ЦВЕТАН ГРОЗДАНОВ: Нови прилози за историјата и живописот на црквата Богородица Перивлепта (Св. Климент) во Охрид

Откривањето на фреските од 1295. во Перивлепта, дела на Зографите Михаил и Евтихиј по 1951 година, предизвика голем интерес кај проучувачите на средновековната култура во светот, особено кај историчарите на уметноста. Ликовната постапка и стилската анализа покажа дека фреските на овој храм ја претставува еволуцијата помеѓу пластичниот стил на Палеолозите на XIII век (Сопоќани) и класицистичкиот стил на Палеолозите од првите децении на XIV век. Таа појава, и покрај новоткриените ансамбли на живопис, се’ уште претставува загатка поради особеноста на стилскиот приод на мајсторите којшто, ни пред ни по Первивлепта, така силно не е манифестиран. Независно од тоа што некои историчари на уметноста за фреските во Перивлепта зборуваат како за архаични, а за духот на сцените како патријархален, никој не ја оспорува величината на споменикот со речиси 10 авторски потписи на зографите Михаил и Евтихиј кога тоа се споредува со Старо Нагоричино и со Никита, како и со Богородица Левишка или со Кралева црква во Студеница. Истата релација се проучува и со Протатон во Света Гора, Св. Апостоли во Солун, вклучувајќи го храмот Хора во Цариград. Овој живопис во олтарот, наосот и нартексот и денес го обележуваат ликовниот придонес на Перивлепта во светските токови на ликовната уметност.

Следната етапа во откривањето на живописот во Перивлепта се однесува на фреските во тремот, неговото северно, западно и јужно крило во XIV век со кои се покриени фасадните ѕидови. Овој трем е затворен дури во XIX век, така што денес се пројавува како затворена припрата.

Фреските од XIV век во тремовите на храмот се откриени дури во 1960-1961 при дефинитивната презентација на овој угледен охридски храм за госите на Дванеаесеттиот византолошки конгрес во Охрид. По тој повој тие се проучувани, а тогаш се објавени и првите извештаи за тематиката и стилот на ова ѕидно сликарство.

Во првите објавени прилози, особено во 1961, направени се низа пропусти кои и денес имаат влијание врз презентацијата во науката.

1. ИДЕНТИФИКАЦИЈА И ХРОНОЛОГИЈА ВО СЛИКАРСТВОТО ОД СЕВЕРНИОТ ДЕЛ НА ТРЕМОТ

Во северниот дел на Перивлепта, на фасадата од параклисот С, Глигориј Богослов, како и на дел од фасадата на северниот трем, насликана е галерија историски личности на кои ќе се осврнеме во следните редови. Тука се насликани од север кон југ следните историски личности: Вук, син на севастократорот Бранко, Гргур, син на севастократорот Бранко, цар Урош, над надвратникот од вратата на параклисот Св. Грирориј Богослов, архиепископ Григориј II, веројатно епископ Григориј Деволски и на соседниот ѕид Јован, архимандрит на манастирот Св. Климент. Во првиот извештај за нивното откривање се истакнува дека до царот Урош е насликан „севастократор Волкашин“. Од сигнатурата произлегува дека тука не е насликан Волкашин, туку Бранковиот син Гргур. Потоа, епископот деволски Григориј се презентира како архиепископ Григориј Деволски, каков што, всушност, не постои. Датирањето на овие фрески произлегува од ктиторскиот натпис во параклисот на св. Григориј Богослов каде што е прецизно посочен датумот на неговото завршување во 1364-1365. Сликањето на синовите на севастократорот Бранко е времето кога тие се се’ уште во Охрид, каде што нивниот татко, севастократорот Бранко Младеновиќ, управувал со градот и тоа е фаза на нивното иселување на Косово. Во науката е добро познато дека Волкашин во тоа време не владеел со св. Климентовиот град. Одамне е укажано дека првиот податок за Волкашин се наоѓа во пештерната црква Св. Богородица од 1369 година во Преспа на островот Мали Град, а подигната од кесарот Новак. Во ктиторскиот натпис се споменуваат владеењето на кралот Волкашин и јурисдикцијата на Охрид и на охридскиот архиепископ, т.е. архиепископот на Прва Јустинијана.

Очигледно е дека предизвикувал интерес и грчкиот натпис над вратата од тремот во нартексот на храмот којшто бил порано непознат поради дрвениот покрив. Тој натпис е инкорпориран во илустрацијата на Акатистот на Богородица и е познат под називот „На избраната Војвотка“. Врз оснона на овој текст, познат како проимон, подоцна е вообличена сцената Опсадата на Цариград што е насликана на островот Голем град во Преспа во рамките на илустрираниот Акатист и речиси во исто време како и примерот со натписот во Охрид. Охридските мајстори немале простор на ѕидот да ја вклопат оваа тема, па ги испишале уводните редови од стиховите на Акатистот. Познато е дека близок на охридскиот примерок е илустрираниот Акатист од Хиландар, изведен од Ѓорѓе Митрофановиќ. Во другите примери Богородица се слика како оранта заедно со стиховите „На избраната Војвотка“, додека во романските земји, во времето на Петру Рареш, повеќекратно се илустрира композицијата. Веќе е искажано мислење дека молитвата за спас на Цариград од непријателите во Охрид е актуелна кога, во времето спроти Маричката битка, се појавуваат молитвите до Богородица да го спаси градот. Впрочем, и самиот постанок на проимионот се смета како молитва за спас на Цариград, за што авторот на овие редови веќе пишувал.

2. НЕБЕСКИОТ ДВОР НА ЗАПАДНИОТ ЅИД ОД ПЕРИВЛЕПТА

На западниот ѕид од Перивлепта насликани се два слоја фрески, еден по друг. На цела површина од овој ѕид се’ уште добро е зачувана претставата на Страшниот суд од 1595. Тоа е и последната етапа во украсувањето на храмот, веќе во време кога тој служел како охридска катедрала (по трансформацијата на црквата Св. Климент во џамија). Во завршните работи на конзервацијата во Перивлепта стана јасно дека под Страшниот суд се протега првиот слој од фрескоживописот којшто припаѓа на времето од 1365 година. Во северниот крај на ѕидот, по испаѓањето на фрагменти од вториот слој, откриена е фигура на свет воин во велмошка облека. Во исто време, неколку сонди изведени на површината на Страшниот суд покажаа дека на целиот простор се протега композицијата на Небескиот двор, која ја нареков „Повик до избраните“. Фигурата на светиот воин којшто се упатува кон средиштето на овој простор, ги има сите типолошки и физиономски одлики на св. Теордор Стратилат. Тој носи велмошка капа и држи жезол со топчест врв. Пред него бил најверојатно св. Теодор Тирон или некој од светите воини (св. Ѓорѓија, св Димитрија), но секако симетричен пандан од другата страна претставуваат некои од светите воини, исто во велмошка облека со жезла во рацете. Средишниот дел бил покриен со фигурите на Христос цар и Богородица царица, како и на св. Јован Претеча, а блиску до нив бил и старозаветниот цар Давид. Иконографијата на сцената ја споредуваме со сродна сцена од западната фасадна страна на Св. Богородица Заумска, како и со други сродни композиции во живописот на Македонија, Србија, Света Гора и на Русија. Во прво време претставите на Богородица царица се именуваа како што е случај со Минхенскиот псалтир, илустриран според псалмот 44, но подоцна се констатира дека почесто се јавува покрај неа испишан текст од псалмот 93, 1: „Господ се зацари; се облече во величественост. Господ се препаша со сила. Тој вселената ја зацврсти и нема да се разниша“ (Свето писмо, Скопје 2007, ед. МПЦ). Оваа појава првпат ја забелажав во протезисот на црквата Св. Никола во селото Вранештица кај Кичево, а потоа и во други споменици во регионот на Охрид и во диецезата од Костур до централна Србија и до Света Гора. Спецификата на сродната тема во Заум е во тоа што на целиот западен ѕид под Христос цар се сликаат разни светителски редови – апостоли, маченици, монаси – прашање што го проучуваше Г. Мије во студијата Ватиканска Далматика. Може само да се претпоставува дека со симнувањето на Страшниот суд, кога за тоа ќе постојат конзерваторски можности, ќе бидат откриени нови историски и ликовни податоци за зографирањето на Перивлепта во XIV век. Помислата дека старата композиција на Страшниот суд во јужното крило на Перивлепта, подоцна покриена со вар, е во тематска врска со небескиот двор, нема научна основа. Постоењето на други примери со Христос цар и Богородица царица во руската уметност во средината на XIV век В. Н. Лазарев го поврзуваше со јужнословенските влијанија и врски и тоа прашање засега останува отворено. Познато е дека на чело на Охридската архиепископија во средината на XIV век бил архиереј Григориј II, личност со широка култура и со постојани контакти со екуменскиот патријарх во Цариград. Впрочем, се знае и дека тој правел напори за поврзување на црквата во Цариград и во Србија во времето кога се’ уште бил во сила спорот со Душановата узурпација на царската титула. Тој бил канет на собирите во Цариград, во патријаршијата, и претпоставувам дека имал битно влијание врз тематската концепција на уметноста во Македонија. Надвор од нашиов прилог, само ќе го споменеме прашањето за улогата на охридскиот архиепископ во Серската област и врз правните односи со Света Гора.

3. БЕЛЕШКИ ЗА ЖИВОПИСОТ ВО ЈУЖНОТО КРИЛО НА ТРЕМОТ НА БОГОРОДИЦА ПЕРИВЛЕПТА

Големи оштетувања на фреските во јужниот дел на тремот на Перивлепта поставија прашања кои и по чистењето на живописот останаа отворени. Во голем дел уништените фрески беа покриени со вар, чие отстранување покажа само дека деловите од живописот биле уништени во поранешниот период. Тоа треба да се разбере со оглед на фактот што некогаш отворената јужната страна на тремот била изложена на дождови од езерската страна на објектот. Во нашата сегашна ревизија на фреските на јужниот параклис, како и порано, при прочувањето на храмот, не забележав траги од делумно или целосно зачувани остатоци од св. Никола кому се смета дека му била посветен овој дел од црквата. Порано веќе укажав над заданата врата од параклисот е оставен празем простор за испишување ктиторски натпис, но просторот и денес е празен, што индицира дека постоело колебање околу посветата или околу ктиторот на параклисот. За една друга претпоставка, дека овој јужен параклис е посветен на св. Климент, не добив никаква потврда. Сепак, факт е дека над влезот во параклисот е насликана голема композиција Успението на св. Никола со добро зачувана сигнатура на грчки јазик. Во долниот дел од Успението и во завршниот дел на јужниот ѕид, насликана е една лаичка личност со доста оштетена облека, која и’ се обраќа на Богородица за застапништво пред Христос. На овој тесен простор покрај влезната врата во параклисот, насликани се двајца архиереи со молитва кон Христа.

Останува едно отворено прашање: Зошто во досега откриениот живопис не е никаде насликан постариот брат на Гргур и Вук, Никола?

...

(Изв. ГЛАСНИК ИНИ, год. 58, бр. 1-2, Скопје 2014.)

Хенрик Ловмиањски: РЕЛИГИЈАТА НА СЛОВЕНИТЕ

III

ПРОБЛЕМАТИКАТА НА ХРИСТИЈАНИЗАЦИЈАТА НА СЛОВЕНИТЕ ВО РАНИОТ СРЕДЕН ВЕК

1.

Правниот аспект на религијата на Словените и нивното преобратување во Христијани

...Тука се одразува правниот аспект на христијанизацијата, која ги заменувала различните елементи на „човековото“ право (т.е. племенското) која со божји закон ги регулира верувањата и прашањата на култот. Становиштето на рускиот летопис се поклопува со западните извори. Папата Никола I во одговорите (866 год.) на прашањето на се’ поголемиот број преобратени Бугари, ја споменува побуната на неофитите против христијаните, оти „новиот закон не е добар“. Демек, „законот“ (пагански) и овде е заменет со христијански, иако народот (барем донекаде) сметал дека првиот бил подобар. Изворот за ова не говори, но нема сомнеж дека се мислело и на религиозните содржини на законот. Според Кристијан (крај на X век), примањето на Христијанството од страна на Борживој и обидот новата религија да се воведе во Чешка довеле до бунт на народот, кој му замерувал дека ги отфрлил обичаите на татковците и го усвоил новото христијанско право. Со овие думи писателот-христијанин јасно ги прикажува паганите. И Житијата на Отон Бабмершки откриваат сличен правен аспект. Пижичаните долго не можеле да се одлучат да го примат Христијанството, не прифаќајќи го новиот закон без согласноста на волинскиот старешина. А пак, Волињаните од друга страна, не се бунеле кога Камењаните прешле во Христијанство, се одрекле од правата на татковците и ги  имитирале грешките на туѓ народ. Највеќе податоци пружа Херборд споменувајќи ги Шчеќињаните. Тие изјавуваат дека не ги отфрлаат домашните закони, дека таа религија им одговара, т.е. онаа која ја исповедаат, иствовремено отфрлајќи ја христијанската религија, со оглед на тоа дека меѓу Христијаните има крадци и разбојници кои им ги сечат нозете и вадат очите, дека Христијанин против Христијанин применува секаков злочин и казна, па според тоа „нека таквата религија остане што подалеку од нас“. Овде видуваме потполна помешаност на религиозните и правните норми; овде нема проделба на правото на ius divinum ius и humanum, која е својствена на Христијаните. Истовремено, тоа е доказ дека овие податоци не се само одраз на мислењето на паганите и дека не ги измислил христијанскиот автор.

Обичајното право и религијата како негов составен дел го регулирало животот на племето и морало да се наоѓа под заштита на органите на тоа општество или групација. Изворите молчат за улогата на скупината во време на паганството, ама од претходните констатации се наметнува заклучокот дека токму скупината ја штитела интегралноста на правото и начелата на религијата, а доколку животот наметнувал иновации, таа била ополномоштена да ги воведе промените, но само како извршител на вољата на групата. По распадот на племенското уредување, компетенциите на скупината – силум на приликите и во областа на организацијата на религијата – ги наследил кнезот. Во тој контекст, стануваа разбирливи наизглед чудните зборови на ободритскиот кнез Никлота упатени кон царот Хенрик Лавот, кој ги наведувал Словените да го примат Христијанството (1156 г.): „Нека Бог кој е на Небесите биде и Твој Бог, а Ти овде биди наш бог... Почитувај го, а ние ќе те почитуваме Тебе“. Словенскиот кнез овде се појавува како културотворна инстанца, што е во склад со словенското племенско право, коешто го презел кнезот. И воведувањето на нова религија не бил само идеолошки прелом и политички чекор, ами и правен акт, на почетокот пред се’ затоа што ја елиминирал старата религија и утврдувал нова. Од тоа становиште, ќе дадеме преглед на преобратувањето на поединечни словенски народи, за да го објасниме неговиот правен карактер и да ја осветлиме улогата на кнезот и останатите општествени чинители во сето тоа. Во литературата се истакнува појавата на принуда која што го пратела воведувањето на Христијанството кај варварските народи в Европа; за тоа постојат многубројни примери на теренот на Франконија, Скандинавија и во словенските земји, кои ги разгледал Ф. Гаус. Во полската литература А. Гјејшор правилно констатирал дека „чинот на покрстување бил првенствено правен факт, кој содржел морални и материјални санкции“, утврдувајќи дури – иако е тоа дискутабилно – дека „волунтаризмот на конверзијата бил непознат“. Меѓутоа, едностраното наметнување воља на подредениот народ, без прифаќање на идеологијата, не би можело да се реализира.

Постои само теоретска можност на индивидуално преобратување на народ кој го задржал племенското уредување во Христијанството, дури и во економски услови кои овозможуваат одржување црковен апарат, во случај да не постои државен апарат. Народ врзан за традицијата не допуштал нарушување на сопственото обичајно право, ниту толерирал поединци кои истото го нарушувале; на пример, врз основа на Житијата на св. Отон Бамбершки, но тек под притисок на вишите државни власт. Изворите не нудат веродостојни податоци за успешните мисии меѓу паганските племиња без врховна државна власт, иако постоеле обиди во тој правец уште во VII век од страна на мисијата на франачката држава, поточно од Баварија, а такуѓере и од Византија. Ф. Дворник се согласувал со податокот на Константин Порфирогенит дека царот Ираклиј ја вовел христијанската ерархија во Хрватска, макар што тој феномен, дури и ако е точен, не бил продолжуван, бидејќи не постојат докази дека до преобратување на таа земја дошло пред IX век. Ако во IX век Византија се обидела да ги христијанизира Струмјаните, Друговичите и Сагудатите кои ја населувале областа околу Солун, мора да сметаме со дезинтеграцијата на тие племиња кои останале во орбитата на византиската држава. Овие периферни примери во никој случај не се во спротивност со општото правило дека во словенските земји, кои имале политичка самостојност, племенскикте заедници кои зависеле од ставот на народните маси, не решавале за промената на религијата, зашто дури државната организација давала импулс за фактичка промена. Ова правило не го оспорува ни покрстувањето на 14 чешки племенски кнезови во 845 г. во Ратизбона, кое завршило крајно неуспешно (што пак не било предизвикано со дејноста на баварската мисија, за која на теренот на Чешка не се знаело ништо), меѓутоа се докажува преку примерот на покрстувањето на Моравија 831 година. Ратизбонското покрстување 845 г. го илустрира фактот дека племенските старешини само го забрзале организационо-државниот прелом на идеолошки план, а истовремено докажува дека нужен услов за промената на религијата било промената на политичкото уредување, т.е. настанокот на државата. За успешноста на иницијативата во сферата на покрстувањето не биле повикани племенските, ами државните старешини. Придобивањето на старешините на соседните варварски народи за Христијанството спаѓало во испробаните политички методи на Византија. Г. Моравчик утврдил одредени правилности кај политиката која тежнеела кон конверзија на степските кнезови и народи главно од политички разлози. Странскиот старешина го примал Христијанството во Константинопол, каде кум му бил царот, кој му давал висока византиска титула – најчесто на патрициј – после што овој се враќал во земјата во придружба со монаси, кои биле некаква врста мисионери. Понекогаш варварските владетели – како во случајот со хазарската мисија на Константин Филозоф – се обраќале до царот да им испрати мисија. Лесно се забележува дека политиката на придобивање на владетели за Христијанството не и’ донело на Византија голема корист, ниту вродила со трајни позитивни резултати таму каде што историските услови не погодувале на примањето на верата од византискиот центар. За промената на религијата не одлучувала само вољата на владетелот, кој располагал со принудни средства и можел да нареди народот да се покрсти. Нужна била и поддршката на општествената врхушка и одсуството на посилен отпор на широките народни маси. Проблемот на покрстувањето ќе стане уште посложен ако го посматраме од аспект на организационо-социјалниот процес. Огромното мнозинство на словенските земји ја донело одлуката за прием на новата религија во текот на IX и X век, кога насекаде (сем во Полабието) се формирале јаки организационо-државни центри. И покрај тоа што  процесот на создавање држави нигде не бил завршен во моментот на примањето на Христијанството, та дури постоеле снажни племенски реликти во секоја земја, кои впрочем им служеле на државните центри, претставувајќи опозиција на новата религија, во случај кога централната власт инсистирала на нејзино прифаќање (за што зборуваат изворите за Чешка во добата на Борживој). Воопшто, од ова или од некоја друга причина, христијанизацијата на главниот центар довела до раздор меѓу него и пертиненциите, на чиишто трагови наидуваме во Бугарија (во нејзините специфични услови, Протобугарите претставувале опозиција), во Русија и Полска. Дотолку било позначајно постигнувањето согласност во главниот центар, кој давал иницијатива, ама тоа не можело да се постигне со механичка наредба. Претпазливиот владетел, кој се ориентирал во ситуацијата, се трудел да постигне спогодба со главниот државен центар, за што полесно да излезе на крај со тешкотиите и со заеднички напори, да ја наметне вољата на целата земја. Јасно е дека во склад со начинот на мислење на тогашното општество промената на религијата изискувала правен акт, којшто кнезот го усогласувал со општествената елита, па чак и со сиот народ во главниот центар. Кон овој заклучок води нашата анализа на тогашните општетствено-политички односи во периодот на формирањето држава; заклучокот бара потврда од историската индукција, која оперира со конкретни факти, што сега такуѓере ќе го сториме.

На примерот на Русија може да го следиме текот на борбата помеѓу традиционалното култно право и христијанското „божествено право“ во текот на 120 години. Според Константин Порфирогенит, Русија прв пат го примила Христијанството 866/867 година на византиска иницијатива, а таа иницијатива ја потврдуваат и општите тенденции на политиката на Византија  кои веќе ги спомнавме, како и одсуството на политичко интересирање за новата религија на Русија, која од сите страни била опкружена со пагански народи. Кога во Русија пристигнал архиепископ од Византија (867 г.) кнезот го свикал своите поданици на збор, на којшто заедно со старешините го разгледал прашањето за приемот на новата религија. Чудото кое го сторил архиепископот, извлекувајќи го од огин неоштетеното Евангелие, ги уверило Русите во христијанскиот Бог. Прифаќањето на новото божество било правен акт, којшто го извел кнезот со учество на старешините и народниот збор. Меѓутоа, фактот дека Христијанството по 867 г. не се затврдило во Киев покажува дека одлуката е донесена во коњуктурни услови, без подлабока политичка мотивација, која пак вообичаено претставува имплус за прием на Христијанството. Оттаму, може да претпоставиме дека Грците само добиле право да го проповедаат Еванглеието, што со оглед на неподготвениот терен, не вродило со плод. Во прилог на ваквата интерпретација на првото покрстување во Русија говорат и поранешните, аналогни случувања во Шведска, познати од Римбертовото Житие на св. Анскар. Кралот и шведските велможи го молеле царот Лудвиг Побожниот да им испрати мисија. На чело на мисијата се наоѓал Св. Анскар, кого кралот Берн благонаклоно го примил во Бирка, арно ама со своите старешини (...) се сложил единствено на исповедање на новата религија, а не и на нејзино прифаќање; заради тоа, мисијата успеала од прва.

(Изд. Библиотека XX век – Белград, 1996, стр. 178-182)

ЕНДРЕ АДИ: Песни

ЧЕТИРИТЕ ДИМЕНЗИИ НА АДИ

Ни потомок, ни среќен предок,

Ни роднина, ни познат сведок,

Не сум му никому,

Не сум му никому.

Ко секој човек јас сум: врв,

Северен пол, тајна, туѓа крв,

Призрачен, дален сјај,

Призрачен, дален сјај.

Не можам да останам ист,

Би сакал да се јавам чист,

Да ме види секој,

Да ме види секој.

Па затоа е сега мака:

Би сакал секој да ме сака,

И нечиј да бидам,

И нечиј да бидам.

Оваа четиристрофна песна е всушност една кратка, крајно збита поетска автобиографија на најголемиот унгарски поет на новите времиња Ендре Ади. Можеме да кажеме дека сите негови песни ја прават на извесен начин неговата автобиографија. Ади е поет, како и Шандор Петефи, што ја опишува врската меѓу своите интимни доживувања и карактеристичните настани на времето во кое живее. Но широката и длабоко прониклива опсервација на Ади не се задржува исклучиво врз актуелните настани на својата земја, иако тие се фундаментални, туку симболично ги апсорбира и големите светски настани – тој не е само најдобар набљудувач на унгарските општествени процеси во своето време, туку и на доминантните демократски движења во Европа; како публицист, а подобар публицист не постоеше во Унгарија, со големо умеење и храброст ги коментира, на пример, настаните во Франција и во Русија од 1905 година и во годините што следуваат.

Споменатата песна всушност е поделена на два дела: во првите две строфи, а тоа може да се земе и како прва половина на неговиот живот и творештво, поетот е неопределен, не му припаѓа никому, не е никому ни потомок, ни среќен предок, туку во својата осамена величина, во својот „ничеовски“ врв, тој е само „тајна“ и „туѓост“. Но во третата строфа доаѓа до пресврт. Тој се бунтува против таквата состојба, која всушност ја симболизира состојбата на својата заостаната земја, не се помирува со она што е, со лажната величина на својата грофовска, феудална татковина, и сака да се појави пред светот, да го види секој и да му припадне некому, да биде сакан од секого. Во песната Ади мајсторски, со својата симболична постапка спроведува неколку значења: таа може прво да се сфати како лична, интимно-автобиографска, потоа како мала поетска биографија на неговиот народ, на неговата земја, која сака да оди во чекор со другите земји, да биде забележана и прифатена од нив, ги одразува сите напори и маки што таа ги вложува за да се израмни со светот и соодветно да се експонира во него. Паралелно со овие две главни линии во песната Ади ненаметливо ја сугерира и својата жед, својата дрч за љубов, да биде сакан и со љубовта на некоја жена. Освен тоа, стихот „нечиј да бидам“ ја објаснува желбата на Ади и идеолошки да се определи. Познато е дека подоцна, неколку години по пишувањето на оваа песна, тој и ќе се определи: откога ќе види дека граѓанско-демократското движење на неговата земја не води никаде, измамено е и задушено од владејачката класа, откога ќе стане скоро сосем сам во борбата за радикална промена на својата земја, тој ќе се определи за стремежите на работничката класа, за идеите на социјализмот и пролетаријатот.

Но патот на Ади до тоа определување е долг, макотрпен, проследен со огромни внатрешни борби со наизменично и трагично сменување на оптимизмот со песимизам, со длабоки противречности, со иљада клетви против тие што го запираат прогресот на земјата и со громогласни пофалби кон народот што го носи пламентот на револуционерната преобразба, но и со библиски клетви против истиот народ (и во тоа е сличен со Петефи) што ја трпи власта на богатите и конзервативците. Нема во светската поезија ниеден друг поет кај кој толку остро и брзо се сменуваат и се судираат песимизмот и оптимизмот. Ади живее во едно време на полни општествени и национални контрадикции. Но тој е еден од ретките поети на своето време, не само во Унгарија, туку и во светот, што верува во силата на револуцијата. Но неговата револуционерност не е шематска, не е програмска, исто како и револуционерноста на Петефи, во неа се мешаат и спротивни созвучја, и песимизам и декаденција и очај. Оттаму се раѓаат, со истата спонтаност и скоро во исто време, да не кажеме во ист ден, со неговите револуционерни песни, и песните на смртта, песните за Бога и песните за господарот на времето: Парите.

Неговата поезија фактички не треба да ја делиме, неа треба да ја примиме како едно дијалектичко единство на сите противречности. А, ако се обидеме да правиме таква поделба, такво групирање, тоа треба да се сфати само како извесна постапка за што подобро осветлување на неговиот поетски опус.

Според тоа, поезијата на Ади можеме да ја поделиме во многу групи и подгрупи. Но сепак, според мое мислење, во четири основни циклуси можат да се распределат песните на овој огромен поетски опус: љубовта, парите, револуцијата и смртта. Но секогаш треба да ја имаме на ум мошне тесната поврзаност и заемност на четирите циклуси. Песните од првиот циклус иако првенствено се однесуваат на љубовното чувство или страст, сепак исполнети се со елементи од другите циклуси. Љубовта на Ади е борбена, револуционерна, во неа блеска сјајот на златниците, шушкаат парите и „паричниот живот“, тоа е љубов родена во капиталистички услови, и најпосле тоа е голема и смртна љубов. Над неговата љубов постојано лебди смртта. Песните што зборуват за парите, пред се’ ја одразуваат општествената и социјална состојба на времето на Ади, но во неа има јасни асоцијации за љубовта, за револуцијата и за смртта. Во циклусот со револуционерните песни исто така се провлекуваат симболи и чувства од другите циклуси. А последниот циклус, песните за смртта, којашто Ади секогаш ја пишува со голема буква, имено, којашто ја персонифицира, се гради врз песимизмот од другите мотиви: љубовта, парите и револуцијата. Но во песните за смртта, наоѓаме и многу елементи на оптимизам, на радост и среќа. Најпосле, Ади смета дека треба со смрт да се дојде до новиот живот, до новиот свет. Тој се нарекува „роднина на Смртта“ не од болни причини, барем не само поради нив, туку и поради својот неугаслив револуционерен гнев. Тој и’ дава ново, револуционерно значење на смртта, таа во неговата поезија е далеку од она значење што и’ го давале поетите пред него, далеку од „телесната“ смрт кај Хомер, од „светско-тажната“ смрт кај Бајрон, од „апстрактната и музикална“ смрт кај француските симболисти, далеку од „божествената, натчовечка и митска“ смрт кај Ниче, па дури и од романтичарското значење што и’ го дава на смртта Петефи. Кај Ади смртта, иако има по нешто од сите нив, не може да се идентификува со ниедна од нив; таа не треба да се сфати само како обичен човечки феномен, туку и како општ билошки и општествен факт. Смртта во поезијата на Ади го означува, покрај другото, и крајот на старото време, имено, на феудализмот и на општествената заостанатост, и почетокот на новото време, на социјалистичката револуција. Ади ја претпоставува смртта над животот, но над застарениот и корумпираниот живот, над животот во кој господари Парата, над животот на бедата, лагата и конзервативизмот. Значењето на смртта во неговата поезија е мошне блиско, да речеме, со значењето и смислата на оној трагичен лозунг „Слобода или смрт“ на македонските борци од Илинденското востание. Смртта во песните на Ади не е само лична, туку општа, па и општочовечка, светска. Токму зато мотивот на смртта во неговиот поетски опус е доминантен и главно преку тој мотив Ади станува светски, бесмртен поет.

...

ПАСКАЛ ГИЛЕВСКИ

(Изд. Македонска ревија – Скопје, 1977 год.)

ШАРЛО АКРОБАТОТ: Окото од мојата глава

ШАРЛО АКРОБАТА – ОКО МОЈЕ ГЛАВЕ

Болесници трче

преко парка па до трга

носе папуче под мишком

носе зубала у руци

Крените за њима

све до киоска у сенци

купите им боље

купите им све што желе

Напола су будни

али напола су луди

Лавеж стакла смирује им натечене живце

рика гвожђа затиче их апсолутне кривце

завијених руку, ногу, очију и рана

Реф. 2x

Око моје главе

Око моје главе

Буде ме и и траже нешто

што сам од њих скрио

пршљенове кости

цео скелет мртвог трупла

Дижем се и вичем

браћо, гипс је у фиоци

скочише, опколише ме

он се нама руга

Поздрављају кришом сваки нови део тела

што га тргају са мене, напрегнувши чела

понекад је тешко после година и мрака

сетити се зашто неко опет витла ножем

Реф. 2x

Око моје главе

Око моје главе

(изд. Југотон – Загреб, 1981 год.)

Милорад Екмечиќ: СОЗДАВАЊЕТО НА ЈУГОСЛАВИЈА 1790 – 1918 (2)

III

ДОБА ПОЛИТИКЕ 1860 - 1903

ПОЛИТИЧКИ РАЗВОЈ ЈУГОСЛОВЕНСКИХ НАРОДА, 1878 - 1903

Политички развој јужнословенских земаља у Турском царству, 1878 – 1903

...И овде постоје покушаји дизања устанка иза 1878. Њихова средишта су била око Куманова, на планини Пирин и у Кресни, као и Брсјачка буна 1880. Бугарска, славјанофилска и грчка рука је иза неких од ових покушаја, па се у складу с тиме и и политички циљ одеђивао. У „Правилима на македонскиот востанички комитет“ у Кресненској буни 1878-79 становништво се оцењује као македонско – од хеленистичких времена. Очигледно је Комитет имао прогрчку ориентацију.

...

У страху да је напор да хеленизовање јужне Македоније и Тракије отишао одвећ далеко, ствара се у Солуну 1893 „Внатрешната македонска и одринска револуционарна организација“ (ВМОРО). Она је имала један централни комитет и подручне одборе по целој Македонији. Идеолог покрета је био Борис Сарафов. Централни комитет је имао право да наименује окружне и среске старешине у овом тајном раду. Устав који је за њу написан 1894. касније је, у два наврата, (1896 и 1902) мењан. У тим изменаме које врше вођи Ѓорче Петров и Гоце Делчев додају се и одговарајући војни правилници за стварање герилских јединица. Оне се заиста и појављују иза 1896. Касније се и бугарска и грчка тајна организација мења, а грчка се делила у три комитета: епирски, кретски и македонски. Они се уједињују у једно тело, па се и организација једноставно назива Комитетом. Обично су македонску тајну организацију називали „Бугарско-македонским комитетом“. Везивањем ових подручних комитета за герилску активност, настаје и израз андарти.

Македонска организација је била плод македонске емиграције у Бугарској. Један попис бугарског становништва 1893. је показао да је од 67.000 усељеника са отоманског територија, 38.000 отпада на оне македонског порекла. Иако су у почетку то били привремени бегунци, након устанака који су уследили иза 1878. тај је број македонских усељеника растао и до 1903. износио можда 50.000 душа. Врло брзо, они у новој домовини стварају и своја удружења, махом културне намене. Једна од њих је и „Млада македонска књижевна дружина“. Она је имала и један устав, по коме је њен циљ био да објављује књижевна дела, да отвори македонску читаоницу у Софији и да преузима разне корисне ствари које би могле побољшати стање народа у старој домовини. Преко свог гласила „Лоза“, дружина је имала циљ да шири патриотизам међу досељеним Македонцима. Од формирања 1891, она  је развила једно значајно гнездо из кога се 1893. формирала револуционарна организација. Иако је постојало доста подручја сагласности између ових кругова и бугарске владе, од почетка постоје и неспоразуми, неповерење и сукоби. Завршиће македонским оптужбама да је Бугарска исто што и друге велике и мале државе и да гледа на Македонију као на „своје наредно освајање“.

Овде се није радило о сасвим тајним организацијама, барем за обавештајне службе заинтересованих влада. Грчка етерија је била мање видљива од македонске – знало се за њене чланове само у малим насељима, али нико није познавао право водство. Чланство је атомизовано у мале ћелије. Далеко је теже било одгонетнути везе македонске организације и бугарске владе, од чега је зависила и оцена праве националне природе њених циљева. Све су суседне владе мислиле да је та организација чедо тајних напора бугарске владе, а њену самосталност везивале су за неспособност бугарски министара да контролишу тај покрет. Он је стварао комитске чете и на бугарском и на македонском земљишту.

Војни аташе аустроугарског посланства у Цариграду скупљао је обавештења о овој македонској организацији и закључио да је помаже бугарска влада, нешто јавно, а нешто тајно. „Тако је овај комитет постао једна држава у држави коју ниједно министарство није смело да продрма“. Чланство се углавном врбује у „организованом пролетаријату“, а добровољни прилози су основа за делатност. „Под моралним утицајем поверљивих лица владе, као што је популарни генерал Николајев, стварају се чете како у унутрашњости Македоније, тако и у Кнежевини Бугарској. Ово становиште нису потврђивали и аустроугарски конзули из саме Македоније. Из Скопља су 1897. јављали да „овдашњи Бугари не воле кнеза Фердинанда. Њихов претходи циљ је аутономна Македонија, у којој би природно водећа улога припала бугарском елементу“. Тада је оцењивано да „Македонском комитету у Софији припадају готово сви бољи Бугари (учитељи, трговци)“.

Ово становиште, да се радило о бугарској тајној организацији, која се одметнула од ње и деловала самостално за македонску политичку аутономију, делили су и српски политичари, док нису 1900. сазнали да енглески председник владе мисли да је ту организацију првобитно створила Русија, против бугарских интереса. Дао је противречну формулацију да је Русија „створила и оживела“ тај покрет. „Није њега, драги мој, створила Бугарска, нити је он њој требао. Комитет је створила и оживела Русија. Она га одржава и по њеном импулсу је он до сада живео. Њега је она створила на рачун Бугарске, али за своје велико-руске идеје и планове. Она га је створила, само што му је она није дала овај садашњи правац њеног делања... Видите у каквој сте заблуди били и ви и сви Балканци да је комитет дело руку бугарских, а нисте се потрудили да извор овог чудовишта пронађете:“ Будућа истраживања морају урачунати и руску стратегију за лакше остварење Велике Бугарске.

Руски су научници били први који су почели доказивати да је македонско словенско становништво посебна нација, између Срба и Бугара. Први је о томе писао П. Д. Драганов1887. у „Les Nouvelles Slaves“, а Н. С. Зарјанко је једном етничком мапом давао за то могућности. Ускоро су њихови научници, на испитивања у Македонији, доказивали да „македонски Словени нису ни Бугари, ни Срби, него једна трећа народност са јако израженом (angestattete) индивидуалношћу, која има исто толико права на самостално постојање као и прве две. Ова теза није нова. Српски су конзули и Македонији и даље тврдили да је организацији коначни циљ сједињење с Бугарском.

У условима елитног типа национализма, и аустроугарски дипломати, који су држали бугарску страну у Македонији, у својим су извештајима примећивали да бугарска делатност долази споља, а не из народа: мора да се „са изненађењем, али исто тако и сигурношћу, констатовати да је фактор који најпре треба да учествује у овоме, то јест маса хришћанско-македонског народа, играла само пасивну улогу. Издељени по народностима и вери, испуњени осећањем узајамног непријатељства, навикли на вековне неправде, и неправичну и насилну власт, хришћански Македонци су неспособни да се дижу по сопственој иницијативи и да се укључе у заједничко наступање“. Конзул из Скопља је 1893. написамо да се код „флегматичних и трпељивих Бугара национална свест појавила касно и то у црковном облику“. То је изричита формулација да се бугарска национална свест у народу испољила у припадности бугарској цркви.

Без обзира какав је однос постојао имеђу Македонске револуционарне организације и бугарске владе, мора се рећи да су њени непосредни циљеви били аутономија Македоније. Бугарска влада је била немоћна да утиче на правац који ова организација предузима. Уместо званичне владе, овој се организацији супротставља водство бугарске егзархиске цркве, са убеђењем да она не води бугарску националну политику у Македонији и да својим делима само помаже процес посрбљавања становништва. Средином фебруара 1901. егзарх Јосиф, поглавар бугарске цркве, саопштио је аустроугарском војном аташеу у Цариграду појединости овог сукоба са македонским револуционарима: „Бугарски свештеник и школски учитељ је на првом месту македонски револуционар, вели егзарх, и његова делатност се не цени са тачке гледишта одгајања народа, него по револуционарној агитацији... Егзарх мисли да бугарска пропаганда мора да делује кроз школу и цркву, како би ојачала осећање националне припадности (Zusamengehorihkeit) и да припрема масе за касније догађаје. Македонско се питање не може решити без што се неће умешати Бугарска и њена војска, што се опет не може остварити ако најмање једна од обе велике силе не интервенише. Стога се ово питање не може извести само ангажовањем (македонског) комитета... Он у интересу бугарских македонаца и даље треба да постоји, али га морају водити поверљива лица владе и у њеном смислу“. Овакав је комитет само опасност за владу и кнеза и стално постоји питање да ли влада има снаге „да држи комитет под руком или ће комитет владати Бугарском“. Својим терористичким акцијама комитет штети стварима, подупире српску пропаганду и провоцира турску владу. Бугарске породице шаљу децу у српске школе. Егзарх је био присталица Аустроугарске Монархије. Поред очигледног неслагања у методима, овде је битно неповерење да македонски револуционарни комитет не одгаја народ у бугарском духу, и да ослобођење Македоније може извршити само бугарска војска , уз помоћ једне велике силе.

Пресмело би било тврдити да се у овом одржава сукоб две нације. То се увек мора испољити и отвореном непријатељству. Иако се борила за македонску државну посебност, македонска организација се није никад јавно, неповратно и одлучно одлепила од бугарске националне идеје. Другим речима, ово још није био разлаз две нације, него стварање институционализоване пукотине која ће у каснијем развоју то остварити. Понашали су се као Словенци и Аустријанци у борби за заједничку хришћанску државу: најпре се заклињали на јединство, умирали заједно за њега и на крају се повиновали природи националној посебности и одмакли јено од другога. До 1918. тај преломни тренутак је имао само корен, али није био историски дозрео.

Међу бугарским вођима је постојао страх да ће српска национална мисао у Македонији историски победити. Егзарх се 1901. жали да се пре извесног времена та мисао слабо осећала, а да је тада продрла до Солуна и Битоља. Приписивали су то чињеници да је Србија у народу деловала само школом и црквом, а не политичким акцијама и оружаним четама. У скопском санџаку косовског вилајета, са срезовима Скопље, Штип, Паланка, Куманово, Кочани, Кратово, Тетово и Гостивар 1892. је било 73 бугарске и 32 српске школа, са 164 цркава ових првих и 39 других. У јужним деловима Македоније, испод Битоља, Грци су имали још боље позиције. Једно време, бугарска ствар је назадовала у корист оба ривала, иако после неуспеха у рату 1897. Грци остављају празан простор који бугарска пропаганда жели да искористи. Ипак, до 1902. било је 225 српских основних школа, поред 7 лицеја за дечаке и девојчице. Грчка је тада водила са 1.000 школа, а Бугарска 592. Иако се последњи подаци не односе само на скопски санџак, него на целу Македонију, они ипак показују у којој мери је растао и српски и грчки утицај, а бугарски релативно губио. Број бугарских школа ће бити знатно повећан. Београдски каплари су ослободили Бугаре од страха да српска идеја побеђује, кад су одлучили да, од само просветне, пређу на оружану акцију. Косовским Србима се дотура оружје иза 1897. а чете у Македонију углавном иза 1904.

Унутрашња револуционарна организација је извршила еволуцију, након формирања 1893. У почетку постоје противречности о концепту државне аутономије за коју се боре. Оние не гледају на Македонију како на националну целину, него државно-правну јединицу која може постати основа шира балканске федерације. У првом уставу од 1894. они не одбацују бугарски назив за своју организацију. Одатле се и уврежио назив „Бугарско-македонски и једренски комитет“. У почетку се боре за другу бугарску државу, барем неки од вођа. У другом уставу до 1897. врши се еволуција, одбацује се баласт ранијег бугарског национализма, па се говори само о македонској аутономији. По речима једног од старешине (Димо Хаџи Димов) циљ је био „самостојност, интернационалност и самоуправување“. Одбацује се и помен Једрена.

Војна организација ВМРО се ствара након његовог Другог конгреса у Солуну 1896. „Правилник за четите“ који пишу Гоце Делчев и Ѓорче Петров има 6 глава и 45 чланова. Предвиђено је стварање сеоских и среских  („околиските чети“) јединица. Прве су имале 7 и више људи. Централни комитет је наименовао војводе знатнијих јединица. Дужност је сваког учесника била да нађе пушку, хладно оружје, опанке и гуњ. Ова организација има своје политичке листове „Востаник“ у Солуну и „На оружје“ у Битољу. Касније у Скопљу издају 1897. лист „Санстефанска Блгарија“, у Солуну „Борба“ и „Глас“.

...

(изд. Просвета – Београд, 1989)

Маркиз Д‘Аргенс: МУДРОСЛОВНАТА ТЕРЕЗА

CUDNE LEKCIJE KOJE ONA PRIMA OD JEDNOG KAPUCINA, SVOG ISPOVEDATELJA, ONA POSTAJE PRIMJERNA PO SVOJOJ VRLINI

Post, molitva, razmisljanje, kostrijet, bila su oruzja koja mi je on jedno za drugim nalagao za da bih se borila protiv svojih strasti.

-Nikad ne prinosite ruku, govorio mi je on, cak ni oci prema onom sramnom dijelu, kojim mokrite. To je ustvari jabuka koja je zavela Adama i koja je bacila prokletstvo na ljudski rod prvobitnim grijehom. Nju nastanjuje demon, to je njegova postojbina, njegovo boravistve, njegov prijesto. Izbjegavajte da vas iznenadi ovaj neprijatelj Boga i ljudi. Priroda ce ubrzo ovaj dio prekriti ruznom dlakom, kao onom koja sluzi kao pokrivalo divljim zvijerima, da bi ovom kaznom naznacila kako su sram, tama i zaborav njegovi srodnici. Cuvajte se jos vecom predostroznoscu onog dijela dijela mladih djecaka vaseg uzrasta s kojima ste se zabaljali na tavanu: to je zmija, djevojko moja, koja je namamila Evu, nasu pramajku. Neka se vasi pogledi i vasi dodiri nikada ne zablate ovom ruznom zivotinjom, ona bi vas sigurno ubola I prozdrla prije ili kasnije.

-Sto! Dali je moguce, Oce moj, odgovorim ja sva uzbudjena, da je to zmija I da je tako opasna kao sto kazete? Jao! Izgledala mi je tako njeznom! Uvjeravam vas da je imala vrlo mala usta i uopce nije imala zube, dobro sam je vidjela…

-Hajdete, dijete moje, kaze moj ispovedatelj preikadjuci me, vjerujte sto vam kazem. Zmije koje ste imali smelosti dotaknuti bile su jos premlade, premale da bi ucinile zla za koje su sposobne. Ali one ce se produziti, podebljati, ustremit ce se na vas, tada se morate plasiti otrovnog ucinka koje one obicavaju siknuti s nekakvim bijesom i koji bi mogao zatrovati vase tijelo i vasu dusu.

Konacno, nakon nekoliko dugih lekcija ove vrste dobri Otac me je otpustio, ostavljajuci me u nekoj cudnoj smetenosti.

…

OTAC DIRRAG BICUJE JE RECITIRAJUCI NEKOLIKO STIHOVA

Pazljivo prateci ovaj prizor, ispunila me je neka sveta strava, osjetila sam nekakvo drhtanje koje ne mogu opisati. Eradice nije rekla ni rijeci. Otac je kruzio, ociju punih vatre, po straznjicama koje su mu sluzile za perspektivu, i dok je na njima zadrzavao svoj cvrsti pogled, nacula sam da je rekao tihim glasom, tonom punim divljenja:

-Ah! Lijepih li grudi! Kakve divne dojke! Zatim se sagnuo, na prekide se dizao mrmljajuci nekoliko stihova. Nista nije izmaklo njegovoj pohoti. Nakon nekoliko minuta upitao je svoju pokornicu da li je njena dusa usla u kontamplaciju.

-Da, moj vrlo casni Oce, kaze mu ona: osjecam da mi se duh odvaja od tijela i preklinjem vas da pocnete sa svetim djelom.

-Dovoljno je, odgovori Otac, vas duh bit ce zadovoljan. Odrecitirao je jos nekoliko molitvi, i obred je poceo s tri udarca prutom koja joj on dosta blago zada po straznjici. Ova tri udarca slijedio je jedan stih koji je on odrecitirao, a zatim su slijedila tri druga udarca prutom malo jaca od prvih.

ON VADI TOBOZNJE UZE SVETOG FRACOISA

Poslije pet do sest izrecitiranih stihova i preikutih ovom vrstom promjene, kakvo li je bilo moje iznenadjenje kad sam vidjela oca Dirraga, otkopcavajuci svoje gace, kako oslobadja jednu upaljenu strijelu koja je slicila onoj fatalnoj zmiji koja je privukla predbacivanja mog starog ravnatelja! Ovo cudoviste poprimilo je duzinu, debljinu i cvrstocu kakve je predvidio kapucin; natjeralo me je da zadrhtim. Njegova crvena glava izgledala je kao da prijeti Eradiceinim straznjicama koje su postale jos bolje puti. Lice Ocevo bilo je sasvim u vatri.

-Morate sada biti u stanju nejsavrsenije kontemplacije: vasa dusa mora biti odvojena od osjetila. Ako moja djevojka ne vara moja sveta iskustva, ona vise ne vidi, ne cuje, ne osjeca.

U ovom trenutku, ovaj mucitelj izruci tucu udaraca po svim dijelovima tijela Eradicejinog koji su bili otkriveni. Medjutim ona nije rekla ni rijeci, izgledala je nepomicnom, neosetljivom na ove strasne udarce i jednostavno sam na njoj vidjela samo jedan grceviti pokret dviju straznjica koje su se stiskale i razmicale svakim udarcem.

-Zadovoljan sam s vama, rekao joj je Otac nakon cetvrt sata ove okrutne kazne, vrijeme je da pocnete da uzivate plodove vasih svetih muka. Ne slusajte me, draga moja djevojko, vec se prepustite. Bacite se nicice na zemlju: ja cu precasnim uzetom svetog Fracoisa protjerati svu necist koja je preostala u vama.

Dobri Otac stvarno ju je postavio u uistinu ponizavajuci polozaj, ali i najudobniji za svoje nakane. Nikad se nije ljepsom predstavila: njene straznjice bile su poluotvorene i otkrivale su u cjelosti dvostuku stazu uzitaka. Nakon sto je trenutak razmisljao, licemjerac navlazi slinom ono sto je nazivao uze i, izgovarajuci nekoliko rijeci tonom u kojemu se zapazalo kako svecenik istjeruje vraga iz tijela opsjednute, njegova Preuzvisenost pocne svoje uvlacenje.

Tako sam bila smjestena da nisam izgubila ni najmanji detalj ovog prizora: prozori sobe u kojoj se on odvijao stajali su nasuprot sobicku u kojem sam bila zatvorena. Eradice je bila na koljenima na podu, ruku prekrizenih na podnozniku svoje klupe za molitve, a glave pricvrscene o ruke. Njena kosulja, brizljivo podignuta do pojasa, svejedno je ostavljala da se u poluprofilu vide straznjice i nagib divnih ledja.

ZBUNJEN JE IZBOROM DVAJU USCA KOJE MU ERADICE PRUZA, OPREZ GA NAVODI NA IZBOR PRAVOGA

…

(1748)

Александер Беркман: ДАЛИ АНАРХИЗМОТ Е НАСИЛСТВО

Slisali ste, da anarhisti mecejo bombe, da verjamejo v nasilje in da anarhija pomeni nered in kaos.

Ni presenetljivo, da tako mislite. Tisk, priznica in vsakrsne avtoritete nam to vsiljujejo, in potiskajo v usesa. Toda mnogi med temi vedo vec, vedo za razloge, da vam ne povedo resnice. Bil bi ze cas, da jo slisite.

Prisegam, da vam bom govoril posteno in iskreno, saj sem tudi same den tistih anarhistov, ki jih proglasajo za privrzence nasilja in destrukcije. Torej moram vedeti, da nimam cesa skrivati.

“Ali anarhizem resnicno pomeni nered in nasilje?” se sprasujete.

Ne prijatelj, kapitalizem in vlada sta tista, ki pristajata na nered in nasilje. Anarhizem je povsem drugacen, pomeni red bez vlade in mir brez nasilja.

“Je to mogoce?” se vprasate.

Prav o tem se bomo zdalje pogovorili. Toa naprej hoce nas prijatelj izvedeti, ali so anarhisti metali bombe in se vcastih zatekli tudi k nasilju.

“To je!” vzklika vas prijatelj. “Tako sem tudi mislil.”

Toda ne smemo si dopustiti naglice. Ce so se anarhisti kdaj zatekli k nasilju, ali to potem nujno pomeni, da nasilje oznacuje anarhizem?

Postavite si to vprasanje in si pokusite posteno odgovoriti.

Ko mescan (obcan) oblece vojasko uniformo, bo morda moral metati bombe in uporabiti nasilje. Ali boste tudi v tem primeru trdili, da ta mescan (obcan) zagovarja nasilje?
Srdito boste zamerili tako primerjavo. Odgovorili boste, da to preprosto pomeni, da je lahko clovek  v dotocenih okoliscinah prisiljen uporabiti nasilje. Lahko se zgodi, da je taj clovek democrat, monarchist, socijalist, boljsevik ali anarchist.

Spoznali boste, da se to nanasa na vse ljudi in vse case.

Brut je ubil Cezara, ker se ja bal, da bi utegnil njegov prijatelj izdati republiko in postati kralj. Brut ni Cezarja “ljubil nic manj, kot je ljubil Rim”. Toda Brut ni bil anarchist. Bil je lojalen republikanec.

Po ljudskem izrocilu je Wilhelm Tell ustrelil tirana, da bi svojo dezelo lahko osvobodil pritiska. In Tell ni nikoli slisal za anarhizem.

Te primere sem navedel zato, da bi prikazal dejstvo kako so se ze v pradavnih castih despoti srecavali z usodo iz rok uzaljenih ljubiteljev svobode. Ti ljudje so bili uporniki proti tiraniji, vecinom domoljubi, demokrati ali republikanci, vcasih tudi socijalisti, ali anarhisti. Njihova dejanja so predstavljala individualen upor zoper krivice in hudelstvo. Anarhizem s tem ni v nikakrsni zvezi.

V stari Grciji so uboj despota v dolocenem obdobju pojmovali kot nejvecjo vrlino. Moderni zakon taka dejanja obsoja, toda vse kaze da so clovekova custva ob takih primerih ostala enaka, kakor so bila takrat. Svetovna zavest po uboju ne cuti bremena. Tudi kadar javnost takega dejanja ne opravici, clovecansko srce oprosca in se, zelo naskrivaj, veseli takih dejanj. Ali ni bilo na tisoce mladih amerisckih dmoljubov pripravljenih ubiti neskega cesarja, ki je bil po njihovom mnenju, odgovoren za zacetek prve svetovne vojne? Ali ni francosko sodisce pred kratkim oprostilo cloveku ki je ubil Petljuro zato da bi masceval tisoce moz, zena in otrok, ki so umrli v pogromu proti Zidom iz juzne Rusije?

V vsaki dezeli, v vsakem obdobju so uboji tiranije; ziveli so mozje in zene ki so ljubili svojo domovino v toksnih meri da so zanjo zrtvovali celo svoje zivljenja. Pogosto so bili to ljudje ki niso bili vkljuceni v politicne stranke oziroma privrzenci politicnih stalisc, bilo so enostavno le nasprotniki nasilja. Vcasih so bili to religiozni fatatiki, kot recimo goreci katolik Kullman, ki je skusal ubiti Bismarcka, ali zavedna navdusenka Charlotte Corday, ki je v casu francoske revolucije ubila Marata.

V Zduzenih drzavah Amerike so individualno ubili tri presednike. Leta 1865 je juzni democrat John Wilkes Botha ustrelil  Lincolna; 1888 je republikanec Charles Jules Guiteau ubil Garfielda, medtem ko je McKinleya leta 1901 ubil Leon Czolgosz. Med temi je samo eden anarchist.

V dezeli, kjer je najvec zatiranja, so uboji tiranov tudi najbolj pogosti. Vzemino na primer Rusijo. Ob popolni prepevedi govora in tiska v carizmu ni bilo drugega nacina proti despotskemu rezimu kot tad a so v srce Tirana polozili “strah bozji”.

Ti mascevalci so bili najpogosteje sinovi in hcere najvisega plemstva, mladi idealisti, ki so ljubili svobodo in ljudstvo. Ker so bili vse druge poti zaprte, so bili prisiljeni uporabiti pistolo in dinamit v prepricanju. Da bodo tako ublazili teskobne represivne okoliscine v svoju dezeli. Znani so bili kot nihilisti in teroristi. Le – ti ni so bili anarhisti.

V novejsem casu so bila individualna dejanja pogostejsa kot v preteklosti. Sufrazetke v Angliji so se na primer pogosto zatekale k temu, da bi propagirale in uresnicevale svoje zahteve za iste pravice. Po vojni so v Nemciji ljudje z najbolj konzervativnimi nazori uporabljali take metode v upanju, da bodo lahko ponovo vzpostavili kraljevino. Clovek ki je ubil pruskega financnega ministra Karla Ersberga je bil monarchist; tudi Waltera Rathenaua, ministra za zunanje zadeva, je ubil clan iste politicne stranke.

Razlog, rezincni vzrok ali vsaj izgovor za Prvo Svetovno vojno je bil uboj avstriskega prestolonaslendika; ubil ga je srbski domoljub, ki se nikoli ni slisal za anarhizem. V Nemciji, na Madzarskem, v Francijji, Italiji, Spaniji, na Portugalskem in v vsaki drugi evropski drzavi so se ljudje najrazlicenjsih politicnih nazorov zatekali k nasilne dejanjem, ce ne omenimo neomejenega politicnega terorja, ki so ga izvajale organizirane skupine kot so bili fasisti v Italiji, Ku Klux Klan v Ameriki in katoliska cerkev v Mehiki.

Torej vidite, da anarhisti nimajo monopola nad politicnem nasliljem. Stevilo takih dejanj je pri anarhistih zanemarljivo majhno v primerjavi s tistimi, ki so jih izveli pripadniki drugacnih politicnih prepricanj.

Res je da je bilo v vsaki drzavi, v vsakem socijalnem gibanju nasilje del boja ze od pradavnih casov. Celo Nazarenski, ki je prisel pridigat evangelij miru, je uporabil nasilje zato, da bi iz hrama pregnal menjalca denaja.

Kakor sem ze povedal, anarhisti nimajo monopola nad nasiljem. Nasprotno, anarhizem uci in govori o miru in harmoniji, nenapadanju in o svetosti zivljenja in svobode. Anarhisti so humani, kakor je human ostali del clovestva, morda jos bolj. Obcutljivi so za slabo in krivicno, hitrejsi so pri obsodbi zatiranja in jih zato ob kakem izrazanju protesta z nasilnim dejanjem ne moremo vedno izkljuciti. Toda taka dejanja so izraz individualnega temperamenta in ne neke dolocene teorije.

Lahko bi vprasali, ali cloveka k nasilnim dejanjem ne privedejo revolucionarne ideje? Sam ne mislim tako, saj smo videli da so metode nasilja uporabili tudi ljudje z najbolj konzervativnimi nazori. Ce ljude povsem nasprotinih politicnih nazorov delajo iste stvari, je tezko razumno reci da so njihove ideje odgovorne za taka dejanja.

Podobni rezultati imajo podoben vzrok, toda tega vzroka ne smemo iskati v politicnem prepricanju; prej ga moramo iskati v individualnem znacajo in splosnem odnosu do nasilja.

“Morda imate prav glede znacaja”, porecete.

“Vidim da revolucionarne ideje niso vzrok nasilnih politicnih dejanj, sicer bi jih izvajal vsak revolucionar. Toda ali taka stalisca do dolcene mere ne opravicujejo tistih, ki taka dejanja izvajajo?”

Na prvi pogled je to morda res. Toda ce premislite, vidite da je ta ideja povsem zresena. Najboljsi dokaz za to je dejstvo da se anarhisti, ki imajo povsem identicna stalisca o drzavi in nujnosti njene ukinitve, pogosto ne ujamejo ob vprasanju nasilja. Tako anarhisti, privrzenci Tolstoja, vecinoma pa tudi individualisticni anarhisti, obsojajo politicno nasilje, medtem ko ga drugi anarhisti izvajajo, a go vsaj opravicujejo oziroma zagovarjajo.

Pomebno je tudi dejstvo da je mnogo anarhistov, ki so vcasih verjeli v nasilje kot sredstvo propaganda, spremenilo misljenje in takih metod ne odabravajo vec. Tako so v docenem obdobju anarhisti izvajali individualna nasilna dejanja, znana kot “propagandne akcije”. Niso pricakovali da bodo s tem spremenili drzavo in kapitalizem v anarhizem, prav tako niso verjeli, da bi z uboji despotov lahko ukinuli despotizem. Ne, terorizem so pojmovali kot sredstvo mascevanja za krivice nad ljudstvom, s cimer so zanesli strah med sovraznike in opozorili na slabosti, protiv katerim so bila teroristicna dejanja naperjena. Vecina anarhistov danes ne verjame vec v “propagandne akcije” in ne odobrava takih dejanj.

Iz izkusenj vedo da, ceprav so bile morda te metode upravicene in koristne v preteklosti, so v sodobnih zivljenskih okoliscinah nepotrebne in cello pogubne za sirenje njihovih idej. Toda njihove ideje osatajajo iste, kar pomeni, da ni anarhizem oblikoval njihovih stalisc do nasilja. To je dokaz da v nasilje ne void dolocena ideja ali “izem”, marvec ga povzroce drugi razlogi.

Zato moramo za ustrezno obrazlozenje pogledati se drugam.

Videli smo da politicnih nasilnih dejanj niso izvajali samo anarhisti, socijalisti, in razlicni revolucionarji, marvec tudi domoljubi, nacionalisti, demokrati in republikanci, sufrazetke, konzervativci in reakcionari, monarhisti in rojalisti, pa cello religiozni in goreci kristijani.

Zdaj vemo da na njihova dejanja ni mogla vplivati neka dolocena podobna ideja ali “izem”, ker so najrazlicnejse ideje in “izmi” povzrocili enaka dejanja. Kot razlog sem navedel znacaj in splosnostalisce do nasilja.

V tem je tudi uganka. Kaj je splosno stalisce do nasilja? Ce bi lahko na to vprasanje tocno odgovorili, potem bi nam bila vsa stvar takoj jasna.

Ce smo posteni, potem moramo priznati da vsi verjamemo v nasilje in ga tudi izvajamo, pa ce ga pri drugih se tako obsojamo. V bistvu vse institucije, ki jih podpiramo, in celotno zivljenje danasnje druzbe temeljajo na nasilju.

Kaj je to, kar imenujemo drzava? Ali ni to le organizirano nasilje?

…

(1927)

ОПЕРАЦИЈА ПАЏЕТ: Истражен извештај околу конспирацијата за наводнo убиство на принцезата Дијана и Доди ал-Фајед

Поглавје два: ПРИМЕНИ ЗАКАНИ ЗА ПРИНЦЕЗАТА ОД ВЕЛС

3. Врските на принцезата со кралската фамилија

This section looks at the evidence available with respect to the claims of Mohamed Al Fayed that the Princess of Wales feared other members of the Royal Family were seeking to do her harm. The main allegation of Mohamed Al Fayed specifically names HRH Prince Philip as being the person responsible for a conspiracy to murder his son and the Princess of Wales. He also specifically refers to HRH Prince Philip sending “vitriolic letters” to the Princess of Wales.

The inference throughout the allegation is that some of the malice allegedly directed towards the Princess of Wales, and part of the motive for having her killed, was because she was having a relationship with Dodi Al Fayed, a muslim.

HRH Prince Philip, when contacted by Operation Paget, saw no reason to comment on any of these claims.

Paul BURREL

Butler to the Princess of Wales

Interviewed by Operation Paget – Statements 24A and 24B

He stated that the Princess of Wales’ correspondence included several letters from HRH Prince Philip. He is not in possession of any of them now. Some he said could be described as startling with a tone that was quite cutting and cruel, but at other times they were supportive and kind. According to Paul Burrell, HRH Prince Philip never displayed any angry bitterness or vindictive behavior towards the Princess of Wales and never made any treats to her, either directly or indirectly. Paul Burrell described them as having mutual respect for each other. They got on much better than is generally perceived. HRH Prince Philip could be direct, but would also give the Princess of Wales support and wrote notes to her on many occasions.

Although there had been animosity between TRH the Prince and Princess of Wales at the time of divorce, they were on cordial terms when she died. The last time Paul Burrell saw them together at Kensington Palace they were very friendly to one another. HRH the Princess of Wales was a kind person generally and Paul Burrell never “...had any thought or information that he would harm the Princess in any way”.

Paul Burrell stated that, at the time of her death, the Princess of Wales had just come out of a long-term relationship with Hasnat Khan and she was still not over it. She had ended the relationship because she could not see how it would progress with all the difficulties attached to it. He believed she was still in love with Hasnat Khan when she died.

He also believed that the Princess of Wales would have married Hasnat Khan if she could, but there were great problems because of the religious and cultural differences. He believed Hasnat Khan found her huge fame difficult to handle as he was dedicated to his profession as a heart surgeon. The Princess of Wales talked of marriage to Hasnat Khan and asked Paul Burrell, some time around December 1996, to see if a secret marriage ceremony was legally possible. He made enquiries on her behalf and found that this could not be done without informing the appropriate authorities.

Hasnat KHAN

Friend of Princess of Wales

Interviewed by Operation Paget – Statement 72

The Princess of Wales had a relationship with Hasnat Khan for nearly two years, from September 1995 until just before she died. Hasnat Khan stated that the media became aware of the closeness of the relationship around November 1995.

He stated that if he and the Princess of Wales had married, as far as he was concerned, she would not have to convert to the Muslim faith. The Princess of Wales used to read about Islam and she would tell him what she had learned. However, she never said she would convert to the Muslim faith and he never asked her to do this.

Hasnat Khan told her that the only way he could see them having any sort of normal life together was if they went to live in Pakistan as the press did not bother people there. He knew that the Princess of Wales considered this an option for a while. She even went to Pakistan to speak to Jemima Khan about life there. However, after a while she no longer talked about Pakistan and although she did not actually say so, Hasnat Khan got the impression that she no longer considered living there a possibility.

Hasnat Khan stated that around the end of 1996 or the beginning of 1997, the Princess of Wales asked Paul Burrell to talk to a priest about the feasibility of them getting married in secret. He knew nothing about this until afterwards when both the Princess of Wales and Paul Burrell told him. When he find out, he said to the Princess of Wales: “Do you honestly think you can just bring a priest here and got married?” He thought it was a ridiculous idea. He believed that in her head she wanted to get married but practically she had not thought about the implications. They had an argument about it once and he told her she could not just jump into something like that. She just said that everything would be alright.

Hasnat Khan did not know the Royal Family. He did not know if there would be a problem for them had she remarried.

Hasnat Khan stated he would be very naive to think MI5 or MI6 did not have an interest in him because of his relationship with the Princess of Wales. However, he really did not think he was ever under any threat from the authorities.

During his relationship with the Princess of Wales he received a lot of anonymous threats through the post, some clearly of racist nature. This was very stressful for him. He did not inform anyone and did not do anything about it, although he did mention once to the Princess of Wales. He did not want her to worry about it, as he knew she tried so hard to protect him. He destroyed all of this mail.

He thought the Princess of Wales did not have a good relationship with her mother. He believed she did not approve of her daughter seeing a Pakistani and Muslim and the Princess of Wales stopped talking to her mother because of this.

They did not discuss her relationship with HRH Prince Charles but Hasnat Khan believed that she had got over the separation. In relation to other members of the Royal Family, the Princess of Wales was always very complimentary about Her Majesty the Queen and although she did not like HRH Prince Philip, she never expressed any fear of him.

Jemima Khan

Friend of Princess of Wales

Interviewed by Operation Paget – Statement 105

Jemima was asked about the relationship between the Princess of Wales and Hasnat Khan and the visit of the Princess of Wales to Pakistan. She stated:

“...Diana and I had a discussion about how difficult a relationship with a Pakistani man could be. In retrospect, I realise that she probably wanted hints from me on how to understand the culture and endear herself to his family, but I was to wrapped up in my own life to be very much help to her.

I used to see a lot of Diana then [Paget Note: In 1997]. Diana second visit to Pakistan was around June 1997 and we travelled there together on my father’s plane. Our trip lasted about two days, as I was keen to get back to see my father. Whilst we were in Pakistan, Diana stayed with my husband and me. Although she was there to support Imran’s cancer charity, she also used the opportunity to meet Hasnat’s family and in particular his mother. She funded both her trips to Pakistan herself. She was very emotionally involved with Hasnat this time. My sister-in-law ...accompanied Diana when she went for tea with Hasnat’s family.”

Father Anthony Parsons

Carmelite Priest and friend of Paul Burrell. He described an enquiry from Paul Burrell regarding the marriage of a Muslim and a non-Catholic in a Catholic church.

Interviewed by Operation Paget – Statement 68

Father Parsons recalled an evening with Paul Burrell and his wife at Paul Burrel’s home. At some point during the course of evening, Paul Burrell asked him: “Is it possible for a Muslim to marry a non-Catholic in Catholic Church?” Father Parsons answered that he was : “not sure but I would find out from the powers that be if you want me to”.

Her was not sure exactly when Paul Burrell asked him this question, but he never followed through with it fully, because it was around the time the Princess of Wales’ death. He cannot be sure, as he never kept a diary. Father Parsons stated that Paul Burrell implied the Princess of Wales was behind the enquiry without mentioned her by name and that he would appreciate the Father exercising his discretion.

[Paget Note: Paul Burrell stated that the Princess of Wales asked him to make this enquiry in December 1996. Father Parsons believed the evening with Paul Burrell was in 1997. Hasnat Khan believed this was either the end of 1996 or the beginning of 1997.]

Father Parsons recalled the question being whether a non-Catholic and a Muslim could use a Catholic church as a place to be married. He knew in order for a Catholic to marry someone from the Church of England, permission has to be sought. He mentioned the theory in passing with the Carmelite brothers, but he certainly did not mention the provenance of the question posed.

Roberto DEVORIK

Friend of Princess of Wales

Interviewed by Operation Paget – Statement 164

Roberto Devorik was asked to comment on a newspaper article in the “Sidney Morning Herald” allegedly quoting him saying: “The love of Diana’s life was Pakistani physician Hasnat Khan”.

He stated:

“I have been asked by police to confirm that I said this and to explain the meaning behind it. I did say this, but I did not actually meet Dr Khan. One day when I was at Kensington Palace having sandwiches with Diana, she was keen for me to leave on time. I could tell that she was expecting somebody important. On my way out I saw a man coming in. When asked Paul Burrell told me it was Dr Khan. I cannot remember when this was. Diana told me that was the kind of man she would have married.

He was sensitive and had a great sense of humanity. She also told me that Dr Khan was a very spiritual man and very kind. I asked why she didn’t marry him and she told me that there would have been a whole cultural and social problem with it. She said that she had caused a lot of anxiety to his family.”

Earlier in part 1 (b) of this Chapter, Roberto Devorik had outlined conversations with the Princess of Wales when she talked to him of her fear of HRH Prince Philip and her beliefs that he was involved with the Security Services and wanted to get rid of her. In Statement 164 , Roberto Devorik stated:

“I have been asked by police if I have any letters from Diana where she mentions or refers to her fears or dangers she had. I have a lot of letters from Diana as that was the way she liked to communicate with her friends, but none of them mention such things. She never compromised herself in her letters. She would not discuss private matters in her letters. She did mention in one letter she sent me the fact that she will become free and looked forward to using her own passport.”

(The Operation Paget inquiry report into allegation of conspiracy to murder – Diana, Princess of Wales and Emad El-Din Mohamed Abdel Moneim Fayed, стр. 121-125; Metropolitan Police, 2004)

Дучо Кранго: 550 ВО ЌЕЛИЈАТА НА СМРТТА

Пред воен суд во Калето

27 април 1942 година. Долго ќе го паметам тој ден. Каква пролетна свежина, каков раскошен баремов цут и зелен лист на дрвото. По пет месеци за прв пат гледам небесно синило, за прв пат очите ми се запираат врз хоризонтот зад Водно и Шара. За прв пат – зашто во затворот небото е еднолично и правоаголно, како и во дворот. Безбојно и тажно.И за прв пат по пет месеци на улица. Но како! На нозете железни вериги, околу мене полицајци и полициски агенти. Ме водат да ми судат. Но не сум сам. Јас сум само еден од дваесетседумината затвореници на кои им се суди и еден од четириесетипетмината против кои бугарските окупаторски снаги подигнаа обвинение.

Нашата група од дваесетиседум затвореници утрото, на 27 април 1942 година, бавно чекореше кон касарните на „Калето“. Од обете страни на улицата стоеја огромен шпалир луѓе, пред нив десетици и десетици војници и полицајци. Меѓу луѓето беа и наши познати и роднини. Се креваа на прсти за да не’ видат поубаво. На многумина од нас плачеа мајките и сестрите. Сочувствуваа со нив и познатите, а понекој ќе се осмелеше и ќе ни кренеше рака на поздрав.

Во ред по двајца не’ построија во една пространа сала на касарната. Лево, во неколкуте редови клупи, се наоѓаше публиката: неа ја сочинуваа, главно, офицери на бугарската фашистичка армија, агенти и по некој член од семејството на нас, обвинетите. На чело на салата се наоѓаше воениот суд, а десно и лево од него, воениот обвинител и одбраната.

Токму во 9 часот, претседателот на воениот суд, инаку полковник на бугарската армија, го отпочнаа процесот. Еден по еден, како ни ги извикуваа имињата, излегувавме пред судот, сите 27-мина. Ги спуштавме веригите на земја, дававме генералии и пак ги кревавме и заминувавме назад кај другарите.

Цели 12 дена траеше судскиот процес. Всушност, тоа беше голема комедија во салата на касарните, бидејќи однапред и на друго место беа утврдувани пресудите. Не’ распрашуваа во името на се’ и со се’. Дури и со железниот прекршен крст што висеше на вратот на судскиот претседател. Бараа жестокост за нас, бидејќи сме се осмелиле пушка да кренеме против нив. Па и за уште нешто. Зашто 12 дена не се приклонивме, не се покајавме и не побаравме милост од нив.

На претпоследниот ден од судењето окупаторите беа изненадени. Тие го слушнаа нашиот заеднички глас од Васил Антевски. „Тркалото на историјата се движи – говореше тој во завршниот збор, - сега ние сме затворени и вие ни судите. Но, брзо ќе дојде денот кога вие ќе бидете затворени, а ние ќе ви судиме. Ние партизаните, ние комунистите, што од дното на душата ве’ мразиме...“

19 смртни казни

Утредента беше 9 мај. Пак во 9 часот бевме во касарнската сала. Претседателот на воениот суд ја читаше пресудата. Една, две, три, пет, петнаесет, деветнаесет смртни пресуди! Задоволен, тој погледнуваше во салата. Гледаше во четата млади бугарски војници што тука беа доведени да не’ гледаат нас и со очите како да им говореше: „Момчиња, берете си го умот. Ако мрднете, и вас ова ве чека. Ова – смрт со бесење.“

Јас бев во списокот на деветнаесетмнината осудени на смрт со бесење. Бев еден од седуммината што овде се наоѓаат заедно со Периша Савелиќ, Васил Антевски, Мирче Мацан, Абдуш Абдураман и други. Останатите 12 ги немаше. Ним им се судеше во отсуство.

Го гледав претседателот и забележував дека усните постојано му поигруваат. Тој говореше и говореше, а јас како да го слушав само едно и тоа: „На смрт со бесење... на смрт со бесење... на смрт со бесење...“

Тогаш имав 21 година, наполнети само пред еден месец. Мислата дека треба да ме бесат ме притискаше, ме обземаше. Пресудата ја слушав, а сепак не ми се веруваше дека е јаве. Па навистина бев млад. Навистина – зар не е жално човек обесен да умре, а да има само 21 година!

Претседателот на воениот суд со светлобелиот прекршен крст со кого фирерот го одликувал за верно служење, по читањето на пресудите, се повлече. Неговата мисла веројатно беше окупирана со желба да биде награден со уште еден крст заради беспоштедната пресуда со која 19 животи осуди на погубување. Го забележав како со озарено лице од задоволство излегуваше од задните врати. Веднаш потоа нашите чувари не’ распределија во три групи. Најнапред застанавме ние седуммината на смрт осудени, по нас беа другарите осудени на разни временски казни, а зад нив неколкумина што беа ослободени од обвинението.

Ни беше наредено да тргнеме кон затворот. Зачекоривме. Од обете страни не’ чуваа војницци и полицајци со пушки в раце. По малу време, излеговме од касарната и зачекоривме во нејзиниот широк круг. До високиот затворски ѕид остануваа уште неколку десетина метра. Забележав дека обата тротоари на улицата беа исполнети со стотици граѓани. Тие чекаа на нас. Сакаа да не’ видат и макар со очите да не’ поздрават.

Гледав кон насобраниот народ и речиси наполно заборавив на пресудата.

Оддалеку ги здогледував луѓето и со очите ја барав мајка ми. Таа ме виде. Ги креваше старечките раце, усните и мрдаа, но до мене не доаѓаше нејзиниот глас. Кутра мајко – си помислив. Тебе сигурно срцето ти се кине при помислата дека можеби вечер или утре јажето ќе ми го одземе животот.

Песна на осудените

Одеднаш Периша Савелиќ кој одеше зад мене ми се обрати со зборовите:

-Дучо, песна!

Моментот навистина беше прекрасен за песна. Луѓето што очекуваа од нас требаше да помислат дека сме уплашени. Нашиот морал требаше да се подигне.

Бев познат како песнопоец. Затоа прв и ја почнав „Интернационалата“. Пеев силно, колку ме држеше грлото. Другарите што беа во колоната, освен оние што ги ослободи судот, исто така пееја. Чекорите ги усогласувавме со бавниот ритам на песната, а веригите ги спуштавме на калдрмата, посилно да тропаат.

Сите бевме револуционерно расположени. Песната опојно дејствуваше и еден по еден ги кревавме тупаниците во знак на поздрав на луѓето што не’ гледаа.

Окупаторските полицајци се збунија. Тие не знаеја што да преземат во ваква ситуација. Да не’ тепаат не им беше згодно. Ни забрануваа да пееме. Потрчуваа околу нас и не’ застрашуваа со што ли не, само да ја запреме песната. Но, кој ги слушаше! Во тој момент, тие како да не постоеја за нас. Ние пеевме за луѓето што ги исполнија тротоарите до последното место, пеевме за нив и се простувавме со сешто живо надвор од каменестите затворски ѕидови.

Во ќелијата на смртта

Во затворот влеговме низ широката централна врата. Се запреме во поплочениот хол. Последно проштевање со другарите, што судот ги ослободи. Се прегрнувавме и долго си ги стискавме рацете. Чуварите се силно озлобени поради нашата песна, поради нашите тупаници. Не’ пцуваат, не’ удираат со раце и со нозе, настојуваат да го скршат отпорот во нас, да ја расколебаат нашата сигурност и морална сила. Сакаат да се исплашиме и да молиме, да се покаеме што сме се кренале против „царот и ослободителите“.

Но, тешко беше да се скрши нашиот отпор. Уште потешко да се убие вербата во нас дека брзо ќе дојде часот на победата и слободата. Речиси сите ние сме се воспитувале и калеле во редовите на Партијата и СКОЈ, уште во време на предвоена Југославија. Поголемиот дел од нас зедоа оружје враце и во есенските дни на првата година на окупацијата излегоа в планина.

Малу време потоа ние седуммината на смрт осудени моравме да ја напуштиме собата на катот во која дотогаш се наоѓавме со скудниот багаж под мишките, со бавни чекори, слегував по скалите. Пред мене беше ќелијата на смртта, ќелијата број 15, во која ќе минат 500 дни и ноќи, што никогаш не се забораваат. Зад мене останаа собите на катот, со многубројните другари, што беа осудени на повеќе години затвор или вечна робија.

Беше пладне, 9 мај 1942 година, кога за првпат го пречекорив прагот на ќелијата на смртта...

(изд. „Нова Македонија“ – Скопје, 1961 год.)

Иво Андриќ: ГОСПОЃИЦА

Једног од тих већ зимских дана десио се необични и судбоносни завет њеног живота. Отац је призвао да приђе ближе, с напором се усправио, погладио је по коси као некад и рекао јој мирним гласом:

- Видиш синак, ваља да се ти и ја поразговоримо. Мислио сам да ћу се одржати и... поживити и да те нећу морати овако оставити. Али сад, тако је! Ти си моје паметно дијете и треба да знаш све, а доћи ће вријеме па ћеш и боље разумијети. Не, немој плакати, него слушај и запамти ово што ти тата каже. Ти си од сада себи и отац и мајка, јер мама знаш каква је, добра али мека. Нећу вас осрамотити, јер сам испунио и оне обавезе које нисам морао, то добро запамти, али не могу вам ништа ни оставити, осим ове куће у којој смо, магазе у Ћурчилуку и твога осигурања код „Адрије“ које доспева за три године, кад ти будеш у осамнаестој. То ти је за удају или за живот, како будеш ти хтјела и одлучила. Не, немој плакати, ти си мој велики син, све ћеш ти лепо и паметно извести и уредити. Газда Михајло, наш кум, биће ти тутор; слушај га и поштуј, али се већ сада почни да се навикаваш да својом главом мислиш и просуђујеш и сама свршаваш своје послове.

Ту се отац исправи још боље у постељи, примаче лице њеном уху и стаде да јој говори мирно и свечано чудне ствари необичним речима. Само болови, које је неприметно савлађивао, прекидале су на махове његов говор. Тај говор је био један од оних монолога које људи изговарају у тренутцима великих страдања или на самртном часу, кад се свет и људи виде у једностраном, изузетном осветљењу. А она га је слушала сувих очију, без јецања и плача, сва претрнула од величине тренутка у ком се пред њој отвара још магловита, али целокупна тајна човековог живљења у друштву.

- Сама остајеш, јер неће мајка бринути о теби, него ти о њој, зато треба да знаш и добро да запамтиш ово што ћу ти казати. Треба да знаш, једном заувјек и да никад не заборавиш, да је сваки човјек који не умије да уреди однос између својих прихода и расхода онако како живот од њега тражи, унапријед осуђен на пропаст. Не вриједи ти наслиједити ни стећи ни имати, ако то не умијеш. Твоји приходи не зависе само од тебе, него од разних других људи и околности, али твоја штедња зависи једино од тебе. На њу треба да иде сва твоја пажња и сва твоја снага. Ту мораш бити немилосрдна према себи и другима. Јер није довољно откидати од својих жеља и потреба; то је мањи дио штедње; него треба прије свега, заувијек убити у себи све оне такозване више обзире, господске навике, унутарње отмености, велокодушности и болећивости. На те наше слабости, које људи, да би нас заварали, називају најљепшим именима, свак рачуна кад нам прилази; оне гутају све плодове наших способности и напора, оне су понајчешће узрок нашег доживотног робовања сиромаштву или чак наше потпуне пропасти. Све то ваља безобзирно из душе исчупати, јер штедња треба да ја немилосрдна као живот сам. Јас сам у свом животу другачије мислио и противно радио. Зато сам и пропао. Али сада, кад сам прогледао очима, хтјео бих да моја пропаст послужи теби као примјер и опомена. Знам да ће те све у теби и око тебе гурати и наговарати да друкчије радиш, али ти не смијеш попустити. Ради колико можеш и како хоћеш, али штеди, штеди увијек, свуда, на свему, не обзирући се ни на што, ни на кога. Јер, наш је овдашњи живот такав да се људи не држе и не подижу радом, него штедњом. И јер треба да знаш да су људи добри и савјесни према оних који од њих не зависе и ништа не траже, али чим се вежеш и дођеш у зависан положај, све престаје, бог и душа, род и пријатељство, образ и обзир. И заустављају се само пред оним што чврсто држиш у својим рукама, и то само у оној мјери и за онолико колико износи оно што имаш и са колико га вештине и снаге умијеш да чуваш и браниш. Памти добро: сви су наши осјећаи и обзири само наше слабости и њих вреба и на њих циља све око нас. Одмалена се навикни да ти нимало не ласка кад те хвале и да ти ни најмање не смета кад те називају тврдицом, бездушним и саможивим створењем. Прво је знак да треба бити на опрезу, а друго да си на правом путу. Не успијева код људи онај ко је добар и издашан, него онај ко је способан да не буде ни једно, ни друго, а да му људи не могу ништа. А што свијет хвали добре и издашне људе, то је зато што од њих и њихове пропасти живи. Али ти зарана научи да се никад не даш збунити, ни завести ријечима; гледај само ствар о којој се ради, а име којим је људи називају остави онима који су га измислили да би заварали твоју пажњу. Ко себе поштује и своје чува, тога сви чувају и поштују; на друго се не можеш ослонити. Зато, своје гледај, тако да, по могућности, ништа што је твоје никад, ни за један минут, не дође у зависност од добре воље других људи. Тешко ми је што морам да те оставим сувише младу и још неискусну у овом свијету који сам тек сада, пред крај живота, поткрај свог живота упознао, али ти можеш да ми олакшаш тај бол, ако видим да си схватила овај мој савјет и ако ми даш реч да ћеш га запамтити и увијек се у свему њега држати.-

Ту се болесник загрцну, а девојчица, не могући више задржати сузе, бризну у плач, али је он нагло привуче себи, и тако у загрљају, сва устрептала, она му се закле да ће штедети тврдо и немилосрдно, док је са мајком, кад се уда или остане сама, без обзира на то какав ће правац њена судбина узети, да неће пустити свој живот из својих руку, ни дозволити да буде жртва својих слабости, ни људске похлепе.

Два дана доцније, њен отац је умро.

(изд. „Ријеч и мисао“)