ЈОВАН Д. ЗИЗУЛАС: Од маска до личност

Прилог на светоотечката теологија кон поимот на личноста

VII

Оваа ипостас што на човекот му ја дава Крштението ја нарековме „еклисиолошка“ (екклисиологики). Бидејќи навистина ако праша некој: како гледаме дека во историјата се остварува оваа нова небиолошка ипостас на човекот, одговорот е Црквата. Во древната отечка книжевност често се употребува споредувањето на црквата со „мајка“. Духот на оваа споредба се состои токму во тоа што во Црквата се зачнува едно раѓање, човекот се раѓа како „ипостас“, како личност. Оваа нова човекова ипостас ги има сите битни својства на она што го нарековме вистинска личност и по кои еклисиолошката ипостас се разликува од онаа правата, биолошката. Во што се состојат тие својства?

Првото и основно својство на Црквата е тоа што таа го воведува човекот во еден начин на однос со космосот кој не е определен од законите на биологијата. Христијаните од првите векови, додека нивната свест за тоа што е Црквата се’ уште била јасна и чиста, го покажуваат ова надминување на односите коишто ги создава биолошката ипостас со тоа што на Црквата и’ ги пренесува називите што се користеле во семејството. Така за новата еклисиолошка ипостас, таткото не бил природниот родител, туку „Оној Кој е на небесата“, а браќата биле членовите на Црквата, а не оние од семејството. Дека ова не значело едно паралелно сопостоење на еклисиолошката со биолошката ипостас, туку едно надминување на последната од страна на првата, се гледа од суровоста на зборовите кои од христијаните бараат напуштање – па дури и „омраза“ – кон нивните домашни. Овие зборови не значат просто негација, тие во себе кријат и афирмација: со крштението Христијанинот стои пред космосот, постои како однос кон космосот, како личност, на начин слободен од односите што ги создава неговиот биолошки идентитет. Тоа значи дека тој сега може да љуби не затоа што на тоа го принудуваат законите на биологијата – нешто што постои неизбежно во љубовта кон домашните – туку слободно од природните закони. Како еклисиолошка ипостас човекот на тој начин докажува дека она што важи за Бога може да важи и за човекот: природата не ја одредува личноста, личноста ја прави природата да постои, слободата се поистоветува со човековото битие.

Резултат на оваа слобода на личноста од природата, на ипостасот од биологијата е дека надвор од Црквата човекот љуби секогаш исклучувајќи некој друг. Семејството има предимство во љубовта во однос на „туѓинците“, сопругот ја бара исклучиво љубовта на сопругата – нешта што се потполно разбирливи и „природни“ за биолошката ипостас. Тоа да љуби еден човек повеќе од своите домашни некој кој не е член на неговото семејство, претставува надминување на исклучивоста којашто постои во биолошката ипостас. Така, карактеристика на еклисиолошката ипостас е можноста на личноста да љуби без исклучување и тоа не заради сообразување со одредена етичка заповед („љуби го ближниот свој...“ ит.н.) туку заради ипостасниот залог, заради фактот што неговото ново раѓање од матката на Црквата го направи составен дел од сплетот на односи, којшто надминува секаква исклучивост. Тоа значи дека човекот само во Црквата има моќ да се изрази како соборна личност. Соборноста како својство на Црквата и’ овозможува на личноста да стане ипостас, без да падне во индивидуалност, затоа што во Црквата истовремено се остваруваат две работи: космосот му се принесува на човекот не како меѓусебно исклучувани делови коишто тој е повикан накнадно да ги состави, туку како една целина, којашто соборно се изразува, без поделеност на секое конкретно битие. Истовремено самиот човек, станува оној кој токму со овој свој соборен начин на постоење, со тоа што на ваков начин воспоставува однос со космосот, претставува една ипостас којашто не е индивидуа, туку вистинска личност. Така Црквата станува Самиот Христос во човечко постоење но и секој нејзин член станува Христос и Црква. На тој начин еклисиолошката ипостас постои во историјата како потврда на можноста на човекот да стане личност, а притоа во тој негов стремеж да не се доведе во состојба да биде носител на индивидуалноста, раздвоеноста и смртта. Еклисиолошката ипостас е верата човекова во можноста да стане личност и неговата надеж дека навистина ќе стане вистинска личност, со други зборови, верата и надежта во бесмртноста на човекот како личност.

Оваа последна мисла не’ воведува во една исклучително битна точка што веднаш треба да ја додадеме. Бидејќи сето она што досега го кажавме го остава следното прашање без одговор: што се случува со човековата биолошка ипостас кога ќе се оствари она што го нарековме еклисиолошка ипостас? Бидејќи искуството ни‘ вели дека и покрај тоа што постои Крштението и еклисиолошката ипостас човекот не престанува истовремено да се раѓа и да умира согласно својата биолошка ипостас. Кој вид на опит на вистинската ипостас е тој што ни го дава еклисиолошката ипостас?

За да одговориме на ова прашање навистина ни‘ е потребна една нова онтолошка категорија. Не за да ја укинеме разликата што ја направивме меѓу биолошката и еклисиолошката ипостас, туку за да го изразиме нивниот меѓусебен однос. Навистина, средбата меѓу биолошката и еклисиолошката ипостас создава еден чуден однос во човековото постоење: човекот почнува да постои со еклисиолошкиот идентитет не како она што е туку како она што ќе биде, еклисиолошкиот идентитет се врзува со есхатологијата, односно со конечниот исход на неговото постоење.

Ова гледање на човековата личност под призмата на еден крај не треба да се толкува со помош на аристотеловата ентелехија, односно со помош на можноста што постои во човечката природа да стане нешто подобро и посовршено од она што е сега. Со она што го рековме во оваа студија ја исклучивме секоја можност личноста да се смета како израз или излив на суштината или природата човекова (или на самиот Бог како „природа“). Следувателно, не станува збор еклисиолошката ипостас, вистинската личност да произлезе од некаква еволуција на човечкиот род – биолошка или историска. Состојбата која се создава од исчекувањето и надежта на еклисиолошкиот идентитет, од таа чудесна испостас којашто го има својот корен во иднината, а своите гранки во сегашноста, можеби би можела да се изрази со една друга онтолошка категорија, којашто би можела да се нарече светотаинска или евхаристиска ипостас.

Сето она што го рековме пред малку за да ја опишеме еклисиолошката ипостас како нешто поинакво од биолошката, историски и емпириски го изразува само божествената Евхаристија. Надминувањето на онтолошката нужност и исклучивост којашто во себе ја носи биолошката ипостас претставува искуство што го дава Евхаристијата. Евхаристијата, кога ќе се сфати правилно и во првобитната смисла, а не онака како што се случи да се сфаќа дури и во Православието под влијание на западниот схоластицизам, пред се’ друго е собрание, заедница, еден сплет од односи во кои човекот постои на поинаков начин од биолошкиот, како член на едно тело кое ја надминува секоја исклучивост од биолошки или социјален вид. Евхаристијата е единствен историски простор на човековото постоење во кој изразите „татко“, „браќа“ и т.н. ја отфрлаат својата биолошка исклучивост и објавуваат, како што видовме, однос на слободна и соборна љубов. Светоотечката теологија во Евхаристијата виде историско остварување на философското начело кое го опфаќа поимот на личноста, начело според кое ипостасот ја изразува целината на својата природа, а не дел. Таму Христос е „Оној Кој се дели и не се разделува“ а секој причесник цел Христос и цела Црква. Следувателно и еклисиолошкиот идентитет во своето историско остварување е евхаристиски. Ова го објаснува тоа дека Црквата ја поврза со Евхаристијата секоја своја пракса која има за цел човекот да ја надмине својата биолошка ипостас и да стане вистинска личност. Таквите свештени дејства се оние коишто ги нарекуваме „тајни“. Тајните кои не се поврзани со Евхаристијата се благослов и потврда која и’ се дава на природата како биолошка ипостас. Кога пак тие ќе се спојат со Евхаристијата стануват не просто благослов и потврда на биолошката ипостас туку нејзино надминување и нешто што ја чини есхатолошка.

Токму овој есхатолшки карактер на Евхаристијата ни помага да одгвориме на прашањето: каков е односот на еклисиолошката кон биолошката ипостас. Евхаристијата не е само собрание „на исто место“ (епи то авто), односно историско остварување и откривање на човековото есхатолошко постоење. Таа е истовремено и двиг, од‘ кон тоа остварување. Собранието и двигот се двете темелни својства на Евхаристијата, коишто се за жал прилично заборавени во поновото догматско учење, дури и во православното. А претставуваат главен стожер на светоотечката Евхаристиска теологија. Впрочем тие две нешта и ја сочинуват литургијата. Овој литургиски динамичен двиг на Евхаристијата, оваа нејзина есхатолошка насоченост, покажува дека еклисиолошката ипостас не е од овој свет, дека припаѓа не просто на историјата, туку на есхатолшкото надминување на историјата. Еклисиолошката ипостас го покажува човекот личност, чијшто корен е во иднината и постојано се вдахновува или подобро речено се одржува и се храни со иднината. Вистината и онтологијата на личноста припаѓаат на иднината, тие се икони на иднината.

Што значи за човековото постоење оваа „ипостас“ којашто е „...основа (ипостасис) на се’ што ние се надеваме, потврда на невидливите нешта“ (Евр. 11,1)? Нели оваа состојба не’ враќа во трагиката на личноста?

Се разбира дека овој есхатолошки карактер на екслисиолошката ипостас содржи во себе и еден вид дијалектитка, дијалектика помеѓу „веќе“ и „уште не“. Оваа дијалектитка го прави човекот како личност секогаш да чувствува дека неговата вистинска татковина не е овој свет, што се изразува како негово негирање да ја постави сигурноста, ипостасот, на личноста на овој свет, во постоечката стварност и во вредностите на овој свет. Еклисиолошката ипостас, како надминување на биолошката, го црпи своето битие од битието Божјо и од она што самата таа ќе биде на крајот. Токму тоа и ја прави еклисиолошката ипостас подвижничка.

Подвижничкиот (аскитикос) карактер на еклисиолошката ипостас не се должи на едно негирање на светот или на самата биолошка природа на постоењето. Тој претставува негирање на биолошкиот ипостас. Биолошката природа ја прима, сепак сака да ја ипостасира на начин небиолошки, да ја направи навистина да е, да и’ даде вистинска онтологија, односно живот вечен. Затоа претходно кажавме дека не треба да бидат напуштени ни еросот ни телото, туку да бидат ипостасирани „според начинот на постоењето“ на еклисиолошката ипостас. Подвижничкиот карактер на личноста, кој происходи од евхаристискиот облик на екслисиолошката ипостас ја изразува вистинската личност  не тогаш кога ги негира, туку кога еклисиолошки ги ипостасира еросот и телото. Согласно на она што досега го рековме ова практично значи дека: еросот како екстатичен двиг на човековата личност црпејќи ја својата ипостас од иднината, како што се изразува во Света Троица, се ослободува од онтолошката нужност и повеќе не води во исклучителноста што ја диктира природата – станува движење на слободна љубов со соборен карактер. А тоа значи, љубов, која иако може да се сконцентрира на една личност, како израз на целата природа, сепак во таа личност го гледа ипостасот во кој се возљубени од неа и се ипостазираат во однос на сите и се’. Телото пак како ипостасен израз на човековата личност се ослободува од индивидуализмот и егоцентричноста и станува израз на превасходна заедница – тело Христово, тело на Црквата, тело на Евхаристијата. Така опитно се покажува дека телото не е поим сам по себе одречен, исклучив, туку токму обратно: поим на заедништво и љубовност. Во самата своја ипостас телото заедно со својата индивидуалност и растојание од другите битија ја надминува дури и својата распадливост, односно смртта. Бидејќи како тело на заедницата се покажа слободно од законите на својата биолошка природа, односно индивидуалноста и исклучивоста, тогаш зошто на крајот да не се покаже слободно од тие закони и во врска со смртта којашто не е ништо друго освен другата страна на иста монета? Човековото еклисиолошко постоење, неговото ипостазирање на евхаристиски начин, претставува гаранција, „залог“ на конечната човекова победа над смртта. Таа победа нема да биде победа на природата туку на личноста и според тоа победа на човекот над својата самодоволност, но на човекот во неговото ипостасно единство со Бога, што значи победа на Христос како човек на Светоотечката Христологија.

Токму во ова се разликува евхаристиската ипостас од трагичната личност на хуманизмот. Значи во тоа што без оглед на тоа што силно и апсолутно ја живее трагиката на биолошката ипостас – оттаму и нејниниот аскетизам – таа не го црпи своето битие од она што е сега туку е онтолошки вкоренета во иднината, чијашто гаранција и залог претставува Христовото воскресение. Кога и да го вкусува опитот на оваа ипостас во Евхаристијата човекот се утврдува во својата сигурност дека личноста којашто ја ипостазира љубовта, ослободена од биолошката нужност и исклучивост, нема конечно да умре. Кога евхаристиската заедница го одржува живо сеќавањето на нашите сакани – мртви и живи – таа не негува некое психолошко сеќавање туку влегува во една онтолошка пракса, во потврдата дека личноста го има конечниот збор над природата, токму така како што го имаше и начелниот во Создателот Бог. Верата во создавањето ниту од што – вера библиска – се среќава тако со верата во онтологијата – вера хеленска – за да му го даде на човечкото постоење и мисла најскапоценото и најнепроценливо богатство; поимот на личноста. Ова и ништо помалку од тоа светот и’ го должи на теологијата на Отците од Истокот.

(Д-р Јован Д. Зизулас, митрополит Пергамски; изд. Манастир Света Богородица Елеуса, Струмица – 1998 год.)

ГОР ВИДАЛ: ЈУЛИЈАН

XXI

...

ЈУЛИЈАН АВГУСТ

27 Мај

Не можам да спијам. Одам натаму-наваму низ мојот шатор. Се чувствувам истоштен од 12-часовната битка, но одвеќе сум возбуден за да можам да заспијам или да правам било што. Едвај ги пишувам овие редови. Раката ми трепери од напрегање.

Ја победив војската на великиот цар! Две илјади и петстотини Персијанци убиени, а само 75 Римјани! Можевме да го преземеме Ктесифон. Пешадијата можеше да го преземе градот кога влегоа Персијанците, но Виктор ја пречи. Го беше страв од тоа бројчано превосходство на непријателот во непознат град. Не сум убеден дека беше во право. Ако јас бев пред портите на градот, ќе им заповедав на пешадијците да влезат. Требаше да рескираме. Персијанската војска бегаше. Тоа беше погоден случај за нас. Но Виктор е претпазлив. Освен тоа, тој беше ранет – стрела во десното рамо, обаче ништо сериозно. Сега ќе треба да го опседнеме градот. Долга работа.

Денес го видов великот цар и тој ме виде. Шапур седеше на карпата под еден балдахин. Тој е слаб и има црна брада. (Ормузд кажува дека си ја бојадисувал косата: Шапур е суетен по однос на надворешноста, а неговата потенција ... никој не знае колку деца има.) Носеше златна круна со црвено перо. Како гест на пренебрегнување ја носеше официјалната дворецова облека! Личеше на паун што ме гледаше свирепо.

Неколкупати му мавнав со мечот.

-Слези! – извикав, но едвај можеше да ме чуе во таа врева. Арно ама, ме виде и сфати кој сум. Големиот цар го виде имераторот на Рим пред портите на својот град! Царедворците крај него имаа многу исплашен изглед. Никој од нив не се помрдна. После тоа, вниманието ми се одвлече кон битката околу мене. Кога одново погледнав кон стената, Шапур веќе не беше таму.

Пред да се вратиме во командата на станот, ги погребавме убиените и ги соблековме персиските лешови. Беа загинале многу благородници, а ние многу им ги цениме оклопите. За жал, ниту Галите, ни Германите можеа да носат персијански панцир. Мали им се, не ги збираат, затоа нашите најлоши војници – Азијатите – ги носат најубавите оклопи на светот.

Ја отпразнувавме победата со вечера во мојата палатка. Началниците се напија. Но јас неможев ниту да пијам, ни нешто да апнам. Ептен бев возбуден. Максим вели дека војната ќе заврши за три седмици. Цела ноќ војниците идат кај мојата палата, пејат песни и ме „приветствуваат“. Многумина од нив се пијани, но јас не ги карам. Излегувам надвор, ги прегрнувам, ги викам по име, им кажувам дека се чудесни момчиња, а тие ми го кажуваат истото. Утре ќе разделам воени корони на оние кои се одликувале со својата храброст. Исто така ќе принесам жртва на богот на војната Арес.

Зошто Виктор не влезе во градот?

Приск: Следниот ден беше помрачен веќе при обредот на жртвопринесувањето. След раздавањето на наградите на војниците, Јулијан посака да принесе жртва еден бик пред новопоставениот жртвеник на богот Арес. Ама Етрурските жреци најдоа недостатоци кај девет бикови. Десетиот бик што го одобрија, избега во последен момент. Кога најпосле беше фатен и принесен в жртва, црниот дроб му покажуваше дека не чека беда. На општо избезумување, Јулијан го зафрли жртвениот нож и викна кон небето:

-Никогаш веќе нема да ти принесам жртва!

Максим имаше многу уплашен изглед и дури и јас се стаписав. Цел зацрвенет и испотен од горештото сонце, Јулијан се втурна во палатата и се скри во неа. Неговото необично поведение можат да го оправдам само со тоа дека не беше спал две ноќи.

Истиот ден, Анатоли ми изврши развед низ бојното поле. Сосема се држеше како војник.

-Ете тука херкуланите извршија опходно движење, за да можат леко вооружените кохорти на петулантите да направат пробив...

Цело време ми објаснуваше такви нешта. Беше толку задоволен од воените познавања што не ми даваше срце да му се смеам додека ме водеше низ правливото поле, се’ уште посеано со труповите на паднатите Персијци. Забележав една интересна појава. Персијанците не се распаѓаат врелото сонце како Европејците. После два дена, на таква клима, еден мртов Европјанин веќе е во напредната фаза на распаѓање. Со Персијците тоа не се случува. Тие напросто се сушат и се стврднуваат како кожа. Веднаш му го споменав тоа на Орибазиј и тој ми рече дека ова се должело на нивната исхрана. Според него, ние многу пиеме вино и ептен јадеме зрнеста храна, додека Персијците јадат малку и претпочитаат урми и леќа, наспроти нашата „тл‘ста“ храна. Меѓутоа, јас сум набљудувал и лешеви на слаби Гали – да, се среќеваат и такви – кои и покрај тоа што се хранеле умерено, труповите им се распаѓаат еднакво брзо како и на дебелите им собраќа. Тоа ми задава една задача...

Веќе ги  беа см‘кнале ризите и скапоценостите од телата, а само кај едно видов златен прстен. Решив да го земам. Уште се припомнувам колку студена и тврда беше раката, додека со усилби ги исправав прстите, кои беа свиткани во кафеав бокс. Се загледав во лицето на мртовецот. Беше млад, немаше брада. Ме гледаше со очи светнат како да има треска. Околу главата му зуеја муви.

-Воена пљачка – кажа Анатолиј, за да ме насрчи.

-Воен плен – му реков на мртвиот Персиец кога му ја пуштив раката. Телото бапна на земјата. Мувите слетаа на неговото лице. Го носев прстенот до пред неколку месеци, кога го загубив на бања. Во последно време сум ослабел и прстенот едноставно исклизал во топлата бања. Се разбира, прислужниците никогаш не ги враќаат пронајдените ствари.

Два дена подоцна, Јулијан ја премести војската до Абузата, персијанска крепост на реката Тигар, на три милји од Ктесифон. Тука се расположивме во логор. Следните дни никој од пријателите не го виде. Беше се затворил со воените советници. Военоначалниците му беа со различни мненија. Некои сакаа да се опседне Ктесифон. Други претпочитаа да се опкружи градот и да се продолжи со завојувањето на Персија. Неколцина советуваа да се вратиме на римска територија. Никој од нас не знаеше какви се плановите на Јулијан и дали воопшто има планови. Ниту пак знаевме дека, додека бевме во командата на станот, тој тајно пратил посланици кај Шапур. Треба да признаам дека, дури и да знаев, ќе ми беше сеедно. Бев болен од дизентерија, како и половина од војниците во логорот.

ЈУЛИЈАН АВГУСТ

30 Мај

Персисиките пратеници тукушто си отидоа. Ормузд е со нив. Седам сам во шаторот. Надвор Калист пее некаква тажна песна. Многу е вруќина. Го очекувам Максим. Ако се потегнам од Персија, великиот цар ми ветува дека ќе ми ја отстапи цела Меспотамија северно од Аната; исто така, на своја сметка, повторно ќе го изгради нашиот град Амида и ќе плати во злато и натура што и да посакаме, за да ни ги исплати трошоците на оваа војна. Персија е победена.

Посланиците дојдоа кај мене тајно. Тие се држеа до тоа, јас исто така. Ги доведоа кај мене како да се офицери заробени при некој Сараценски реид. Само Ормузд и јас знаеме дека беа пратеници. Главниот посланик е брат на великиот везир. Тој се држеше потполно достоинствено. Ако го прифатам договорот што ми го предлага, тоа ќе означува дека сум освоил за Рим повеќе територии на исток од кој и да е војвода од времето на Помпеј наваму. Сознавајќи го тоа, посланикот се чувствуваше должен да се оддаде на персијанската реторика.

-Не заборавај ни за миг Августе, дека војската ни е побројна од песокот во пустината. Една дума од големиот цар, и со тебе и твојата армија е свршено. Но Шапур е милозлив.

-Шапур е исплашен – се јави Ормузд, со што ме радразни.

Претпочитам додека говори преговарачот, да го слушам со сосем безизразен лик, за да не му дадам никаков указ за моите намери. Но, забележувам дека Ормузд е невообичаено возбуден през последните неколку дена. Наспроти неговата возраст, тој се биеше како млад кај Ктесифон. Сега гледа дека круната на Персија е речиси во неговите раце и трепери од страв да не му лизне. Сочувствувам со него. Сепак, мојата политика не се покрива „непремено“ со неговата.

Ормузд им се потсмеваше на посланиците.

-Знам јас што се случува на дворецот во Ктесифон. Знам што се шепоти в долгите сали зад вратите од слонова коска. Ништо од она што се случува меѓу вас не е тајна за мене.

Тие зборови не беа празни прикаски. Шпиуните на Ормузд дејствително се високопоставени лица на персискиот двор и тој разузнава неверојатни нешта. Освен тоа, колку поголема територија освојуваме, толку растревожените дворјани се посклони да го напуштат стариот цар и да си создадат добра положба при возможниот иден цар. Но посланикот не беше од оние луѓе кои Ормузд можеше да ги спечали.

-Во секој дворец има предавници, префекте – рече тој, користејќи римска титула за Ормузд, а сетне се обрати кон мене. – А ги има и во секоја војска Августе! Јас не ја признавав таа опасна вистина. – Но, великиот цар е милостив. Тој го љуби мирот.. – продолжи посланикот.

Ормузд се изнасмеа театрално.

-Шапур се облекол во партали, земени од просјак. Си ја посипал брадата и косата со пепел. Јаде на под како животно. Тој рида, оти знае дека деновите му се одбројани.

Ормузд не преувеличуваше. Последните два-три часа чувме неколку срцепарателни описи за очајот на Шапур после мојата победа. Тој има основа да ја колне сопствената судба. Малкумина монарси биле толку понижени како него.

Посланикот ми го причита проектот на евентуалниот договор. Му заблагодарив. Сетне му кажав на Ормузда да ги одведе преговарачите во шаторот на Анатолиј, кој се наоѓа до мојот. Таму ќе чекаат додека го приготвам одговорот. Ормузд сакаше да остане при мене и да ми зборува, но јас го натерав да иде со нив. Тој уште не е цар.

Седнувам на леглото. Договорот е пред мене: два свитока – еден на грчки, еден на персиски. Ги поставив еден до друг на лавовска кожа. Како да постапам? Ако ги прифатам условите на Шапур, ме очекува голем триумф. Ако останам, не може да имам една полна сигурност в успехот на опсадата на Ктесифон. Таквата опсада положително би одзела многу време; можеби една година. А, јас не може да отсуствувам од Константинопол толку долго време. Денес персиската војска не претставува опасност за нас, но знае ли човек каква армија на бојното поле би можел да мобилизира Шапур идната седмица, идниот месец?

На крајот од краиштата, се’ зависи од Прокопиј. Тој е на север, кај Безабде во Кордуен. Барем така ми кажуваат. Од него не сум получил никакво известување.

Максим блескаше. Како и секогаш, тој веднага навлезе во суштината на „цуштендето“.

-Тој договор претставува победа: една провинција е окупирана, мирот осигурен бар за ...

-Едно десетлетие

-Можеби и повеќе. Амида изградена наново. Цело состојание во злато. Малкумина императори постигнале толку многу. Но всушност... – Тој ме погледна замислено. – Само да ќариме половина провинција ли дојдовме толку далеку? Или за да завојуваме половина свет? – Тој запре. Јас чекав. Како вистински филозоф тој го обрна прашањето и го разгледа прво од една страна, после од друга.

-Не може да се одрече дека тоа е одличен одговор. За подобар никој друг не би можел ни да сонува... освен ние, кои ги знаеме нештата, непознати за сите останати. Самата Кибела тие вети победа. Ти си Александар, одново прероден и поставен на земјата за да ја завладееш Азија. Ти немаш избор.

Максим е во право. Беговите не ме дотераа чак дотука само за да се вратам, како да сум некаков сараценски вожд кој ги напаѓа границите. Ќе го отфрлам договорот со Шапур и ќе ја започнам опсадата на Ктесифон. Штом ќе пристигне Прокопиј, ќе можам слободно да дадам наредба за поход директно против Утринското сонце. Да, до домот на самиот Хелиос, таткото од којшто произлегувам и кај кого треба да се вратам, овенчан со слава.

Приск: Си слушнал ли некогаш поголеми глупости? Само да бев знаел! Но никој од нас не знаеше што крои Максим, иако непрекинато правеше намеци за нашите планови. Но бидејќи никој не ги разоткри, сите бевме во „наведение“. Кога од командата на станот се прочу шпекулацијата дека Шапур побарал мир, Јулијан тврдо демантираше дека имал преговарачи и ние му поверувавме. Убеден сум дека, воколку военоначалниците ги знаеја условите на договорот, тие ќе го принудеа Јулијана да го прифати. Меѓутоа, Јулијан и Максим лажеа, како што лажеше и Ормузд, кој не сакаше да ја загуби последната надеж да царува во Персија. Тројцата пожелуваа војната да продолжи.

Од моментот на таа одлука, може натаму да се следи падот на Јулијан. Нешто веќе не му врвеше од рака. Осврнувајќи се наназад, согледувам дека неговите потези беа навистина дејствија на луд човек. Но тој во тоа време изгледаше потполно нормален и никој од нас не се сомневаше дека заповедите му се разумни, ниту пак сметаше дека во делата му имаше нешто невообичаено. Напросто претполагавме дека има информации кои нам не ни се познати. Дури до последниот ден, сите негови постапки ни се чинеа „сполучливи“. Наспроти тоа, воените команданти гледаа се’ покритички кон него. Предавството се чувствуваше во воздухот.

XXII

ЈУЛИЈАН АВГУСТ

31 мај

…

ЛЕОНАРДО ДА ВИНЧИ: Размисли за животот и уметноста

…

(On Fault-finders)

102.

There exist among the foolish a certain sect of hypocrites who continually seek to deceive themselves and others, but others more than themselves, though in reality they deceive themselves more than others. And these are they who blame the painters who study on feast-days the things which relate to the true knowledge of the forms of the work of nature, and sedulously strive to acquire knowledge of these things to the best of their ability.

But such fault-finders pass over in silence the fact that this is the true manner of knowing the Artificer of such great and marvelous things, and that this is the true way in which to love so great an Inventor! For great love proceeds from the perfect knowledge of the things loved; and if you do not know it, you can love it, but little or not at all; and if you love it for the gain which you anticipate obtaining from it, and not for its supreme virtue, you are like a dog which wags its tail and shows signs of joy, leaping towards him who give him a bone. But if you knew the virtue of a man, you would love him more – if that virtue was in its place.

103.

I obey Thee, Lord, first for the love which in reason I ought to bear Thee; secondly because Thou hast the power to shorten and prolong the lives of Prayer man.

104.

Thou, O God, dost sell us all good things at the price of labour.

105.

And many make a trade deceiving the foolish multitude, and if no one comes to unmask their deceits, they punish it.

106.

Pharisees, - that is to say, holy friars.

107.

Nothing can be written by means of new researches.

108.

Patience serves against insults as clothes do against the cold; since, if you multiply your clothes as the cold increases, the cold cannot hurt you. Similarly, let the patience increase under great offences, and they will not be able to hurt your feelings.

(Advice to a Speaker)

109.

Words which do not satisfy the ear of listener, will always weary or annoy him; and you will often see signs of this in such listeners in their frequent yawns. Therefore, you will speak before men whose good opinion you seek, when you observe such signs of vexation, shorten your speech or vary an argument; and if you do otherwise, then instead of the favour you seek, you will incur hate and hostility.

And if you would see what gives pleasure to a man, speak to him on various themes, and when you see him intent, without yawning, or contracting his brow, or performing any other actions, then be certain that the matter of which you are speaking is such as affords him a pleasure.

(Advice)

110.

Here is a thing which the more it is needed, the more is rejected: and this is advice, which is unwillingly heeded by those who most need it, that is to say, by the ignorant.

Here is a thing which the more you fear and avoid it, the nearer you approach to it, and this is a misery; the more you flee from it, the more miserable and restless you will become. When the work comes up to the standard of the judgement, this is bad sign for the judgement; and when the work excels the standard of the judgement, this is the worst sign, as occurs when a man marvels at having worked so well; and when the standard of the judgement exceeds that fulfilled by the work, this is a sign of perfection; and if the man is young and be thus disposed, he will without doubt grow into a excellent workman: he will only accomplish few works. But they will be of a quality which will compel men to contemplate their perfection with admiration.

(Proverbs)

111.

Nothing should be so greatly feared as empty fame.

This empty fame issues from vices.

A broken vase of clay can be remodeled, but this is no longer possible when it has been baked.

The vow is born when hope dies.

The beautiful is not always the good. And the fine talker labour under this error without any reason.

He who wishes to grow rich in a day, will be hanged in a year.

The memory of benefits is a frail defence against ingratitude.

Reprove your friend in secret and praise him in public.

He who fears dangers will not perish from them.

The evil which does me no harm is like good which in no wise avails me.

He who offends others is not himself secure.

Be not false about the past.

Folly is a shield of lies, just as unreadiness is the defence of poverty.

Where there is liberty, there is no rule.

(Proverbs 2)

Here is a thing which the more it is heeded, the more it is spurned, - advice.

It is ill to praise, and worst to blame, the thing which you do not understand.

On Mount Etna the words freeze in your moth and you make ice of them.

Threats are the only weapons of the threatened man.

Ask advice of him who governs himself well.

Justice needs power, intelligence and will, and is like Queen Bee.

Not to punish evil is equivalent to authorizing it.

He who takes the snake by the tail will be bitten by it.

The pit fill fall in upon him who digs it.

He who does not restrain voluptuousness is in the category of the beasts.

You can have no dominion greater or less than that over yourself.

He who thinks little – errs much.

It is easier to contend at the first, than at the last.

No counsel is more sincere that that given on ships which are in danger.

Let him who acts on the advice of the young expect loss.

You grow in reputation like bread in hands of a child.

Cannot beauty and utility be combined – as appears in citadel and men?

He who without fear often incurs great losses, is often full of regret.

If you governed your body according to a virtue you would not live in this world.

Where good fortune enters, envy lays siege to her and attacks her, and when she departs - sorrow and regret remain behind.

When beauty exists side by side with ugliness, the one seems more powerful, owing to the presence of the other.

He who walks straight rarely falls.

O miserable race of man! Of how many things you make yourself the slave for the sake of money!

The worst evil which can befall the artist is that his work should appear good in his own eyes.

To speak well of a bad man is the same as speaking ill of a good man.

Truth ordains that lying tongues shall be punished by the lie.

He who does not value life does not deserve it.

The beautiful works of mortals pass and do not endure.

Labour flies with fame almost hidden in its arm.

The gold in ingots is refined in the fire.

The shuttle says: I will continue to move until the cloth is woven.

Everything that is crooked is straightened.

Great ruin proceeds from a slight cause.

Fine gold is recognized when it is tested.

The image will correspond to the die.

The wall will fall on him who scrapes it.

Ivy lives long.

To the traitor, death is life, because if he makes use of others, he is no longer believed.

When fortune comes - seize her in front firmly, because behind she is bald.

Constancy means, not he who begins, but he who perseveres.

I do not yield to the obstacles.

Every obstacle is overcome by resolve.

He who is chained to a star, does not change.

(Truth)

112.

Fire destroys falsehood, - that is to say, sophistry – and rehabilitates truth, scattering the darkness.

Fire must be represented as the consumer of all sophistry and the revealer of truth, because it is light and scatters darkness which conceals all essences.

Fire destroys all sophistry – that is to say, deceit – and preserves truth alone, which is gold.

Truth cannot be concealed in the end, dissimulation is of no avail. Dissimulation is frustrated before so great judge. Falsehood puts on a mask.

There is nothing hidden under the sun. Fire must represent truth because it destroys all sophistry and lies, and the mask is for sophistry and lies, which conceal truth.

…

(Leonardo Da Vinci: Thoughts On Art and Life; World Public Library edition, edited by Lewis Einstein; изд. Boston, The Merrymount Press - 1908)

СВЕТИ ПАВЛЕ: Второ послание до Коринтјаните

КОРИНЋАНИМА ПОСЛАНИЦА ДРУГА

Светог апостола Павла

Творити светињу; жалост по Богу.

VII.

1. Имајући дакле овака обећања, о љубазни! Да очистимо себе од сваке поганштине тијела и духа, и да творимо светињу у страху Божијему.

2. Примите нас, никоме не учинисмо нажао, никога не покварисмо, никога не занесосмо.

3. Не говорим на осуђене, јер прије рекох да сте у срцима нашијем, да бих са вама и умро и живљео.

4. Врло слободно говорим к вама, много се хвалим вама, напунио сам се утјехе, изобилан сам радошћу поред свију брига нашијех.

5. Јер кад дођосмо у Маћедонију, никад мира немаше тијело наше, него у свему бијаше у невољи; споља борбе, изнутра страх.

6. Али Бог који тјеши понижене, утјеши нас доласком Титовијем.

7. А не само доласком неговијем, него и утјехом којом се он утјеши за вас казујући вашу жељу, ваше плакање, ваше старање за мене, тако да се још већма обрадовах.

8. Јер ако сам вас и ражалио посланицом, не кајем се, ако се и бијах раскајао: јер видим да она посланица, ако и за мало, ражали вас.

9. Али се сад радујем не што бисте жалосни, него што се ожалостисте на покајање: јер се ожалостисте по Богу, да од нас ни у чему не штетујете.

10. Јер жалост која је по Богу доноси за спасеније покајање, за које се нигда не каје; а жалост овога свијета смрт доноси.

11. Јер, гле, ово само што се по Богу ожалостисте, колико учини старање међу вама? каково правдање, каку неповољност, какав страх, каку жељу, кака ревност, каку освету? У свему показасте да сте чисти у дјелу.

12. Јер ако вам и писах, не онога ради који је скривио, нити онега ради кога је криво учињено, него да се покаже међу вама старање наше за вас пред Богом.

13. Зато се утјешисмо утјехом вашом; а још се већма обрадовасмо радости Титовој, јер ви сви умиристе дух његов.

14. Јер што сам му се за вас похвалио, нијесам се посрамио; него како је све истина што говрисмо вама, тако и похвала наша Титу истинита би.

15. И срце је његово пуно љубави к вама кад се опомиње послушања своју вас, како сте га са страхом и дрктањем примили.

16. Радујем се дакле што се у свему смијем ослонити на вас.

Опомена на милостињу сиромашнијем хришћанима у Јерусалиму.

VIII.

1. Дајем вам пак на знање, браћо, благодат Божију која је дана у црквама Маћедонскима,

2. Да у многоме кушању невоља сувишак радости њихове и пуко сиромаштво њихово изобилова у богатству простоте њихове.

3. Јер по могућству њихову (ја сам свједок) и преко могућства добровољни бијаху,

4. И с многијем мољењем молише нас да примимо благодат и заједницу службе к светима.

5. И не као што се надасмо него најпре себе предаше Господу и њима, по вољи Божијој,

6. Да ми умолисмо Тита да као што је почео онако и сврши и међу вама благодат ову.

7. А ви како сте у свему изобилни, у вјери, и у ријечи, и у разуму и у сваком старању, и у љубави својој к нама, да и у овој благодати изобилујете.

8. Не говорим по заповијести, него кад се други старају, и вашу љубав кушам јели истинита.

9. Јер знате благодат нашега Господа Исуса Христа да, богат будући, вас ради осиромаши, да се ви његовијем сиромаштвом обогатите.

10. И свјет дајем у том; јер је ово на корист вама који не само чинити него и хтјети почесте још од лањске године.

11. А сад довршите то и чинити, да као што би добра воља хтјети тако да буде и учинити од тога што имате.

12. Јер ако има ко добру вољу, мио је по ономе што има, а не по ономе што нема.

13. Јер се не жели да другиме буде радост а вама жалост, него једнако.

14. Да у садашње вријеме ваш сувишак буде за њихов недостатак, да и њихов сувишак буде ваш недостатак, да буде једнакост.

15. Као што је писано: ко је много скупио, није му пријетекло; а ко је мало скупио, није му недостало.

16. А хвала Богу, који је дао таково старање за вас у срце Титово.

17. Јер прими мољење; а будући да се тако врло стара, својевољно отиде к вама.

18. Посласмо с њим и брата, којега је похвала у јеванђељу по свијем црквама.

19. А не само то, него је и изабран од цркава да иде с нама у ову благодат у коју ми служимо за самога Господа славу и вашу добру вољу:

20. Чувајаући се тога да нас неко не покуди за ово обиље у којем ми служимо,

21. И промишљајући за добро не само пред Богом него и пред људима.

22. А посласмо с њима и брата својега којега много пута познасмо у многијем стварима да је усталац, а сад много већи због великога надања на вас.

23. А за Тита, он је мој друг и помагач међу вама; а за браћу нашу, они су посланици црквени и слава Христова.

24. Покажите дакле на њима свједочанство своје љубави и наше хвале вама и пред црквама.

Наставак.

IX.

1. Јер за такову порезу која се купи светима није ми тријебе писати  вам;

2. Јер познајем вашу добру вољу, за коју се о вама хвалим Маћедонцима да се Ахаја приготови од лањске године, и ваша ревност раздражи многе.

3. А браћу послах да се хвала наша вама не испразни у овој ствари, него да будете приготовљени, као што сам говорио.

4. Да се, ако дођу са мном Маћедонци и нађу вас неприготовљене, не осрамотимо ми (да не речем ви) у тој хвали.

5. Тако нађох да је потребно умолити браћу да напријед иду к вама, и да приправе овај напријед обречени ваш благослов да буде готов тако каконо ти благослов, а не као лакомство.

6. Ово пак велим: који с тврђом сије, с тврђом ће и пожњети; а који благослов сије, благослов ће и пожњети.

7. Сваки по вољи својега срца, а не са жалошћу или од невоље; јер Бог љуби онога који драговољно даје.

8. А Бог је кадар учинити да је међу вама изобилна свака благодат, да у свему свагда свако довољство имајући изобилујете за свако добро дјело;

9. Као што је писано: просу даде сиромасима, правда његова остаје вавијек.

10. А који даје сјеме сијачу, даће и хљеб за јело: и умножиће сјеме ваше, и даће да узрасту жита правде ваше;

11. Да се у свему обогатите за сваку простоту која кроз нас чини хвалу Богу.

12. Јер служба ове порезе не испуњује само недостатак светијех, него чини те се и многе хвале дају Богу,

13. Огледом порезе ове хвалећи Бога за ваше покорно признање јеванђеља Христова, и за простоту подјеле к њима и к свима,

14. И да се моле Богу за вас и да чезну за вама за премногу благодат Божију на вама.

15. И хвала Богу на његову неисказаноме дару.

Павлова одбрана од опадања његовијех противника  и лажнијех апостола.

X.

1. А сам Павле молим вас кротости ради и тишине Христове, који сам пред вама понижен пред вама, а кад нијесам код вас, слободан сам према вама.

2. Молим пак да ми не буде тријебе кад будем код вас, онако слободан бити као што мислим да смијем против некијех који мисле за нас да по тијелу живимо;

3. Јер ако и живимо у тијелу, не боримо се по тијелу.

4. Јер оружје нашега војевања није тјелесно, него силно од Бога на раскопавање градова, да кваримо помисли

5. И сваку висину која се полаже на познање Божије, и робимо сваки разум за покорност Христу,

6. И у приправности имамо освету за сваку непокорност, кад се изврши ваша покорност.

7. Гледате ли на оно што вам је пред очима? Ако се ко узда да је Христов нека мисли опет у себи да како је он Христов тако смо и ми Христови.

8. Јер ако се што и више похвалим влашћу нашом коју нам даде Господ на поправљање, а не на кварење ваше, нећу се постидјети.

9. Али да се не покажем као да вас плашим посланицама.

10. Јер су посланице, вели, тешке и јаке, а кад је тијелом пред нама, слаб је, и ријеч његова не ваља ништа.

11. Ово нека помисли такови да каки смо и ријечи по посланицама кад нијесмо код вас, таки смо у дјелу кад смо ту.

12. Јер не смијемо себе мијешати или се поредити с другима који хвале сами себе; али кад сами по себи себе мјере и пореде сами себе са собом, не разумијевају.

13. А ми се нећемо хвалити преко мјере, него по мјери правила којега нам Бог мјеру раздијели да допремо и до вас.

14. Јер се ми далеко не простиремо, као да не досежемо до вас; јер допријесмо и до вас с јеванђељем Христовијем,

15. Не хвалећи се преко мјере у туђијем пословима, имајући пак над` кад узрасте вјера ваша да ћемо се у вама величати по правилу својему изобилно,

16. Да и у даљнијем странама од вас проповједимо јеванђеље, и да се не похвалимо онијем што је по туђему правилу уређено.

17. А који се хвали, Господом нек се хвали.

18. Јер онај није ваљан који се сам хвали, него којема Господ хвали.

Наставак. Апостолове патње и опасност при оснивању цркава.

XI.

1. О да бисте мало потрпљели моје безумље! но и претрпите ме.

2. Јер ревнујем за вас Божијом ревности, јер вас обрекох мужу једноме, да дјевојку чисту изведем пред Христа.

3. Али се бојим да као што змија Еву превари лукавством својијем тако и разуми ваши да се не одврате од простоте која је у Христу.

4. Јер ако онај који долази другога Исуса проповиједа којега ми не проповједасмо, или другога Духа примите којега не примисте, или друго јеванђеље које не примисте, добро бисте потрпљели.

5. Јер мислим да ни у чему нијесам мањи од превеликијех апостола.

6. Јер ако сам и простак у ријечи, али у разуму нијесам. Но, у свему смо познати међу вама.

7. Или гријех учиних понижујући себе да се ви повисите? Јер вам забадава Божије јевађеље проповједих.

8. Од другијех цркава отех узевши плату за служење вама; и дошавши к вама, и бивши у сиротињи, не досадих никоме.

9. Јер моју сиротињу потпунише браћа која дођоше из Маћедоније, и у свему без досаде вама себе држах и држаћу.

10. Као што је истина Христова у мени тако се хвала ова неће узети од мене у Ахајскијем крајевима.

11. Зашто? Што вас љубим? Бог зна. А што чиним и чинићу,

12. Да отсијечем узрок онима који траже узрок да би у ономе чим се хвале нашли се као и ми.

13. Јер такови лажни апостоли и преварљиви посленици претварају се у апостоле Христове.

14. И није чудо, јер се сам сотона претвара у анђела свијетла.

15. Није дакле ништа велико ако се и слуге његове претварају као слуге правде, којима ће свршетак бити по дјелима њиховијем.

16. Опет велим да нико не помисли да сам ја безуман; ако ли не, а оно барем као безумна примите ме, да се и ја нешто похвалим.

17. А што говорим не говорим по Господу, него као у безумљу, у овој струци хвале.

18. Будући да се многу хвале по тијелу, и ја ћу да се хвалим.

19. Јер љубазно примате безумне кад сте сами мудри.

20. Јер примате ако вас ко натјера да будете слуге, ако вас ко једе, ако ко узме, ако вас ко по образу бије, ако се ко велича.

21. На срамоту говорим, јер као да ми ослабисмо. На шта је ко слободан (по безумљу говорим), и ја сам слободан.

22. Јесу ли Јевреји? и ја сам; јесу ли Израиљци? и ја сам; јесу ли сјеме Авраамово? и ја сам;

23. Јесу ли слуге Христове? (не говорим по мудрости) ја сам још више. Више сам се трудио више сам боја поднио, више пута сам био у тамници, много пута сам долазио до страха смртнога.

24. Од Јевреја примио сам пет пута четрдесет мање један ударац.

25. Трипут сам био шибан, једном су камење бацали на ме, три пута се лађа са мном разбијала, ноћ и дан провео сам у дубину морској.

26. Много пута сам путовао, био сам у страху на водама, у страху од хајдука, у страху од родбине, у страху од незнабожаца, у страху у градовима, у страху у пустињи, у страху на мору, у страху међу лажном браћом.

27. У труду и послу, у многом неспавању, у гладовању и жеђи, у многом пошћењу, у зими и голотињи;

28. Осим што је споља, наваљивање људи сваки дан, и брига за све цркве.

29. Ко ослаби, и ја да не ослабим? Ко се саблази, и ја да се не распалим?

30. Ако ми се ваља хвалити, својом ћу се слабошћу хвалити.

31. Бог и Отац Господа нашега Исуса Христа, који је благословен вавијек, зна да не лажем.

32. У Дамаску незнабожачки кнез цара Арете чуваше град Дамаск и шћаше да ме ухвати; и кроз прозор спустише ме у корици преко зида, и избјегох из његовијех руку.

Павле прича о откривењу Господњем, страдању и сили. Опомиње браћу на своју чисту љубав према њима.

XII

1. Али ми се не помаже хвалити је ћу доћи на виђења и откривења Господња.

2. Знам човјека у Христу који прије четрнаест година (или у титјелу не знам; или осим тијела, не знам; Бог зна)

3. И знам за таковог човјека (или у тијелу или осим тијела, не знам: Бог зна)

4. Да би однесен у рају, и чу неисказане ријечи којијех човјеку није слободно говорити.

5. Тијем ћу се хвалити, а собом се нећу хвалити, већ ако слабостима својима.

6. Јер кад би се и хтио хвалити, не бих био безуман, јер бих истину казао; али штедим да не би ко више помислио за мене него што ме види или чује што од мене.

7. И да се не бих понио за премнога откривења, даде ми се жалац у месо, анђео сотонин, да ме ћуша да се не поносим.

8. Зато трипут молих Господа да отступи од мене.

9. И рече ми: доста ти је моја благодат; јер се моја сила у слабости показује сасвијем. Даклем ћу се најслађе хвалити својијем слабостима, да се усели у мене сила Христова.

10. Зато сам добре воље у слабостима, у ружењу, у невољама, у прогоњењима, у тугама за Христа: јер кад сам слаб онда сам силан.

11. Постадох безуман хвалећи се: ви ме натјерасте; јер је требало да ме ви хвалите; јер ни у чему нијесам мањи од превеликијех апостола, ако и јесам ништа.

12. Јер знаци апостолови учинише се међу вама у сваком трпљењу, у знацима и чудесима и силама.

13. Јер шта је у чему сте мањи од осталијех цркава, осим само што вам ја сам не досадих? Баците на мене ову кривицу.

14. Ево сам готов трећи пут да вам дођем, и не досађујем вам; јер не тражим што је ваше него вас. Јер дјеца нијесу дужна родитељима имања тећи него родитељи дјеци.

15. А ја драговољно потрошићу и бићу потрошен за душе ваше, ако и љубим ја вас одвише, а ви мене мање љубите.

16. Али нека буде, ја не досадих вама, него лукав будући добих вас пријеваром.

17. Еда ли вас што закидох преко кога од онијех које слах к вама?

18. Умолих Тита, и с њим послах брата: еда ли вас Тит што закиде? Не ходисмо ли једнијем духом? не једнијем стопама?

19. Мислите ли опет да вам се одговарамо? Пред Богом у Христу говоримо, а све је, љубазни, за ваше поправљање.

20. Јер се бојим да кад по чем дођем нећу вас наћи какове хоћу, и ја ћу се наћи вама какова ме нећете: да како не буду свађе, зависти, срдње, пркоси, опадања, шаптања, надимања, буне.

21. Да ме опет кад дођем не понизи Бог мој у вас, и не усплаћем за многима који су прије сагријешили и нијесу се покајали за нечистоту и курварство и срамоту што починише.

Оштре опомене на покајање. Свршетак.

...

(превод: Вук Стефановиќ Караџиќ)

Хенри Ноел Брејлсфорд: МАКЕДОНИЈА – Нејзините народи и нивната иднина

Глава петта

БУГАРСКОТО ДВИЖЕЊЕ

Првите впечатоци на патешественикот за Македонските бугари ретко се благопријатни. Тоа е племе со малку надворешна привлечност и тоа ретко се труди да бара симпатии или да го помага процесот на взаемно разбирање. Не е ни гостопримливо, ниту јасно се изразува. Славјанскиот сељанин не ползува думи кои го отклучуваат срцето на странецот. Тој не може како Гркот да посочи никакво велико минато; неможе да се пофали дека неговите претци биле твоите наставници по цивилизација. Те остава само да си изградиш мнение за него, такво какво што ти е угодно, представувајќи се само во сивилото на секојдневната си носија. Тој нема да те посети неповикан во твојот хотел или да те покани в своите училишта, или пак да настојува да ги посетиш неговите цркви. Ти насила го проучуваш однадвор. Наоѓаш дека е тап, воздржан и недружељубив, бидејќи опитот го научил дека секој член на туѓоземско племе е потенцијален враг. Нему му недостасува благовидноста, „изјаштеството“ и брзиот ум на Гркот. Тој не поседува ништо од исполнетата со достоинство „вежливост“, непокорната независност и средновековното рицарство на Албанецот. Тој нема ни физичка убавина кој би можела да му помогне, па дури ни жените не им се „предрасполагашти“. Тој нема никакво чувство за надворешност, никаков инстинкт да се покажува. Ако е богат, си го к‘ти богатството. Ако е беден, живее во бедност и мрсотија. Националните носии ретко му се живописни, националните танци – монотони, националните песни – немузикални. Може да се научиш да му го уважаваш неговото усрдие, неговата огромна способност да полага безинтересна работа, но сето тоа е потта на „труженикот“ и во него го нема духот на човекот од науката и на занаетчијата. Тој издигнува против тебе крепосен бран од итрост, секое твое прашање го смета за една замка, во која тој откажува да ти влезе. Или одговара со престорена глупост давајќи и’ вид на „невежа“, или се стреми да го одгатне одговорот кој ти го очекуваш и ти го давава истиот, без мисла за тоа како таквиот одговор се однесува кон вистината. Тоа не е баш лажење, барем не онака како што го разбираме ние. Попрво, селанецот нема никаков поим за чесна врска со било кого што себеси се смета за по-високостоечки. Тој бил деморализиран, имајќи работа со господари кои биле детински каприциозни, но и тирански. Неговите пороци се долните „првички“ на еден стапкан човек и ако имаш нужда во каков и да е смисол, ти поскоро ќе најмиш Албанец, а не Бугарин. Ти може да се научиш да гледаш на тие недостатоци во вистинската им историска перспектива. Можеш поскоро да се натераш себеси да мислиш за истите како за срамен белег на престапите на завојувателите, отколку за каков и да е доказ за некаква првична расипаност на поробениот. Колку повеќе научуваш, толку повеќе си склон кон едно благорасположено сострадание, меѓутоа на почетокот има мала веројатност да искусиш восхит кон тоа „мудно“ и непретприемливо племе. Единствено времето и случајот го доставуват кључот кон еден поинаков прочит на неговиот карактер.

Тој дојде кај мене случајно, во тихите улици на македонските градови – тој таинствен и тешко одгонетлив клуч. По тие улици човек не слуша ниту песни, ниту смеа. По нив селјанинот пристапува тивко, а жена му врви на неколку чекори зад него и говори само кога се спори за цена на пазарот. Граѓанинот е многу зафатен со избегнувањето на шпиуните и со прескокнување на кучињата, за да ја наруши меланхоличната тишина. При сето тоа, како си тешече зимата, една жалосна мелодија почна да долетува од мрачниот фон на потиснатоста. Јас на почетокот не и’ обрнав никакво внимание, пред да ја чујам една вечер при огништето на едно бугарско семејство. Не можам да си претставам ништо „по-ујотно“, по-самодоволно, по-комфорно од тој семеен круг со простодушните ќерки, свенливиот син и „т‘лстите“ родители облечени во домашни алишта. Тоа беше атмосфера на груб материјализам и за тие луѓе како да немаше ништо потуѓо отколку идеите и ништо подалечно отколку револуцијата. Меѓутоа ете, тие ненадејно ја запеаја песната од улиците. Таа донесе оган во нивните очи, ѕвонливост во гласовите и црвенило во флегматичните им усни. Тоа беше песната на бунтот. Таа ги викаше младите лица в планина, ги прекоруваше старите мрзливци кои „седат по кафани“, ги воспеваше еден по еден војводите кои беа загинале през есента и прорекуваше една слободна иднина. Од онаа вечер па натаму, таа песна беше постојано во мојте уши. Понекогаш ја свиреше по улиците некој ученик, а понекогаш ја пееја со сите нејзини дрски зборови младинците, и тоа во опсегот на слушање на некој турски „часовој“. Таа се слеваше со стапките на вооружените патроли и со бумтежот на колите што носеа муниција. Таа ја предизвикуваше ноќната стража и ја обиколуваше „каљаската“ на пашата. Ако Турците, како никогаш дотогаш, се занимаваа со воведување мерки на претпазливост, со непрекинатата мобилизација против надоаѓачката борба – таа песна на непокорот беше постојано во воздухот, поигрувајќи се со нивниот глупав ум и бескорисните им подготовки. Тие ниту ја слушаа, ниту ја разбираа, пошто беа туѓинци во сопствената земја. Таа ечеше околу нивните уши неслушната, како песна на хорист, пеена од самата земја. Во неа најпосле, беше суштинскиот ритам на бугарското срце. Отсега натаму лажгите и молкот беа од мало значење. Можеше да се чуе како тој дотогаш нем народ започнува да си говори сам на себеси. Јас се наоѓав среде едно племе коешто се организираше за слобода. Тоа живееше еден двоен живот, ама малку се грижеше за грозната и неважна сегашност во која страдаше, правеше интриги и компромиси, оставајќи ги повисоките квалитети за иднината, која што тоа племе беше решило да си ја извојува.

Востаничкото движење во својата дејствителност е суштински македонски покрет, приготвен од Македонци и помагано од горештата симпатија на големото мнозинство од словенското население. Едвај да има село кое не влегло во  Организацијата. Во поголемите градови како Битола само малцина Бугари не се активни или да немаат членови на готовс. Пред 10 или 20 години, децата во македонските училишта, научени да ја пеат султановата химна пред официјалните посетители, тајно упразнуваа да пеат една трогателна песна „в чест на тој – кој и да е – што ќе биде нашиот ослободител“. Денес таа песна им го отстапи местото на балади за големите подвизи, кои раскажуваат како Делчев и Цветков си го дале животот во директна борба под едно развеано знаме.

***

Санстефанскиот договор со којшто заврши Руско-турската војна, донесе една моментална и реализирана надеж за слобода на Македонија. Ако може да се ослободиме од онаа 20-годишна навика на мислење, па да ја видиме картата на Балканот без вештачките граници која дипломатијата ги нацрта врз него, та да го истриеме од мислите политичкото значење кое се содржи во чисто географските термини како „Бугарија“ и „Македонија“, тогаш ние ќе видиме дека нема причина ниту во историјата, ниту во природата на нештата овие две области да се потчинети на таква различна „участ“. И во двете, населението највеќе е славјанско, а в обете има малцинство од Турци и Грци. И двете се дигнаа на оружје за да содејствуваат со навалувачките руски ослободители. И двете ја беа отфрлиле грчката форма на православието и слободно се беа приврзале кон Бугарската Егзархиска црква. Кога Берлинскиот конгрес, повлијаен од стравот на Англија од создавањето на една Велика Бугарија, која би можела да биде силен сојузник на Русија, предодреди Бугарија да биде слободна, а Македонија да остане под турска власт, еден безрасуден очај го зафати изоставеното население, кое штотуку си ја беше видело својата слобода, спечалена со крв и потврдена преку договор. Првиот инстинкт им беше да протестираат. Две области од долината на Струма востанаа, ги зазедоа клисурите и неколку дни и’ се спротивставуваа на турската војска. В Охрид, еден заговор со поголеми амбиции беше откриен од властите, пред тој наполно да узрее. Следуваа репресии, но Европа го имаше донесено своето решение; повеќе од 10 години македонските Словени го поднесуваа својот зол усуд, со толку мрачна трпеливост колку што можеа да соберат, хранејќи надежда дека еден ден Русија би ја приложила на дело великодушната Санстефанска програма. Тоа беше еден период со многу страдања, во кој напредокот беше бавен и труден. Грците беа активни и непријателски настроени, го прогонуваа секој учител кој се осмелуваше да го пропагира бугарскиот јазик, и се противставуваа на раширувањето на „шизматичната“ Бугарска црква преку познатие орудија на поткуп и клевета.

Наспроти сите тие пречки, бугарското движење сигурно напредуваше. Политиката на Егзархиската црква беше трпелива и внимателна. Таа целеше да го реши проблемот не преку револуција, туку преку бавниот процес на образованието и закрепнувањето. Училиштата и’ беа најефикасните средства. Тие воспитаа цело едно поколение кое неможеше да биде задоволно од ропскиот живот под азиатската тиранија, а младината кој беше завршила гимназија во Битола, Скопје и Солун се чуствуваше рамна на Грците. Ова, затоа што Бугарија (кон која наскоро беше припоена Источна Румелија) упразнуваше неодолива бајност врз воображението на македонските Славјани, кога тие ги набљудуваа: прво, нејзината победа над Србија, и второ, нејниот брз економски напредок. Дојде време кога младото поколение започна да чувствува дека методите на свештеникот и учителот се прилично бавни, дека тие преку нивната мирна пропаганда го имаа постигнато тоа што можеа да го постигнат, и оти потполното солободување на народот може да дојде само преку едно вооружено востание, кое ќе ја предизвика вмешаноста на Европа. Имаше достаточно примери од минатото за да ги поткрепат ваквите расудувања. Во 1893 год. една група вијателни македонски Бугари, која ги поддржуваше таквите погледи, се беа собрале во една куќа во Ресен и ја основале „Внатрешната организација“. Двајца оид нив се’ уште се водачи на движењето – Дамјан Груев учител в Солун, кој изоставил една сигурна кариера со завиден приход, за да стане човек вон законотот и конспиратор, и Христо Татарчев порано доктор во Солун, чиишто истенчени манири и познавање на светот го беа произвеле во дипломат на Комитетот, делегиран да ги управува делата в Софија. Одличната црта во бугарскиот характер е тоа што Комитетот составил план не за едно неодложно востание, кое секако би било провалено, ами за еден долг период на организирање и подготовка. Копнежот за слобода суштествувал. Традицијата на спротивставување говорела низ старите балади, коишто раскажувале за подвизите на ајдуците – балканскте разбојници-патриоти. И најглупиот сељак воздивнувал по еден мирен живот и по напуштањето на Турците. Но средствата за борба, храброста и инстинктот за взаемна помош, допрва требале да се учат. На водачите им претстоела задачата да им го вдахнат истиот кураж и вера што егзархиските училишта ги беа веќе создале в умовите на образованата класа. Тие би требало да ги слеат во една сознателна нација соединетите македонски села, кои што на областите вон својата долина гледаат како на странска земја. Првин требало да се поведе борба против една цела ропска традиција; а на оние кои трепереле при погледот на некој Турчин и безропотно се потчинувале на „сопата“ и фалангата, требало да им се проповеда правото на востание и должноста на спротивставување. „Поарно ужасен крај, отколку ужас без крај“ бил епиграмот во којашто Груев го резимирал учењето на Комитетот и тој заседнал длабоко в умот на Македонија. Требало да се збираат фондови за претстојната битка, да се изберат вождови, да се приучат младите на покорност и дисциплина, во земјата скришум да се внесуваат пушки и луѓето да се научат да ги употребуваат. Нај-накрај, требало се се контрира на спротивставувањето на вишето духовенство на Бугарската црква, кое стравувало дека опасната Организација може да ја изложи на ризик нејзината бавна и легална работа, додека пак во селата, поголемите богаташи, навикнати себеси да се сметаат за претставници на турската власт, вообичаено биле страшливи, понекогаш дури и непријателски настроени. На тој начин, движењето станало демократично. Бугарите не се племе склоно кон размислувања. Никогаш не сум сретнал – дури и меѓу нивните водачи – оној тип на мислители и тероретичари кои човек толку често ги среќава среде руските изгнаници; можеби тие сеуште не го достигнале тоа културно рамниште. Но, во еден практичен и доста прониклив начин, тие водачи дејствително се претвориле во вистинска народна партија. Нивните одлуки се носат на општи конференции, кои што на еден мистериозен начин, успеваат да се свикуваат еднаш или дваж во самото срце на Македонија. Нивните водачи се избираат – од претседателот на целата Организација, чак до главатарите на секоја селска група. Тие сфатиле како да ги привлечат на своја страна и владиците, дури и во коварниот мал свет на селските општини, кадешто побогатите селани управуват со поткрепата на Турците, те онаму воспитале еден благотворен дух на критика и спротивставување. Од година на година, Комитетот се’ повеќе се претворал во една суштинска национална организација. Тој знаел како да се служи со ентузиазмот, за да ја воодушеви младината. Имал свои песни и свои херои. Во Скопје се знаело дека момците од погорните класови на гимназијата маршираат по улиците на градот пред очите на Турците, пеејќи ги своите бунтовни песни, така што секој можел да ги чуе. Но, тој до лудост смел дух на себепожртвуваност и младост бил раководен од постари глави. Организацијата го вклучувала во себе си и претпазливиот селанин, навикнат на компромиси и итроштини, богатиот трговец од градовите и образованиот професионалец, како и тие помлади и пораспалени глави. Долгите години, исполнети со очекување, дисциплината и организаноста биле нејзини главни цели, трпението наспроти напразните надевања и тревожни прогонувања била нејзина типична добродетел. Ентузиазмот таа го баштинела, како и сите револуционерни движења, арно ама уште позабележителни биле нејзината склоност кон методика и кон дребните подробности. Таа имала свои кореспонденти во секој центар, свои „пошталјони“, свои касиери, свои експерти по експлозивни средства, своја медицинска сложба, свои изнајмени агенти помеѓу Турците, своја архива и своја официјална документација. Има една македонска приказна, која раскажува како народите дошле кај Бога, за да бараат подароци. Турците дошле први и получиле предимство на врховната власт. Грците кога чуле што станало, се запатиле кон небото и почнале да се поплакуваат: „О Боже, каква е оваа твоја интрига против нас? Дај ни и нам власт!“ А Бог одговорил: „Врховната власт е веќе дадена. Но вие ќе ја имате дарбата да интригирате!“ Тогаш дошле и Бугарите со просидба: „О Боже! Каква е таа твоја работа? Дај ни и на нас власт!“ Но Бог им дал дарба да работат.

И додека Комитетот бил тајно другарство во пределите на Македонија, в слободна Бугарија тој отворено се востановил како политичка организација. Во Бугарија има многубројно население по потекло од Македонија, кое што пуштило корени во Кнежевството...

(“MACEDONIA: Its Races and Their Future” by Henry Noel Brailsford, Methuen & Co., London – 1906)

Волтер Лорд: ПРОПАСТА НА „ТИТАНИК“

„ТАКА Е ТОА ВО ВАКВИ ЧАСОВИ“

...Frank Mller nagovorio je presednika Tafta da posalje Butta s porukom za papu – sluzben posao, ali i proljece u Rimu. Niti glavni oficir Wilde nije mislio biti na tom brodu. Redovito se nalazio na “Olimpicu”, ali ga je “White Star” radi tog putovanja premjestila u posljedni trenutak. Mislili su d ace njegovo iskustvo biti korisno dok se uhoda novi brod. Wilde je to smatrao sretnom vijescu.

U telegrafskoj kabini Philips se mucio da zadrzi radio u poslu. U 2,10 odaslao je dva V-a – sto je nejasno uhvatio “Virginian” – dok je nastojao prilagoditi radio radi boljeg djelovanja. Bride je posao posljednji put na obilazak. Vratio se i nasao u kabini damu koju je hvatala nesvjestica. Bride joj je dao stolicu i casu vode, a ona je sjedila sopeci za zrakom dok ju je njezin suprug rashladjuvao lepezom. Dosla je k sebi te ju je muz odveo.

Bride ja otisao iza zavjese gdje su on i Philips spavali. Pokupio je sav novac, pogledao jos jednom svoj nepospremljeni lezaj, progurao se natrag kroz zavjesu, Philips je jos sjedio zgrbljen nad radijem, potpuno udubljen. Ali je sad u sobi bio neki lozac koji je pazljivo otkopcivao Philipsov prsluk za spasavanje.

Bride se zaletio na lozaca, Philips je skocio, te su se ta trojica rvala po kabini. Napokon je Bride obavio ruke oko lozaceva pojasa, a Philips ga udarao i udarao dok se covjek nije opustio, onesvijescen u Brideovim rukama.

Minutu kasnije culi su kako more klokoce uz slaz palube A, i preljeva se preko mosta. Philips je povikao:

-Dodji! Brisimo odavde!

Bride je ispustio lozaca, pa su ta dva covjeka istrcala na camcanu palubu. Lozac je jos lezao ondje gdje je pao.

Philips je nestao  straga. Bride je otisao naprijed i pridruzio se ljudima na krovu oficirskog prostora, koji su nastojali osloboditi sklopljive camce A i B. Bilo je smijesno onamo spremiti camce – a osobito kad ih je bilo samo 20 za 2.207 ljudi. Buduci da se paluba tako nagnula, bilo je prilicno tesko odveslati i sa C i D, sa ona dva sklopljiva camca koje su spremili odmah do prednjih soha. Bilo je nemoguce nesto uciniti sa A i B.

Ali se posada nije dala obeshrabriti. Ako se camci ne mogu spustiti, mozda ce se njima moci otplutati. Zato su se i dalje mucili – Lightoller, Murdoch, obrezivac fenjera Brown, podmazivac Hurst i tuce drugih. Na lijevom boku Hemming se borio s koloturom i priborom za camac B. Kad bi samo mogao popraviti kraj konopa, bio je siguran da bi se jos uvijek camac mogao spustiti. Napokon je pribor osposobio, predao koloturu sestom oficiru Moodyju na krovu, ali mu je Moody odviknuo:

-Ne treba nam koloture. Ostavit cemo camac na palubi.

Hemming nije znao kako bi ovako dosegao camac B. Zato je skocio i otplivao do njega. Medjutim su camac gurali do ruba krova, te ga na nekim veslima pogurnuli na palubu. Onamo je dospio izvrnut.

Na desnom boku imali so jednaku nepriliku sa camcem A. Netko je prislonio daske na zid oficirskog prostora te su spustali camac s pramcem naprijed. Ali su jos bili daleko od uspjeha, jer se “Titanik” sad tesko naginjao na lijevi bok, te nisu mogli odgurati camac kad je u 2,15 most uronio, a more se prelilo straga po camacnoj palubi. Pukovnik Gracie i Clinch Smith okrenuse se i uputise prema krmi. Samo nekoliko koraka, te ih odjednom zaprijeci gomila muskaraca i zena sto su se sljevali odozdo. Cinilo se da su svi putnici treceg razreda.

U taj trenutak, dirigent Hartley kvrcnu po svojoj violini. Regtajm prestade, te su zvukovi episkopalne crkvena pjesme “Jesen” zabrujili po palubi i razjlegali se u tihoj noci nadaleko nad vodom.

U camcima zene su slusale diveci se. Iz udaljenosti taj se trenutak cinio uzasno svecan. Kad si bi blizu, bilo je drugacije. Muskarci su culi glazbu, ali nisu slusali. Previse se toga desavalo.

-O, spasite me! Spasite me! – povikale je neka zena Peteru Dalyju, predstavniku u Limi londonske firme Haes & Sons, dok je on promatrao kako voda navire na palubu gdje je stajao.

-Dobra gospodjo – odgovorio je on – spasite se sami. Samo Bog vas sada moze spasiti.

Ali ga je ona zamolila da joj pomogne skociti, a kad je on malko promislio, shvatio je da taj problem ne moze tako lako izbjeci. Brzo ju je primio za ruku i pomogao joj skociti. Kad je skocio i on, velik je val plusnuo camcanom palubom otjeravsi ga od broda.

More se pjenilo i pistalo oko stopala konobara Browna dok se znojio da dovede camac A do ruba palube. Onda je shvatio da vise ne treba pokusavati  - camac je vec plutao. Skocio je u nj… prerezao konopce na krmi… povikao da netko oslobodi pramac… i u isti trenutak pokupio ga je isti val koji je odnio Petera Dalyja.

Nize i nize uranjao ja “Titanikov” pramac, a krma se polako podizala. I cinilo se kao da se krece naprijed. To je prouzrokovao onaj val koji je pokupio Dalyja, Browna i desetke drugih kad se valjao prema natrag.

Lightoller je promatrao taj val s krova oficirskog prostora. Vidio je kako se svjetina pomice palubom pred njima. Vidio je kako oni brzi uspjevaju izmicati, polaganije sustizava i guta. Znao je da takav uzmak samo produzava smrtnu borbu. Okrenuo se s licem prema pramcu i skocio. Kad je dosao na povrsinu, video je upravo ispred sebe kos koji je sad bio ravno s vodom. Slijepi nagon pograbi ga, te je na trenutak otplivao do njega kao na sigurno mjesto.

Zatim se okrenu i pokusa otlivati od brod. Ali je more lijevalo niz ventilatore upravo ispred prednjeg dimnjaka, te ga usisavalo natrag i drzalo na zicanoj mrezi nekog okna za zrak.Molio je da mreza izdrzi. I pitao je koliko moze izdrzati ovako pribijen za resetku.

Nije nikad saznao odgovor. Udar vruceg zraka odnekale duboko dolje prodro je uz ventilator i otpuhnuo ga na povrzinu. Zijevjuci za zrakom i izbacujuci vodu, napokon je otplivao odande.

I Harold Bride zadrzao je glavu. Kad je val prolazio, on je uhvatio raslju sklopljivog camca B, koji je jos lezao izvrnut na camacnoj palubi kraj prvog dimnjaka. Camac, Bridea i tuce drugih otplavilo je zajedno. Sklopljivi camac bio je jos preokrenut, te se Bride nasao ispod njega.

Pukovnik Gracie nije bio toliko pomorac. On je ostao u gomili i skakao s valom – bilo je gotovo kao u Newportu. Podigavsi se na kresti, uhvatio se za donju precku zeljezne ograde na krovu oficirskog prostora. Izvukao se gore i lezao na trbuhu upravo pri dnu drugog dimjaka.

Prije nego se mogao dignuti, i krov je uronio. Gracie se vrtio i vrtio u vrtlogu vode. Pokusao se popeti na ogradu, da samo osjeti kako ga vuce dublje. Snaznim udarcem noge oslobodi se i otpliva od broda, daleko ispod povrsine.

Glavni kuhar John Collins nije mnogo mogao uciniti protiv vala. Imao je djetesce u rukama. Pet minuta pomagao je s palubnim konobarom zeni iz treceg razreda s dvoje djece. Najprije su culi da je neki camac na lijevom boku. Otrcali su onamo, i culi da je na desnom boku. Kad su dospijeli onamo, netko im je rekao da im je najbolja prilika na krmi. Izbezumljeni stajali su ne znajuci sto da cine – Collins je drzao jedno dijete – kad ih je sve pomelo s palube. Nikad vise nije druge video, a dijete mu je odnijelo iz ruku.

Jack Thayer i Milton Long isto tako su vidjeli da dolazi val. Stajali su uz ogradu desnog boka nasuprot drugom dimnjaku nastojeci se drzati odvojeno od svjetine koja se rojila prema krmi. Umjesto da se penju vide, osjecali su da je doslo vrijeme da se skoci i pliva. Porukovali su se i jedan drugome zazeljeli srecu. Long je prebacio noge preko ograde, dok je Thayer zajahao i poceo otkopcavati ogrtac. Long je, videci preko boka i drzeci se za ogradu rukama, pogledao gore Thayera I upitao:

-Ides li, momce?

-Samo idi, evo me odmah – uvjeravao ga je Thayer.

Long je kliznuo dolje licem prema brodu. Deset sekunda kasnije Thayer je prebacio drugu nogu preko ograde i sjedio gledajuci van. Bio je oko tri metra  nad vodom. Onda se odgurnuo i skocio koliko je mogao dalje od broda.

Od ta dva nacina odlaska s broad, Thayerov je djelovao.

Val nije uopce dosegao Olausa Abelsetha. Stojeci uz cetvrti dimnjak, bio je predaleko straga. Umjesto da uranja, taj je dio broda sve vise izronjavao.

Dok je izronjavao, Abelseth je cuo kako nesto puca i lomi se…niz prigusenih udaraca… lom stakla… stropot palubnih stolica sto su sklizale.

Paluba se toliko nagnula da ljudi vise nisu mogli stajati. Zato su padali, a Abelseth ih je promatrao kako se sklizu u vodu upravo ondje na palubi. Abelseth i njegovi rodjaci drzali su se za konop u jednoj iz soha.

-Bolje bi bilo da skocimo, ili ce nas sis povuci dolje – navaljivao je jedan njegov pasanac.

-Ne – odgovorio je Abelseth. – Jos necemo skociti. Nema od tog i tako nista, pa mozemo ostati koliko mozemo.

-Moramo skociti! - ponovo se zacuo povik, ali je Abelseth bio cvrst:

-Ne, jos ne.

Nekoliko minuta kasnije, kad je voda bila udaljena samo metar  pol, ta su tri covjeka napokon skocila drzeci se za ruke. Isplivali su izbacujucii vodu. Abelseth je bio beznadno omotan nekim uzetom. Morao je osloboditi ruke da odmota konop, a njegova brauceda i pasanaca dotle je voda odnijela. Nekako se razvezao, ali je sebi rekao:

-Gotov sam.

U vrtlogu konopa, palubnih stolica, dasaka i uzvitlane vode nitko nije znao sto se zbiva s drugima. S camaca vidjelo se kako prianjaju poput rojava pcela sa kabine na palubi, motovila i ventilatore dok se krma podizala. Izbliza bilo je tesko vidjeti  sto se zbiva, iako su – nevjerojatno – svjetla jos gorjela bacajuzi neki sumoran sjaj.

U kasnijim pricama Archie Butt je zavrsio na deset nacina – svi junacki, ni jedan provjeren. Prema nekim novinama, gospodjica Marie Young, ucitelj glazbe djeci Teddyja Roosevelta, sjecala ga se kako je povikao:

-Zbogom, gospodjice Young, pozdravite mi moje kod kuce.

A, ipak su te iste novine javljale da je gospodjica Young rekla kako je vidjela onu santu sat prije sudara.

U intervjuju pripisanom gospodji Henryja B. Harrisa, Archie Butt opisuje se kao utjelovljenje hrabrosti, upotrebio je sake ovdje – bratski nacin ondje – u postupku sa slabicima. Ali ga Lightoller, Gracie i drugi koji su radili na camcima upoce nisu vidjeli. Kad je supruga Waltera Douglasa, prema svom sjecanju, mislila da je kraj camca broj 2, oko 1,45 on je mirno stajao po strain.

Isto je bilo i s Johnom Jacobom Astorom. Brijac August H. Weikman opisamo je posljednje casove tog velikog milijunasa. To je bio razgovor pun onih sitnica kakve se obicno prepricavaju na brijacevoj stolici.. Cak i otrcaniji:

-Upitao sam ga bi li se sa mnom porukovao. On je odgovorio “Vrlo rado”…

A ipak je brijac Weikman takodjer kazao da je otisao s broda u 1,50 dobrih pola sata ranije.

Butt i Astor i njihov svrsetak predmet su jedne jedine price koja se pripisuje Washingtonu Dodgeu, onom sudskom procenitelju iz San Francisca:

-Potonuli su stojeci na mostu, jedan uz drugoga. Nisam se mogao prevariti.

Tako su novine navele njegovu izjavu. A, ipak je dr. Dodge bio u camcu broj 13, dobrih pola milje daleko.

I nitko zapravo nije znao sto se dogovdilo s kapetanom Smithom. Kasije su ljudi govorili da se ubio, ali o tom nema ni trunke svjedocanstva. Upravo prije svrsetka, konobar Edward Brown video ga je kako ide na most drzeci u ruke megafon. Minutu kasnije otisao je na most obrezivac fenjera Hemming i nasao ga prazna. Posto je “Titanic” potonuo, lozac Harry Senior vidio ga je u vodi kako drzi dijete. Ako se sve to uzme u obzir, ta slika mnogo vise nego samoubojstvo pristaje tom borcu, koji je jednom rekao:

-Nekako ne mogu, a da se ne cudim, a napose kad promatram s mosta, kako brod uranja i izranja, probijajuci se velikim valovima. Toga covjek nikad ne prerasta.

Vidjeni ili nevidjeni, i veliki i nepoznati sleteli su se u uskomesanu hrpu kad je pramac zario dublje, a krma skocila vise. Melodija “Jeseni” izgubila se u zbrci glazbenika i glazbala sto su popadali. Svjetla su se ugasila, ponovo zasjala, da se onda zauvijek ugase. Jedna jedina petrolejka titrala je visoko na straznjem jarbolu.

Sobot i cilik razbijenog stakla bio je sve glasniji. Neprestan gromot razlijegao se vodom dok se sve pokretljivo odvajalo.

Neikad nije bilo takve mjesavine – 29 kotlova… draguljima optocen primjerak “Rubajata”… 800 sanduka oljustenih oraha… 15.000 boca piva… jaki sidreni lanci (svaka karika teska 18 kgr.)… 30 sanduka palica za golf i teniskih reketa za Spaldinga… svadbeni darovi i oprema za Eleanor Widener… tone ugljena… limenka majora Peuchena… 30.000 svjezih jaja… deseci palmi u posudama… pet velikih glasovira… sat nad kaminom u B-38… golemi srebreni ormar za presanje rublja i odjece.

I gromot je jos rastao – padali su spaliri, lonci s brsljanom i pletene stolice u Café Parisien… stapici za shuffleboard… pedesetostruka telefonska centrala… dva klipna parna stroja i revolucionarna niskopritisna turbina… osam tuceta teniskih lopti za R. F. Downey & Co., bure porculana za Tiffanyja, kutija rukavica za Marshalla Fielda… onaj znameniti stroj za stvaranje leda… nov engleski automobil Billyja Cartera… onih 16 kovcega obitelji Ryerson, koje je lijepo spakovala Victorine.

Kad se brod jos vise nagnuo, prednji dimnjak se strovalio. Plusnuo je po vodi na desnom boku tako da se sve zaiskrilo, a lom se cuo iznad opceg meteza. Podmazivac Walter Hurst, koji se mucio u vrtloznom moru, bio je napola zaslijepljen  od cadje. On je sretno proisao – druge plivace smrvile su tone celika. Ali taj dimnjak sto je pao bio je blagoslov za Lihtollera, Bridea i druge, koje su se sad drzali prevrnutog sklopljivog camca B. Tek sto je promasio camac, ali ga je zato otjerao tridesetak metara dalje od trupine koja je pljuskala i okretala se.

Sad je “Titanic” plutao potpuno okomito. Od treceg dimjnaka, pa prema krmi vireo je ravno u zrak. Tri mokra vijka svjetlucala su se cak i u mraku. Lady Duffa Gordona cinio se poput crna prsta sto pokazuju prema nebu. Haroldu Brideu cinio se poput patka koji roni.

Oni koji su bili napolju u camcima jedva su mogli vjerovati svojim ocima. Dva sata su promatrali nadajuci jos uvijek, dok je “Titanic” tonuo sve nize i nize. Kad je voda dospijela do crvenih i zelenih svjetala na njegovu boku, znali su da je kraj blizu… ali nitko nije mislio da ce biti ovakav – ona nezemaljska buka, trupina pod devedeset stupnja, zvijezde jasne kao na bozicnim cestitkama.

…

(“A Night to remember”, HOLT, RINEHART AND WINSTON inc.; изд. „Епоха“ - Загреб, 1965 година, стр. 84 - 91)