Хенрик Ловмиањски: РЕЛИГИЈАТА НА СЛОВЕНИТЕ

III

ПРОБЛЕМАТИКАТА НА ХРИСТИЈАНИЗАЦИЈАТА НА СЛОВЕНИТЕ ВО РАНИОТ СРЕДЕН ВЕК

1.

Правниот аспект на религијата на Словените и нивното преобратување во Христијани

...Тука се одразува правниот аспект на христијанизацијата, која ги заменувала различните елементи на „човековото“ право (т.е. племенското) која со божји закон ги регулира верувањата и прашањата на култот. Становиштето на рускиот летопис се поклопува со западните извори. Папата Никола I во одговорите (866 год.) на прашањето на се’ поголемиот број преобратени Бугари, ја споменува побуната на неофитите против христијаните, оти „новиот закон не е добар“. Демек, „законот“ (пагански) и овде е заменет со христијански, иако народот (барем донекаде) сметал дека првиот бил подобар. Изворот за ова не говори, но нема сомнеж дека се мислело и на религиозните содржини на законот. Според Кристијан (крај на X век), примањето на Христијанството од страна на Борживој и обидот новата религија да се воведе во Чешка довеле до бунт на народот, кој му замерувал дека ги отфрлил обичаите на татковците и го усвоил новото христијанско право. Со овие думи писателот-христијанин јасно ги прикажува паганите. И Житијата на Отон Бабмершки откриваат сличен правен аспект. Пижичаните долго не можеле да се одлучат да го примат Христијанството, не прифаќајќи го новиот закон без согласноста на волинскиот старешина. А пак, Волињаните од друга страна, не се бунеле кога Камењаните прешле во Христијанство, се одрекле од правата на татковците и ги  имитирале грешките на туѓ народ. Највеќе податоци пружа Херборд споменувајќи ги Шчеќињаните. Тие изјавуваат дека не ги отфрлаат домашните закони, дека таа религија им одговара, т.е. онаа која ја исповедаат, иствовремено отфрлајќи ја христијанската религија, со оглед на тоа дека меѓу Христијаните има крадци и разбојници кои им ги сечат нозете и вадат очите, дека Христијанин против Христијанин применува секаков злочин и казна, па според тоа „нека таквата религија остане што подалеку од нас“. Овде видуваме потполна помешаност на религиозните и правните норми; овде нема проделба на правото на ius divinum ius и humanum, која е својствена на Христијаните. Истовремено, тоа е доказ дека овие податоци не се само одраз на мислењето на паганите и дека не ги измислил христијанскиот автор.

Обичајното право и религијата како негов составен дел го регулирало животот на племето и морало да се наоѓа под заштита на органите на тоа општество или групација. Изворите молчат за улогата на скупината во време на паганството, ама од претходните констатации се наметнува заклучокот дека токму скупината ја штитела интегралноста на правото и начелата на религијата, а доколку животот наметнувал иновации, таа била ополномоштена да ги воведе промените, но само како извршител на вољата на групата. По распадот на племенското уредување, компетенциите на скупината – силум на приликите и во областа на организацијата на религијата – ги наследил кнезот. Во тој контекст, стануваа разбирливи наизглед чудните зборови на ободритскиот кнез Никлота упатени кон царот Хенрик Лавот, кој ги наведувал Словените да го примат Христијанството (1156 г.): „Нека Бог кој е на Небесите биде и Твој Бог, а Ти овде биди наш бог... Почитувај го, а ние ќе те почитуваме Тебе“. Словенскиот кнез овде се појавува како културотворна инстанца, што е во склад со словенското племенско право, коешто го презел кнезот. И воведувањето на нова религија не бил само идеолошки прелом и политички чекор, ами и правен акт, на почетокот пред се’ затоа што ја елиминирал старата религија и утврдувал нова. Од тоа становиште, ќе дадеме преглед на преобратувањето на поединечни словенски народи, за да го објасниме неговиот правен карактер и да ја осветлиме улогата на кнезот и останатите општествени чинители во сето тоа. Во литературата се истакнува појавата на принуда која што го пратела воведувањето на Христијанството кај варварските народи в Европа; за тоа постојат многубројни примери на теренот на Франконија, Скандинавија и во словенските земји, кои ги разгледал Ф. Гаус. Во полската литература А. Гјејшор правилно констатирал дека „чинот на покрстување бил првенствено правен факт, кој содржел морални и материјални санкции“, утврдувајќи дури – иако е тоа дискутабилно – дека „волунтаризмот на конверзијата бил непознат“. Меѓутоа, едностраното наметнување воља на подредениот народ, без прифаќање на идеологијата, не би можело да се реализира.

Постои само теоретска можност на индивидуално преобратување на народ кој го задржал племенското уредување во Христијанството, дури и во економски услови кои овозможуваат одржување црковен апарат, во случај да не постои државен апарат. Народ врзан за традицијата не допуштал нарушување на сопственото обичајно право, ниту толерирал поединци кои истото го нарушувале; на пример, врз основа на Житијата на св. Отон Бамбершки, но тек под притисок на вишите државни власт. Изворите не нудат веродостојни податоци за успешните мисии меѓу паганските племиња без врховна државна власт, иако постоеле обиди во тој правец уште во VII век од страна на мисијата на франачката држава, поточно од Баварија, а такуѓере и од Византија. Ф. Дворник се согласувал со податокот на Константин Порфирогенит дека царот Ираклиј ја вовел христијанската ерархија во Хрватска, макар што тој феномен, дури и ако е точен, не бил продолжуван, бидејќи не постојат докази дека до преобратување на таа земја дошло пред IX век. Ако во IX век Византија се обидела да ги христијанизира Струмјаните, Друговичите и Сагудатите кои ја населувале областа околу Солун, мора да сметаме со дезинтеграцијата на тие племиња кои останале во орбитата на византиската држава. Овие периферни примери во никој случај не се во спротивност со општото правило дека во словенските земји, кои имале политичка самостојност, племенскикте заедници кои зависеле од ставот на народните маси, не решавале за промената на религијата, зашто дури државната организација давала импулс за фактичка промена. Ова правило не го оспорува ни покрстувањето на 14 чешки племенски кнезови во 845 г. во Ратизбона, кое завршило крајно неуспешно (што пак не било предизвикано со дејноста на баварската мисија, за која на теренот на Чешка не се знаело ништо), меѓутоа се докажува преку примерот на покрстувањето на Моравија 831 година. Ратизбонското покрстување 845 г. го илустрира фактот дека племенските старешини само го забрзале организационо-државниот прелом на идеолошки план, а истовремено докажува дека нужен услов за промената на религијата било промената на политичкото уредување, т.е. настанокот на државата. За успешноста на иницијативата во сферата на покрстувањето не биле повикани племенските, ами државните старешини. Придобивањето на старешините на соседните варварски народи за Христијанството спаѓало во испробаните политички методи на Византија. Г. Моравчик утврдил одредени правилности кај политиката која тежнеела кон конверзија на степските кнезови и народи главно од политички разлози. Странскиот старешина го примал Христијанството во Константинопол, каде кум му бил царот, кој му давал висока византиска титула – најчесто на патрициј – после што овој се враќал во земјата во придружба со монаси, кои биле некаква врста мисионери. Понекогаш варварските владетели – како во случајот со хазарската мисија на Константин Филозоф – се обраќале до царот да им испрати мисија. Лесно се забележува дека политиката на придобивање на владетели за Христијанството не и’ донело на Византија голема корист, ниту вродила со трајни позитивни резултати таму каде што историските услови не погодувале на примањето на верата од византискиот центар. За промената на религијата не одлучувала само вољата на владетелот, кој располагал со принудни средства и можел да нареди народот да се покрсти. Нужна била и поддршката на општествената врхушка и одсуството на посилен отпор на широките народни маси. Проблемот на покрстувањето ќе стане уште посложен ако го посматраме од аспект на организационо-социјалниот процес. Огромното мнозинство на словенските земји ја донело одлуката за прием на новата религија во текот на IX и X век, кога насекаде (сем во Полабието) се формирале јаки организационо-државни центри. И покрај тоа што  процесот на создавање држави нигде не бил завршен во моментот на примањето на Христијанството, та дури постоеле снажни племенски реликти во секоја земја, кои впрочем им служеле на државните центри, претставувајќи опозиција на новата религија, во случај кога централната власт инсистирала на нејзино прифаќање (за што зборуваат изворите за Чешка во добата на Борживој). Воопшто, од ова или од некоја друга причина, христијанизацијата на главниот центар довела до раздор меѓу него и пертиненциите, на чиишто трагови наидуваме во Бугарија (во нејзините специфични услови, Протобугарите претставувале опозиција), во Русија и Полска. Дотолку било позначајно постигнувањето согласност во главниот центар, кој давал иницијатива, ама тоа не можело да се постигне со механичка наредба. Претпазливиот владетел, кој се ориентирал во ситуацијата, се трудел да постигне спогодба со главниот државен центар, за што полесно да излезе на крај со тешкотиите и со заеднички напори, да ја наметне вољата на целата земја. Јасно е дека во склад со начинот на мислење на тогашното општество промената на религијата изискувала правен акт, којшто кнезот го усогласувал со општествената елита, па чак и со сиот народ во главниот центар. Кон овој заклучок води нашата анализа на тогашните општетствено-политички односи во периодот на формирањето држава; заклучокот бара потврда од историската индукција, која оперира со конкретни факти, што сега такуѓере ќе го сториме.

На примерот на Русија може да го следиме текот на борбата помеѓу традиционалното култно право и христијанското „божествено право“ во текот на 120 години. Според Константин Порфирогенит, Русија прв пат го примила Христијанството 866/867 година на византиска иницијатива, а таа иницијатива ја потврдуваат и општите тенденции на политиката на Византија  кои веќе ги спомнавме, како и одсуството на политичко интересирање за новата религија на Русија, која од сите страни била опкружена со пагански народи. Кога во Русија пристигнал архиепископ од Византија (867 г.) кнезот го свикал своите поданици на збор, на којшто заедно со старешините го разгледал прашањето за приемот на новата религија. Чудото кое го сторил архиепископот, извлекувајќи го од огин неоштетеното Евангелие, ги уверило Русите во христијанскиот Бог. Прифаќањето на новото божество било правен акт, којшто го извел кнезот со учество на старешините и народниот збор. Меѓутоа, фактот дека Христијанството по 867 г. не се затврдило во Киев покажува дека одлуката е донесена во коњуктурни услови, без подлабока политичка мотивација, која пак вообичаено претставува имплус за прием на Христијанството. Оттаму, може да претпоставиме дека Грците само добиле право да го проповедаат Еванглеието, што со оглед на неподготвениот терен, не вродило со плод. Во прилог на ваквата интерпретација на првото покрстување во Русија говорат и поранешните, аналогни случувања во Шведска, познати од Римбертовото Житие на св. Анскар. Кралот и шведските велможи го молеле царот Лудвиг Побожниот да им испрати мисија. На чело на мисијата се наоѓал Св. Анскар, кого кралот Берн благонаклоно го примил во Бирка, арно ама со своите старешини (...) се сложил единствено на исповедање на новата религија, а не и на нејзино прифаќање; заради тоа, мисијата успеала од прва.

(Изд. Библиотека XX век – Белград, 1996, стр. 178-182)