От всяко нещо по тридесет парчета: тридесет чаршафа, тридесет калъфки, тридесет кърпи за лице, тридесет ризи и тридесет чифта гащи. Всичко беше хубаво, от тежък лен, който мама изтъка на стана си, а някои от чаршафите ми бяха везани с най-хубавата бродерия. Имах и корали от по-скъпите, тъмночервени, наниз от корали, златни обици с корал, златен пръстен с корал, та дори и красива златна брошка, и тя с корал. Освен тях получих и някои семейни накити — един медальон с верижка, много красив, камея с гравюра, изобразяваща овчар със стадото си.

Мъжът ми държеше бакалница отвъд Тибър, на улица Дел Чинкуе. Нае малкото жилище над магазина, така че можех, като се наведа от прозореца на спалнята, да докосна с пръсти червената фирма с надпис: „Хляб и макарони“.

Жилището ни имаше два прозореца към двора и два към улицата и се състоеше от четири малки и ниски стаи, които аз подредих хубаво. Някои от мебелите си имахме, а останалите купихме от Кампо дей Фиори. Спалнята ни беше нова — брачно желязно легло, имитация на дърво, с изрисувани по таблите букетчета и венчета. В салончето наредих хубава кушетка с дървени украшения, покрита с плат от цветя, две малки кресла със същия плат и същите украшения, една кръгла маса за хранене и един шкаф за сервизите — всичките от фин порцелан, със златна ивица по края и цветя на дъното.

Мъжът ми слизаше в магазина сутрин рано, а аз се залавях с къщната работа. Търках, миех, лъсках, обирах прах, почиствах всяко ъгълче, всяка вещ. Когато свършех почистването, домът ми светеше като огледало и от прозорците с бели перденца светлината навлизаше спокойно и приятно. Как се радвах тогава, като оглеждах подредените чисти и спретнати стаи, всеки предмет беше на мястото си! Ах, колко е хубаво да имаш свой дом, в който никой да не влиза и който никой да не познава! Хубаво е да прекараш целия си живот така — да го почистваш и подреждаш…

Щом привършех къщната работа, аз се обличах, сресвах се грижливо, грабвах торбата и отивах на пазара. Той беше на няколко крачки от къщи. Обикалях между количките повече от час не толкова за да напазарувам, защото много от продуктите, които се продаваха там, ги имахме в бакалницата, колкото да гледам. Вървях между количките и разглеждах всичко: плодовете, зеленчуците, месото, рибата, яйцата. Умеех и обичах да пресмятам цените и печалбите, да определям качеството и да откривам измамите и хитруванията на продавачите. Обичах също така да се пазаря, да опитвам теглото на продуктите, да ги оставям на мястото им, след това отново да се връщам и да се пазаря и накрая да не взема нищо.

Някои от продавачите ме задиряха и ми даваха да разбера, че ако им обърна внимание, ще ми дадат стока без пари. Но аз така им отвръщах и те веднага схващаха, че нямат насреща си някоя от „ония“. Бях горда, малко ми трябваше кръвта да нахлуе в главата ми и тогава освирепявах. Цяло щастие е, че жените не носят в пазвата си нож като мъжете, защото при подобни случаи можех да убия човек. Веднъж подгоних един продавач с фуркета от косата си, защото ме задиряше повече от другите и защото има нахалството да ми прави предложения и насила да блъска в ръцете ми продукти без пари. За щастие тогава се намесиха полицаите, иначе сигурно щях да забия фуркета в гърба му.

Но стига за това. Вкъщи се връщах доволна. Щом сложех да заври водата за супата с подправки, кокали и някое късче месо, веднага слизах в магазина. Там също бях щастлива. Продавахме от всичко по малко: макарони, хляб, ориз, сушени зеленчуци, вино, зехтин, консерви. Стоях като царица зад тезгяха с голи до лактите ръце и медальона на шията: размервах, пресмятах бързо с молив върху жълта хартия, опаковах и поднасях. Виж, мъжът ми беше по-бавен.

Като споменах за мъжа си, забравих да кажа, че когато се оженихме, беше вече почти стар и дори се намираха хора да кажат, че съм го била взела по сметка. Не крия, никога не съм била влюбена в него, ни кълна се, винаги съм му била вярна, макар че той не беше верен съпруг. Имаше си свои идеи, клетият; това не беше вярно. Той беше дебел, но нездраво дебел, с черни кръвясали очи и жълто лице, осеяно с лунички. Злъчен, затворен и груб — тежко ти, ако му противоречиш. Често отсъствуваше от магазина и аз знаех, че ходи при някоя жена. Но съм уверена, че жените са му обръщали внимание само когато им е плащал. А с пари, то се знае, човек може всичко да постигне, дори някое булче да си вдигне фустата.

Разбирах веднага кога му върви в любовта, защото тогава ставаше весел и дори мил. Но когато нямаше жени, се мръщеше, отговаряше ми грубо и понякога дори ме биеше. Веднъж му казах:

— Ти по проститутки върви колкото си искаш, но мене да не си посмял да пипнеш, защото ще те напусна и ще си ида у дома.

Макар че, както казах, мнозина ме ухажваха, аз не исках и да зная за любовници. Всичката си страст влагах в моя дом и в магазина, а когато ми се роди дете — в моята дъщеря. Любовта не ме привличаше може би и поради това, че познавах само моя толкова стар и грозен мъж, дори се отвращавах от нея. Впрочем, каквото и да се случи, жената трябва да бъде вярна на мъжа си, дори ако й изневерява, както беше в нашия случай.

Когато годините попреминаха, мъжът ми вече не можеше дори с пари да намира жени, които да му обръщат внимание, и стана нетърпим. От дълго време вече бях престанала да деля леглото си с него и после, изведнъж, вероятно защото му липсваха жени, той отново се увлече по мене. Искаше да ме принуди да споделям интимностите му, но не така, просто, като съпруг и съпруга, а както правят проститутките с любовниците си, например ме сграбчваше за косите и се мъчеше да ме принуди да правя с него най-долна, извратена любов. Това нещо никога не ми се е нравило и затова никога не се съгласявах да го върша, дори през ония дни, когато бях толкова щастлива, задето ме доведе в Рим и почти си втълпих, че съм влюбена в него.

Казах му, че повече не искам да бъда интимна с него нито като съпруга, нито като проститутка. Първи път ме би толкова жестоко, че от носа ми шурна кръв. После, като разбра, че няма да отстъпя, престана да се влачи подире ми, но ме намрази и започна да ме измъчва по най-различни начини. Аз търпях, но в душата си, и го мразех, не можех вече да го гледам. Всичко това изповядах на свещеника и му казах, че един ден тая работа ще свърши зле, но той — като истински свещеник — ме посъветва да търпя и да посветя страданията си на света Богородица.

През това време бях взела едно петнадесетгодишно момиче на име Биче да ми помага в къщната работа; родителите му ми го бяха поверили, защото беше почти дете. Мъжът ми обаче започна да го задиря. Щом видеше, че съм заета с клиенти, измъкваше се от магазина, влизаше в кухнята и се хвърляше върху момичето като вълк. Сега вече аз се заинатих и му казах да остави Биче на мира. Но той продължаваше да го тормози и аз освободих момичето. Тази моя постъпка още повече усили омразата му към мене и тогава започна да ме нарича селяндурка… „Върна ли се селяндурката… къде е селяндурката?“ С една дума, кръстът ми беше тежък и когато мъжът ми се разболя, признавам си, изпитах облекчение. Ала се грижех за него, както една жена трябва да се грижи за съпруга си, когато е болен. Всички знаят, че бях изоставила магазина и не се отделях от леглото му, та дори бях загубила съня си. Накрая умря и тогава отново се почувствах почти щастлива. Имах магазина, апартамента, дъщеря си, като ангел, и не желаех наистина нищо повече от живота.

Годините 1940, 1941, 1942, 1943 бяха най-щастливите през живота ми. Вярно е, че имаше война, но за войната не знаех нищо, защото освен дъщеря ми нищо друго не ме интересуваше. Да се трепят, колкото си искат, със самолети, с танкове, с бомби. На мене ми стигаха магазинът и апартаментът, за да бъда щастлива, каквато и бях. Впрочем за войната знаех малко, защото, макар че умеех да смятам и да се подписвам на илюстровани картички, да си призная, не знам да чета добре и вестниците купувах заради престъпленията в черната хроника и карах Розета да ми ги чете. За мене германци, англичани, американци и руси, както казва поговорката, са от един дол дренки.

— За мене всичко е добре, щом бакалницата върви — отвръщах аз на военните, които идваха в магазина и казваха: „Ще победим там, ще идем еди-къде си, ще станем… ще направим…“

Търговията наистина вървеше, въпреки затруднението с купоните, и Розета и аз по цял ден не изпускахме ножиците от ръцете си, сякаш бяхме шивачки, а не бакалки. Търговията вървеше добре, защото умеех и винаги успявах да икономисам нещо от размерването, а и нали бе купонно време, занимавах се и малко с черна борса. От време на време затваряхме магазина и двете с Розета отивахме на село или в някое по-близко място. Тръгвахме с два празни плетени куфара и ги връщахме пълни с продукти. Носехме от всичко по малко — брашно, шунка, яйца, картофи. С полицаите от продоволствието се бях разбрала, защото и те гладуваха. По този начин стоката, която продавах изпод тезгяха, беше повече от редовната. Ала един ден някакъв от полицията си втълпил, че може да ме изнудва. Дойде и ми каза, че ако не му се отдам, ще ме издаде.

— Добре… — отвърнах му аз съвсем спокойно — намини по-късно у дома.

Той се изчерви, сякаш го ударих, и си отиде, без да продума дума. Но в уречения час дойде. Поканих го да влезе в кухнята, отворих едно чекмедже, взех един нож, насочих го изведнъж към гърлото му и му казах:

— Можеш да ме предадеш, но преди това ще те заколя…

Той се изплаши и каза бързо, че съм луда и че само се пошегувал. След това добави:

— Че ти не си ли като другите жени? Не ти ли харесват мъжете?

— Тия работи — отвърнах му аз — иди ги разправяй на другите… аз съм вдовица, имам си магазин и мисля само за него… и добре запомни — за мене любовта не съществува!

Той не повярва изведнъж и продължи дълго време да ме задиря, но вече по-прилично.

А бях казала самата истина. След раждането на Розета, а може би и по-рано, любовта не ме интересуваше. Такава съм си — не мога да понасям някой да ме пипа и ако родителите на времето не се бяха погрижили да ме омъжат, и до ден-днешен щях да си остана такава, каквато ме е родила майка ми. Но като ме погледне човек, няма да повярва, защото мъжете ме харесват. Макар че съм малко нисичка, и понапълнях с годините, лицето ми е гладко, без нито една бръчка, очите черни, а зъбите бели. По онова време, когато, както вече казах, бях най-щастлива, кандидатите ми за женитба нямаха брой. Но аз знаех, че ги привличаха бакалницата и апартаментът, дори и ония, които твърдяха, че наистина ме обичат. Може би не съзнаваха, че ги теглеха повече бакалницата и апартаментът и се самозалъгваха, но аз съдех по себе си и си мислех: „Аз бих дала всеки мъж за апартамента и магазина… защо пък те да са различни от мене? Всички сме от едно тесто.“ Да бяха, не казвам богати, но поне заможни, а то — всички изпаднали, та от километър се виждаше, че имат нужда да се наредят.

Имаше един неаполитанец, агент от обществената безопасност, който повече от другите се преструваше, че страда за мене и гледаше да ме спечели с ласкателства, като ме обсипваше с комплименти и се обръщаше към мене по неаполитански, наричайки ме „дона Чезира“. Но аз направо му рекох:

— Я ми кажи ти, ако нямах бакалницата и апартамента, щеше ли да ми разправяш тия работи?

Той поне беше искрен. Засмя се и ми каза:

— Добре, но апартамента и бакалницата ги имаш.

Но той беше искрен, защото го бях лишила от всяка надежда.

През това време войната продължаваше, но аз не се интересувах от нея и когато по радиото след канцонерите започнаха да четат бюлетина, казвах на Розета:

— Спри, спри това радио… тия убийци; тия копелета, нека си се трепят, колкото си искат, не искам да ги слушам. Тяхната война не ме интересува. Започнаха я, без да питат бедните хора, които пращат да воюват, затова пък ние, бедните хора, нямаме правото да се интересуваме от нея.

Но трябва да призная, от друга страна, че от войната имах полза. Колкото повече търгувах на черна борса с надути цени, толкова по-малко стоки продавах на цени, нормирани от правителството.

Когато започнаха да бомбардират Неапол и другите градове, хората идваха да ми кажат:

— Да бягаме, че тук всички ще ни избият.

— В Рим — отвръщах им аз — няма да дойдат, защото в Рим е папата… и после, ако замина, кой ще се грижи за бакалницата?

Родителите ми от село също ми писаха да идем при тях, но аз отказах. Двете с Розета все по-често обхождахме селата с куфарите си и донасяхме в Рим всичко, което намирахме. Селата бяха пълни с продукти, но селяните не ги продаваха на държавата, защото държавата плащаше малко, и чакаха нас, черноборсаджиите, които плащахме на пазарни цени.

Колко много стока! Освен в куфарите я слагахме и върху себе си. Спомням си, че веднъж се върнах в Рим с няколко килограма наденици, така увити около кръста ми под роклята, че имах вид на бременна. Розета пък беше скрила яйца в елечето си и когато ги извади, те бяха топли като току-що снесени. Но тези наши пътувания бяха дълги и опасни.

Веднъж някъде към Фрозиноне един самолет започна да обстрелва с картечници влака, с който пътувахме, и той спря сред полето. Накарах Розета да слезе и да се скрие в рова. Но аз не слязох, защото куфарите ми бяха пълни, а някои от пътниците в купето не ми вдъхваха доверие и можеха да ги задигнат. И тъй, легнах на пода и покрих тялото и главата си с възглавниците от седалките, а Розета слезе с другите и се скри в рова.

След първото обстрелване самолетът направи кръг в небето и ни нападна отново. Този път летеше с ужасен грохот над самия влак и го обсипа като градушка с поток от картечни куршуми. След това се отдалечи и над полето настъпи отново тишина. Всички пътници се завърнаха в купето и влакът отново потегли. Тогава някой показа куршумите. Бяха големи колкото човешки пръст. Едни от пътниците твърдяха, че били американски, други — немски. А аз казах на Розета:

— На тебе ти трябват чеиз и зестра. Както войниците се връщат от фронта, макар че през цялото лято стрелят по тях и гледат да ги изтрепят, тъй и ние ще се връщаме живи и здрави от тия излети…

В такива случаи Розета или не отвръщаше нищо, или казваше, че ще ме следва навсякъде, където отида. Тя имаше благ характер, различен от моя, и господ знае — ако на земята имаше един ангел, то беше не друг, а тя.

Винаги й повтарях:

— Моля се на бога войната да продължи още някоя и друга година… тогава не само ще имаш зестра, но ще станеш и богата.

Но тя или не ми отговаряше, или въздъхваше. Накрая узнах, че има любим, който заминал на фронта, и през цялото време се страхуваше да не го убият. Пишеха си, той беше от Югославия.

(chitanka.bg)