IX век се смета за епохална пресвртница во историјата на Словените на Балканот.
Во тој век, на чело со бранителите на иконите, предводени од Св. Јован
Дамаскин, почна големата културна преродба на Византија и на народите што го
сочинуваа византискиот комонвелт. Насекаде се креваат градби на манастири, на
познати цркви и катедрали, а зографските тајфи почнуваат со нивниот
фреско-живопис и иконопис. Се раѓа црковно сликарство дотогаш непознато. Од друга
страна, во манастирот Полихрон, во Британија, во Мала Азија, каде што уште во VII век имало стотици илјади словенски
фамилии, св. Константин – Кирил Филозоф, веднаш по Хазарската мисија 861 год.
ја создава првата словенска азбука – глаголицата. Се случува чудо. Врне божји
дожд од букви. Еден неук словенски народ се буди и, сега веќе разбирајќи,
почнува да пее. Веднаш потоа, по создавањето на првото словенско писмо, со
преводите на Библијата, се раѓа и новата старо-црковнословенска книжевност,
создавајќи свештенство што ќе проповеда на старо-црковнословенски јазик.
Византија израснува во култ и во култно место на овие простори. Расте нејзината
голема привлечност за Словените бидејќи таа го поддржа и надахна ширењето на
Христијанството кај Словените и воведувањето на словенскиот јазик во
литургијата. Така беше се’ подготвено да тргне големиот поход на глаголицата и
на неа напишаните книги кон Моравија, со бројни ученици на чело со св.
Константин – Кирил и Методиј. Беа на почеток примени со љубов, а на крајот
изгонети како робје.
Кога по неуспехот на Моравската мисија по 886 г. св. Климент доаѓа во
нашите краишта испратен од кнез Борис,
(б.м.) и откако во 893 г. бил поставен за словенски епископ, Охрид станува
центар на словенската христијанска култура во Европа.
Во овој град – светлост (Лихнидос) и град-светост со своите цркви и
катедрали; со своите фрески, икони и иконостаси: со својата глаголица; со
своите црковни и државни великодостојници; со својот Климент, со својот Наум,
со својот Самуил и неговата тврдина; со својата преубава „Св. Софија“, во Охрид се ставени темелите на една нова словенска
духовна средина.
Тука во Св. Софија, во ова
светилиште на големите човекови молитви и исповеди, молепствија и вознесенија,
познатите охридски архиепископи ги говореа своите умни беседи за животот и
смртта, за менливоста и минливоста на земниот свет; тука одѕвонуваа поетските
житија во слава на св. Климент. Тука, во нејзиниот олтарен простор опкружен од
фрески на црковни великодостојници, од старозаветни и новозаветни композиции,
од двата фриза на ангели кои како да летаат над нас, од портретите на
цариградски, антиохиски, едрусалимски и александриски патријарси, архиепископи
и епископи, но и од портретите на шесте римски папи; од првите портрети на св.
Кирил Солунски и св. Климент Охридски; тука во оваа таинствена атмосфера, не
одѕвонувал само старословенскиот црковен јамб, туку одѕвонувале со некоја
небесна боја и псалмоподобни напеви, од првиот Пентикостар на св. Климент, грмеле литургиски текстови, житија,
тропари, сите со пев испополнувани.
Се разбира, во нашите краишта процесот на пенетрација на византиската
цивилизација се одвиваше на повеќе начини, со трговската размена, преку
познатата византиска дипломатија, но погледнато гроссо модо, таа панетрација најсилно се остваруваше Pax Christiana, т.е. со ширењето на Евангелието и со византизација на словенската
култура. Така, високиот углед на Византија на Балканот, особено во нашите
краишта, надоаѓаше од привлечноста на христијанската религија, како религија на
писмото. Нашите предци биле пленети кога се запознавале со Евангелието на
својот мајчин јазик. Тие биле восхитени од божествената убавина на литургиската
служба, во која пеењето наликувало на песната на ангелите. Тоа што тие тогаш
духовно го приграбиле не можело да се спореди со ништо што виделе и чуле
дотогаш. Тоа им носеше голема духовна среќа и ги освојуваше нивните срца и
нивниот ум. Тие знаеја и длабоко чувствуваа од каде доаѓа таа убавина. Затоа го
обожаваа и боготворија Константинопол, на кој му дадоа свое име Цариград,
царски град. Се верувало дека неговата светост доаѓала од натприродните сили
присутни во неговите ѕидини, дека во нив биле заѕидани остатоци на прочуените
христијански свети места, дека е тој под непосредна заштита на небото. Тоа го
симболизира најголемиот христијански храм што е некогаш изграден на светот,
преубавата „Св. Софија“, во која богослужбата, со својата прелестна убавина,
била рајски восхит. Не знаевме, гледајќи ги библиските сцени живописани на
нејзините ѕидини и слушајќи ја божествената литургија, му велеле мисионерите на
Владимир во Киевска Рус, кога тој требал да ја донесе одлуката за која вера да
се одлучи, дали сме на небо или на земја!
Во православниот религиски фактор, втор по ранг во ширењето на византиската
цивилизација на нашиве простори беше новата книжевност, а со неа писмото и
јазикот. И тука големата мисија на светите Кирил и Методиј била од епохално
значење. Св. Константин – Кирил беше генијалниот изумител на глаголското писмо
и на старословенскиот јазик, св. Методиј, пак, првиот што ја превел речиси сета
Библија. Тој во предговорот на својот словенски Евангелистар ги објаснува принципите на својот превод од грчки на
новиот старословенски јазик, за чија основа послужил словенскиот говор што бил
во жива употреба кај Словените од Солунско, со позајмена и вградена грчка
фразеологија во него. За поверодостојно да ги
пренесе светите книги на словенскиот говор, Методиј вели дека решил нив
да ги преведе не буквално, туку по смисла и значење, задржувајќи некои назални
зборови од грчкиот јазик што немале старословенски еквивалент. На тој начин го
збогатил новосоздадениот јазик. Така е создадена новата словенска јазична
цивилизација со вера дека нивниот јазик е свет. Тој стана патоказ на нивната
сесловенска свест. Со тоа сите Словени јазикот на светите Кирил и Методиј го
прифатија како божји дар, станувајќи свесни дека сите зборуваат не само ист
јазик, туку дека и сите се’ еден ист род. На таков еден наднационален јазик, со
единствена и иста црковна тематска содржина, пренесена од грчките литургиски
книги, се создаваше наднационална книжевност – еден вид словенска верзија на
византиската книжевност. Книжевните дела што во тоа време се создаваа во
Бугарија, Македонија, Моравија, Србија, Хрватска, Русија, Чешка, Словачка – се
разменуваа и се пренесуваа како единствена книжевност која сите тие, без
исклучок, ја чувствуваа како своја. Така се создаде заедничка словенска
книжевност подеднакво блиска на сите и разбирлива за сите. Низ истиот јазик кој
бил јасен и разбирлив за нив, се создаваше космополитскиот дух на словенската
култура. Далеку пред Гете, беше тоа антиципација на неговата Weltliteratur. Постепено, заедно со создавањето и пренесувањето на јазикот за потребите на
словенските православни цркви, се пренесуваше и грчката химнографија и
псалмографија, односно литургиска поезија, како највисоко достигнување на
византиската усна уметност. Таа не се пишуваше за читање, туку за слушање. Тоа,
пак, се одвиваше така што паралелно со зборовите се пренесуваа и мелодиите кои
се користеа во богослужбата, а со тоа и принципите на византиското пеење и
византискиот систем на нотно бележење. Во литургијата јазичниот говор го
придружувал музички глас, со што се градела една неделива целост во црковната
литургија, бидејќи византискиот неумски систем бил мошне едноставен. Се
засновал на осум гласови, од кои секој се состоел од по два разделени
дијатонски тетракорда.
Химните, од секогаш важни за Византија, добија нагласена улога во Утрената
и во Вечерната. Со нив химнологијата се збогатуваше со нови поетски форми: на
пример, на стариот тропар му е додаден повеќестрофниот кондак, итн. Во формирањето на новите словенски цркви веднаш по
Светото писмо голема улога одиграле литургиските книги, меѓу кои најважни биле
литургиите на св. Јован Златоуст, на св. Василиј од Кесарија и др., познати
како Еухологион, Пентекостарион, Хеирмологион
и Октоехос. Тие подоцна биле
создавани како житија на светците, во
кои се опевало нивното христијанско јунаштво, што според Оболенски, „го
задоволувало копнежот на средновековниот човек по прекрасното и чудесното“.
Така се создаваше старата црковна книжевност која подоцна ќе ги вклучи византиските хроники. На тој начин, со
здобивањето на свој јазик и на своја книжевност, Словените како што вели
Оболенски, станале „нов народ“, или како велел пророкот Исаија, кога „божјиот
дожд од букви“ се излеал над Словените, тогаш се случил космички триумф: „На
тоа му се радувале и пустината и исушената земја, се веселел пустошот и
процутил како ружа. Процутил и изобилно се веселел, радувајќи се и
потпевнувајќи. Тогаш на слепите им се отвориле очите, а на глувите ушите,
куциот скокал како елен, а јазикот на немиот пропеал... Тие места ја виделе
славата Господова и убавината на нашиот Бог“.
Но што се случуваше потоа?
...
Дозволете ми, на крајот, прво на една непринудена искреност, иако сум
свесен дека малите средини не трпат голема искреност.
Македонија е мала држава, но една меѓу ретките земји во светот со толкава
богато и раритетно културно наследство. Во неа најсилен впечаток оставаат
христијанските споменици, кои ги исполнуваат „најблескавите страници од историјата
на народите што живеат во срцето на Балканот“. Чувствувам сега на крајот да
речам неколку збора за еден малку познат, а светски релевантен факт:
Ние Македонците сме чуден минлет
со почуден табиет. Така Бог не’ создал да не умееме да се пофалиме, туку
постојано да се оплакуваме. Тука сакам макар делумно да го негирам тој вроден
македонски адет. Чујте сосема накусо.
Откако рускиот византолог и историчар на уметниста Никола Окуњев, кој го
истражуваше манастирот „Св. Пантелејмон“ во Нерези, на падините на Водно во
Скопје, по откривањето на вредноста на првиот слој живопис, како откровение,
како гениј чистој и простоти, во сета неизмерна убавина, ја опиша познатата
фрескосцена „Оплакувањето на Христа“. Што таа ни откри, со што естетски не’
стаписа и нас и светот, зошто таа блескава антологиска сцена влезе во врвните
вредности на светското сликарство и што е тоа ново на светско-историски план?
Не можејќи и жалејќи што не можам да ја покажам, ќе прераскажам со зборови.
„За прв пат сцената е сместена во кружна отсечка, а не во правоаголник. Прв
пат ангелите плачат. За прв и последен пат Богородица, подземена од очајот, го
опчекорува мртвото тело на Христос. За прв пат е живописана сета емоционална
драма во која учествуваат небесните битија. Секоја фигура во сцената на
оплакувањето активно ги изразува своите драматични и тажни чувства, а над
секоја од неа се надвиснала депресија од тешката болка и жалост во мигот на
разделбата од Христос. За прв пат е насликан бакнежот на Богородица, кој до
Нерези е непознат во византиското сликарство. Над се’, во оплакувањето лебди
воздржана тага упатена кон мртвиот Христос – човек, син-единец, што го
овековечува лелекот, солзите, очајот. За прв пат Оплакувањето е слика на смртта, која го поистоветува крајот на
страдањето на смртниот човек со крајот на страдањето на бесмртниот Бог.“
„Св. Пантелејмон“ во Нерези со сите свои ликовни ансамбли, живописан од
непознат зограф, го отвори прашањето каде се појави европската ренесансна
уметност? На Балканот, во Македонија, односна на Исток или на Запад? Нерези е XII век (дуеченто). Ѓото ди Бондоне е
почетокот на XIV
(кватроченто). Ако доживувањето и драматичните и емотивни моменти се најважа
ликовна карактеристика на еден Ѓото, а тој е најголем и најмаркантен сликар кој
навести една нова гигантска епоха, ренесансната, тоа на сестетски многу
побрилијантен начин го имаме во Нерези речиси неполни две столетија порано.
Затоа Нерези и Македонија Иља Еренбург ги смета како предвесници пред Ѓото на
европската Ренесанса, а непознатиот нерешки живописец – тој фасцинантен мајстор
на бојата и нејзината музикалност, разлеана низ фигурите – на која тој и’ даде
примат, да го вредиме за светски великан во историјата на уметноста. Без
неговото сликарство во манастирот Св. Пантелејмон (Нерези), кое внесе нов
попредок во историјата на сликарството од XII век па натаму, повеќе не може да се проучува
византиската уметност. Без Нерези денес е неможно да се разберат цели столетија
на ликовниот развиток на уметноста во Средниот век, зашто тој ја воздигна на
величествен начин, две неполни столетија пред Бога, познатата ренесансна
парадигма, непосредниот човек од срце и душа, од крв и месо, познатиот Uomo Universale.
(изв. „Историја на културата на почвата на Македонија – ЕПОХА СВ. КЛИМЕНТ
ОХРИДСКИ)
No comments:
Post a Comment