Вања Сутлиќ: КАКО ДА ГО ЧИТАТЕ ХАЈДЕГЕР

Увод во проблематското ниво на „Sein und Zeit“ и околните списи

ДОДАТОК

Бремето на едно мислење

УВОДНА НАПОМЕНА

U ozujku 1966. Heidegger je, u povodu clanka “Ponoc jedne svjetske noci” (“Spiegel”, br. 7 od 7.2.1966, str. 111-113), urednistvu “Spiegel”-a uputio citateljsko pismo. To pismo glasi:

-Neistina je da sam za vrijeme svog rektorata (kraj travnja 1933. do veljace 1934) svojem ucitelju Husserlu u bilo kojem obliku zabraniot pristup na Sveuciliste.

-Neistina je da su 1933. bili s moje strane prekinuti odnosi s Husserlom i Jaspersom.

-Neistina je da je professor Ritter, kao jedini clan nastavnog tijela Sveucilista, sudjelovao na pogrebu Husserla, a isto tako neistina je da se professor Ritter godine 1952. suprotstavio mojem umirovljavanju.

-Na slici, str. 113, zabiljezena obznana nije se dogodila 1934, nego u jesen 1933.

-Odricem se od zauzimanja stava spram neznatnije netocnih navoda.

Martin Heidegger

Freiburg

(“Spiegel”, br. 11, od 7.3.1966, str. 3).

Ovi navodi javili su se i prije, u literaturi, listovima i drugdje, pa je urednistvo protumacilo ovo reagiranje kao “oprezno ukazivanje ‘Spiegel’-u da je Heidegger spreman izjasniti se o predbacivanjima” (“Spiegel”, br. 23, od 31 svibnja 1976, str. 3).

Razgovor koji smo preveli iz cit. broja, str. 193-219, odrzan je 23. rujna 1966. Glavni urednik Rudolf Augstein и odgovorni redactor za filozofiju Georg Wolff razgovarali su s Heideggerom u njegovoj kuci u Freiburgu. Heidegger je taj razgovor, po navodu “Spiegel”-a (1. c., str. 5), a s obzirom na temu: slucaj „1933“, nazvao prinosom “javno objasnjenju mojega slucaja”. Heidegger nije htio da razgovor bude objavljen za njegova zivota. “Spiegel” (…) navodi njegove rijeci: “Nije to ni ponos ni svojeglavost, nego jedino skrb za moj rad. Njegova zadaca je s godinama postajala sve jednostavnija, a to znaci u polju misljenja: sve teza”.

Razgovor ne prevodimo, dakako, samo zbog zanimljivosti obavijesti, izvjesca i ispravki. On sadrzi i teme koje ovako jednostavno i pregnanto nisu nigdje drugdje bile formulirane, mozda bas zbog zurnalistickog inzistiranja na njima. Iako je posve vjerovatno da je tekst razgovora u cjelini vjerodostojan, nacin na koji je prezentiran nosi ocito senzacionalisticko-zurnalisticki trag. Tako su najava na naslovnoj strani “Filozof i Treci Reich”, kao i izabrani naslov za cijeli razgovor “Samo nas jos jedan Bog moze spasiti” (str. 193), ocito istrgnuti iz konteksta razgovora. Mi smo povod razgovora naslovili tako, kako on po svojoj naravi i sadrzaja, jednostavno jest: “Razgovor s Heideggerom 23. rujna 1966”. Kad bi se inzistiralo na kakvom redakcijskim naslovu, mogla bi se mozda navesti osnovna i zakljucna, jednostavna i teska Heideggerova misao: “Za nas danasnje je velicina onoga sto valja misliti prevelika”.

Pitanja “Spiegel”-a krecu se, sto se tice dogadjaja oko 1933, u okviru navoda citiranog clanka (br. 7, od 7.2.1966) zbog kojega je Heidegger uputio citateljsko pismo, objavljeno 7.3.1966).

Napominjemo da sljedeci Heideggerov razgovor, koji se misaono slaze sa Die Selbstbehauptung der deutschen Universitat. Das Rektorat 1933/34 (V. Klostermann, Frankfurt a. Main 1983), govori vise o Heideggeru, nego sva dosadasnja apologetska i tuziteljsko-optuzujuca literatura. Najbolji autori knjiga i clanaka koji se bave tim razdobljem, kao sto su O. Poggeler, A. Schwan, F. Fedier, O. Biemel, V. Franzen, H. Arendt, F.-W. v. Hermann, B. v. Allemann i dr., literarno stvarno zaostaju za majstorovom rijeci.

Razgovor s Heideggerom 23. rujna 1966.

SPIEGEL: Gospodine profesore Heideggeru, svaki put smo iznova ustanovili  da Vase filozofijsko djelo osjecaju ne narocito dugotrajni dogadjaji Vaseg zivota koji nikada nisu bili osvijetljeni.

HEIDEGGER: Mislite na tridesettrecu?

SPIGEL: Da, prije toga i poslije toga. Mi bismo to stavili u vecu svezu i odatle dosli do pojedinih pitanja koji se cine vaznima, otprilike: kojih mogucnosti ima da filozof djeluje na zbilju, pa i na politicku zbilju?

HEIDEGGER: To su vec vazna pitanja; mogu li odgovoriti na sva? No najprije moram kazati da prije svojeg rektorata nisam ni na koji nacin politicki djelovao. U zimskom semestru 1932/33. imao sam dopust, te sam uglavnom bio gore u svojoj kolibi.

SPIEGEL: Kako je doslo do toga da ste postali rector Sveucilista u Freiburgu?

HEIDEGGER: U prosincu 1932. izabran je za rektora susjed von Mollendorf, ordinarius za anatomiju. Petnaesti travanj je na ovdasnjem Sveucilistu nastup sluzbe novog rektora. U zimskom semestru 1932/33. cesce smo govorili ne samo o politickom polozaju, nego napose o polozaju sveucilista, o – dijelom bezizglednom – polozaju studenata. Moj sud je glasio: koliko mogu prosuditi stvari, ostaje jos samo ta jedna mogucnost – zajedno sa snagama izgradnje, koje su zaista jos zive, pokusati da se zahvati razvoj koji dolazi.

SPIEGEL: Vidjeli ste, dakle, neku vezu izmedju polozaja njemackog sveucilista i politicke situacije u Njemackoj uopce?

HEIDEGGER: Dakako da sam pratio politicke dogadjaje izmedju sijecnja i ozujka 1933, te o tome prigodice i razgovarao s mladjim kolegama. No moj rad je bio posvecen jednom opseznijem izlaganju predsokratovskog misljenja. Pocetkom ljetnog semestra vratio sam se u Freiburg. U medjuvremenu, professor von Mollendorf je 16. travnja stupio u sluzbu rektora. Jedva dva tjedna kasnije, tadasnji badenski Ministar kulture razrijesio ga je te sluzbe. Vjerovatno je zeljeni povod za tu ministrovu odluku pruzila cinjenica sto je rektor zabranio da se u Sveucilistu izvjesi tzv. zidovski plakat.

SPIEGEL: Gospodin von Mollendorf bio je socijaldemokrat. Sto je poduzeo nakon svojeg smjenjivanja?

HEIDEGGER: Jos na dan svojeg smjenjivanja dosao je von Mollendorf k meni i kazao: “Heidegger, sad Vi morate preuzeti rektorat”. Upozorio sam ga da promisli kako mi nedostaje svako iskustvo o upravnoj  djelatnosti. Tadasnji prorektor Sauer (teolog) me je medjutim, isto tako zestoko snubio da se kandidiram za novi rektorski izbor, jer je inace postojala opasnost da za rektora bude imenovan neki funkcioner. Mladje kolege, s kojima sam vise godina razgovarao o pitanjima oblikovanja sveucilista, salijetali su me da preuzmem rektorat. Dugo sam se ustrucavao. Konacno sam se izjasnio spremnim da sluzbu preuzmem samo u interesu Sveucilista, ako bih mogao biti siguran u jednoglasni pristanak plenuma. Medjutim, ostale su sumnje u moju prikladnost za rektora, tako da sam jos ujutro onog dana koji je bio utvrdjen za izbor otisao u rektorat i prisutnom smijenjenom kolegi von Mollendorfu i prorektoru Saueru izjavio da  ne mogu preuzeti sluzbu. Na to su mi obojica kolega odgovorili da je izbor tako pripremljen da sada vise ne mogu odstupiti od kandidature.

SPIEGEL: Potom ste se izjasnili posvemasnje spremnim. Kakav je onda bio Vas odnos spram nacionalsocijalista?

HEIDEGGER: Drugi dan po mojem preuzimanjem sluzbe pojavio se u rektoratu “studentski vodja” sa dva pratioca, te iznova zahtijevao da se izvjesi “zidovski plakat”. Odbio sam to. Tri studenta udaljise se s primjedbom da ce zabrana biti prijavljena studentskom vodstvu Reicha. Nakon nekoliko dana telefonski je nazvala visokoskolska sluzba  SA u vrhovnom vodstvu SA, SA-grupni vodja dr. Baumann. Zahtijevao je da se spomenuti plakat izvjesi, kako je vec ucinjeno na drugim sveucilistima. U slucaju odbijanja imao bih racunati  sa smenjivanjem, ako cak ne sa zatvaranjem Sveucilista. Pokusao sam za svoju zabranu dobiti potporu badenskog ministra culture. Ovaj je izjavio da nista ne moze poduzeti protiv SA. Pa ipak, svoju zabranu nisam povukao.

SPIEGEL: To dosad nije bilo poznato.

HEIDEGGER: Motiv koji me je uopce odredjivao da preuzmem rektorat spomenut je vec u mojem frajburskom nastupom predavanja godine 1929. – Sto je metafizika?: “Podrucja znanosti daleko su jedna od drugih. Nacin obradbe njihovih predmeta iz osnove je razlicit. Ta raspadajuca mnostvenost disciplina danas se odrzava zajedno sa nekom znacenju jos samo tehnickom organizacijom sveucilista i fakulteta, te praktickim usmeravanjem struka. Nasuprot tome, odumrla je ukorijenjenost znanosti u njihovoj bitnoj osnovi”. Sto sam u pogledu tog – u medjuvremenu danas ekstremno izopacenog – stanja sveucilista pokusao za vrijeme svoje sluzbe, izlozeno je u mojem rektorskom govoru.

SPIEGEL: Pokusali smo utvrditi kako se i da li se to ocitovanje od 1929. poklapa s onim sto ste 1933. kazali u svom nastupnom govoru kao rektor. Ovdje izvlacimo jednu recenicu iz konteksta: “Mnogoopjevana ‘akademijska sloboda’ odbaciuje se s njemackog sveucilista; buduci da je ta sloboda bila kriva, jer je samo nijecna”. Vjerujemo da smijemo predpostaviti  da ta recenica izrazava bar dio shvacanja od kojih se i danas jos niste udaljili.

HEIDEGGER: Da, ja i stojim uz to. Jer ta akademijska “sloboda” precesto je bila samo negativna; sloboda od truda da se upustimo u ono sto znanstveni studij zahtijeva u pogledu promisljanja i osmisljanja. Uostalom, ne bi trebalo da recenica koju ste izuzeli bude pojedinacno citana, nego u svojoj svezi; tada se razjasnjava sto sam htio da se razumije s “negativnom slobodom”.

SPIEGEL: Dobro to se razumije. Vjerujemo ipak, da cujemo jedan novi ton u vasem rektorskom govoru kad Vi tamo, cetiri meseca nakon Hitlerova imenovanja za Reich-kancelara, na primjer, govorite o “velicini i velicanstvenosti tog proloma”.

HEIDEGGER: Da, bio sam u to i uvjeren.

SPIEGEL: Dali bi ste mogli jos objasniti?

HEIDEGGER: Rado. Tada nisam vidio drugu alternativu. Pri opcoj zbunjenosti mnijenja i politickih tendencija 22 partije, valjalo je naci jedan nacionalni i prije svega socijalni stav, otprilike u smislu pokusaja Friedricha Naumanna. Mogao bih dati samo jedan primjer, ovdje citirani napis Eduarda Sprangera koji daleko nadmasuje moj rektorski govor.

SPIEGEL:…

(изд. “August Cesarec” Загреб)

ДАНЕ КРАПЧЕВ: Изминатиот пат

1.

ПОЛИЦИСКА И ПРАВНА ДРЖАВА

Европските држави во Светската војна се беа простиле од полициските режими. Исклучок правеа една-две држави, како на пр. Русија и Турција, коишто беа, како и што сега се, колку европски, толку и азијатски земји. Само во тие две држави полицијата можеше да располага со личноста, имотот и животот на човекот.

Западно-европските држави одамна ги соборија, и тоа најчесто преку револуција, полициските режими. Таканаречениот Стар режим во Франција и другаде, беше режим на полициска држава. За време на „Стариот режим“ полицијата беше омнипотентна. Немало кој да ја контролира и да ги зауздува нејзините произволни постапки. Зад полицијата, разбира се, стоеле највисоко поставените лица и луѓето без одговорност.

Уставниот поредок не е само господство на народното мнозинство. Преку уставниот систем, граѓанството целело да ја осигури од произволни однесувања и посегателства човечката личност, потоа човечкиот живот и имот, убедувањата и совеста на одделни луѓе. Ете затоа преку уставниот режим се обезбедуваат граѓаните, не само од волунтаризмот на полицијата, туку и од.посегателството на самите законодавци. Страшна ерес е дека законодавните тела можат да изгласуваат какви закони им се ќефне да гласаат, дури и такви, со кои што се уништуваат гаранциите на човечката личност.
Едно такво разбирање на работите не е далеку од сфаќањето на полициската држава, против која човештвото се борело со векови. Затоа што демократијата е медал со две лица: од една страна, владеење на мнозинството, а од друга - осигурување и продлабочување на личните слободи и права, како и персоналната неприкосновеност.
За гарантирање на приватноста од произволности и неоправдани посегателства, токму за таа цел, во уставни системи власта се дели на три дела: законодавна, извршна и судска, со цел преку нивното ограничување, тие меѓусебно да се контролираат. Сето тоа е создадено за да се гарантира човечката личност и човековиот живот од какво и да е незаконито посегателство.
...Во правните држави, во земјите во кои царува вистинската власт на народот, полициската служба му служи на целото „пучанство“, врз кое се крепи нејзината управна моќ.

(весник „Зора“ – Софија, 16 декември 1922 год. бр. 1062)

2.

ПОД НЕГОВО ЗНАМЕ

Христос ја симболизира правдата и вистината. На Рождеството Христово се родиле, според христијанските поимања, возвишени добродетели, кои човек се стреми да ги достигне уште пред многу векови. За да ги издигне до највозвишените идеали на човештвото, Христос себеси се жртвуваше и ги понесе страданијата на крстот.

Христос се родил таму каде што столетија пред него, се развила човечката култура и го достигнала свој полн расцут. Асиро-Вавилонските и египетските паметници, кои што се издигнуваат врз земјата од мракот на минатото, се најблескавиот доказ за тоа. И сега весниците соопштуваат за многу откритија на златни тронови украсени со слонова коска в Египет. Сигурно во пазувите на земјата лежат уште многу споменици што, според убавината и богатството, може да им бидат соперници на современите монументи.

Меѓутоа, на античкиот свет му биле туѓи концептите за правда и справедливост, за кроткост и човештина.

На пример, за асирските цареви, во земјата која е суштинска лулка на Христијанството, било најголема гордост да се разораат градовите на нивните противници и да им се одере кожата на победените пленици. Пророкот Еремија во Библијата, низ крвави солзи и пискотници, ни расправа за деструкцијата на Ерусалим и за протерувањето на целокупното население од Јудеја в Асирија. Учењето на Назаретјанинот е реакција против жестокостите на античкиот свет, против крвавите произволности на неограничените тирани, против страдањата и материјалната мизерија на човекот. Не туку-така името на Исус се врзува со правдата и хуманоста.

Во времето на Христос, земјите на античката цивилизација беа под римско владение. Со римските легионери и преку робовите се разнесе Христијанството низ „необјатните“ римски провинции. След вековите, Христијанството стана господаречка религија во цела Европа.

Арно ама, долго време на нашиот континент тоа требаше да ферментира, се’ дури не се изроди реформаторското движење, вистинското Христијанство на Западот. Реформацијата е таа која што ги изработи современите политички начела и доктрини, па ги сврза со Христијанството. Кромвел и неговите сподвижници и секташи го изработија и приложија парламентаризмот и речиси сите уставни правила, коишто минаа низ Соединетите американски држави и Француската револуција, за да стасат и до Балканскиот полуостров.

Под знамето на Христијанството од епохата на Реформацијата, беа ограничени не само кралската власт, ами и власта на владата. Таа беше разделена на законодавна, извршна и судска. По пат на револуција, се објави дека ниедна од властите не смее да ги прескокнува границите на другите две. Се востанови парламентарна и финасова контрола на извршната власт. Установено беше тврдото правило дека законите не може да важат ретроактивно, дека во криминални случаеви, обвинетите треба да се судат од страна на судечки совети и тн. Тоа се современите политички правила, кои со посредство на Реформацијата, се поврзани со христијанското учење.

Тоа што Реформацијата го издигна на највисок пиедестал е човековата личност, слободата на свеста и убедувањата, како и неприкосновеноста на индивидуата. Тој индивидуализам, наследен од претходната ера на Ренесансата, преку Реформацијата, се поврзува со Христијанството. Човекот како личност е издигнат на недосегливо ниво од страна на Ренесансата и Реформацијата. Оттука минува низ Француската револуција и се овоплотува во Универзалната декларација на правата на човекот и граѓанинот.

...

(изв. Данаил В. Крапчев – ИЗМИНАТ ПАТ 1906-1936; Strumski.com)

Розмари Колборн Томкинс: Англо-Руските дипломатски односи 1907-1914

Глава VI

БРИТАНИЈА, РУСИЈА И БАЛКАНСКИТЕ ВОЈНИ

In the autumn of 1912 the Balkans exploded, and Europe once more faced international crisis. Russia and England again had to review their commitments to each other through the complexity of European diplomatic relations. The formation of the Balkan league and the Balkan wars of 1912 and 1913 meant diplomatic involvement for both nations and served to emphasize further their dependence on each other and on the European balance of power.

Although Anglo-Russian friendship was dangerously weak at the end of 1911, both nations sincerely desired a period of tranquility in the Balkans. Britain was increasingly anxious over the unfortunate circumstances of the Ottoman Empire, both because of British commercial interests in the area, and because Britain had no desire to follow a policy which would cause unrest among the vast Moslem population in her colonial possessions. Russia, frustrated in her attempts to open the Straits and to control the events in the Balkans, was also concerned with the cause of peace. Her military and government officials were painfully aware that Russia was still not ready for war. Unlike Britain, however, Russia had vital interests in the Balkans and could not be content to sit back and pass up the opportunity to increase her prestige at the expense of Turkey. In her own eyes, her actions were not designed to bring about war. Russia saw instead her encouragement of Balkan cooperation as a precaution and hoped to introduce an element of stability into potentially volatile situation. In true Russian fashion, her diplomats envisioned themselves guiding the Balkan union, able to control the troublesome states both in the interests of Slavdom and more, and more important, of the Russian Empire. Their mistaken evaluation of their own abilities both frustrated the desires of their British partner and brought Europe to the brink of a general War.

The Tripolitanian War had aroused fears in London and St. Petersburg that the Balkan states might take advantage of Turkey’s difficulties to attack the European provinces. The Balkans had long history of conflict among themselves. Although attempts to establish a league of Balkan states had been made on several previous occasions, they had produced no agreements. On 25 December 1908 Izvolski had made a speech in the Duma in which he openly favored the creation of a Balkan League. Sir Edward Grey would have been happy to demonstrate to his critics some improvement in the Balkans as a result of the Anglo-Russian cooperation there; moreover, in December 1908 Grey probably wished to assure Izvolsky of continued British friendship in spite of the obviously reluctant help offered during the annexation crisis. He therefore responded favorably to the speech and wired the British ambassador in St. Petersburg:

Izvolsky speech seemed to me very satisfactory… I am glad he emphasized the need for a community of feeling between the Balkan states and the combination of all three of them with Turkey for defense of common interest. I am quite in favor of this and will encourage it, whenever I can.

Negotiations for an alliance had actually begun between Serbia and Bulgaria in 1909, but differences in the two countries’ attitudes toward Austria had precluded the agreement. Still another attempt to form a league including Turkey came from Charykov in Constantinople before his retirement. Until 1912 however, the Balkan states had no united policy that would allow them to act against the Ottoman Empire.

Edward Grey would have liked to have seen a revival of Austro-Russian cooperation in the Balkans, because he thought, as the two great powers most intimately involved there, they would be most successful in maintaining peace. English reluctance to become involved in the Balkans again was clearly demonstrated by Arthur Nicolson, who wrote to the British Minster in Sofia “…we have so much on our hands elsewhere, that we have no wish to add to our responsibilities”.

Russia however, had other plans which did not include rapprochement with Austria. Although authorities do not agree on the amount of influence Russia was able to exert on the establishment of the Balkan League, Balkan cooperation certainly had the approval of official Russia and the assistance, both competent and meddlesome, of several Russian diplomats in Balkan countries. Even while Charykov launched his unsuccessful venture to open the Straits and establish a Balkan-Turkish alliance from Constantinople, more successful efforts were underway in other parts of the Balkans.

After 1908 Balkan unity was stimulated not only by a encouragement of Russians, who were interested in recouping the disgrace of the Bosnian annexation, but also by the severe Turkification policy of the Young Turks. The intense nationalism of the Turkish regime resulted in oppression and persecution for the Christian and Slavic population of the Empire, and sporadic revolts occurred throughout the entire Balkans. Revolutionary bands in Macedonia and Albania proved especially persistent, but revolutionary activity occurred in every state, frequently with the approval and cooperation of government officials.

Russian officials renewed steps toward fostering Balkan unity in the spring of 1911, even before Foreign Minister Sazonov went on leave to recuperate from his long illness. The overtures came from Nicholas Hartwig, the Russian Minister to Serbia, who eagerly supported the cause of Slavic interests against Turkey, and who wanted Russian policy to follow his lead. Sazonov had encouraged Hartwig’s actions, but when, in the Foreign Minister’s absence, Hartwig requested permission to meet with Nekliudov in Sofia to renew negotiations toward an alliance between Serbia and Bulgaria, the Russian Foreign Office refused. Acting Foreign Minister Neratov, always hesitant to act forcefully, could only caution Hartwig that any such negotiations must be carried on in the utmost secrecy, so as not to disturb the European powers. Then, and several times later, Neratov voiced his reluctance to became actively involved in such a plan.

Few other circles in Russia were so apprehensive about Russian participation in forming a Balkan alliance. Some Russian officials thought it might hasten a revolt against Turkey, and despite Russian espousal of the Slavic cause, an ambiguity concerning the status of the Straits was always present in Russian policy. Russia demanded hegemony at the Straits, by whatever means, and it was not always evident that the demise of the Turkish Empire would bring this desire about. Always prompted more by national self-interest than by ideological consideration of Panslavism, the Russian government would not hesitate to cooperate with the Turks to gain their desires. Along the same line, some Russian officials thought that direct Russian military and financial aid might allow Russia greater control of Balkan activities than an alliance. Aid of this sort had proved successful in containing the actions of Montenegro. In any event, Neratov’s warning fell on deaf ears. Hartwig and Nekliudov instead began active encouragement of Balkan unity. Indeed, they were pursuing the line that was most popular in Russia, especially in the press and among the people.

Hartwig’s firm convictions that Russia must support Slavic nations against the Turks and against Austria, and that it was Russia’s destiny to establish control over the Straits, always influenced his actions.

…

(“Anglo-Russian Diplomatic Relations 1907-1914”, THESIS presented to the Graduate Council of the North Texas State University by Rosemary C. Tomkins; Denton – Тексас, мај 1975)

Вито Марковиќ: ФИЛОЗОФИЈА НА ОСАМЕНОСТА

ФИЛОЗОФИЈА САМОЋЕ

...

Говоре ми: „Лош глас те бије“. Лепо. У њему уживам.

Говоре, а ја их не слушам. Сам сам себи средиште. Све што је изван мене, ја једноставно, не примећујем. Моја истина није у другима, она је у мени.

Ја сам се, наиме, некад давно, појавио као змија, а онда сам задобио обличје шугава човека. Болест сам која хода. Нема оног ко ме подноси лако. Пролазим кроз свакога, мимо очекивања, довољно брзо, као светлост кроз бистро стакло.

Слабе природе, без унутрашњег жара, тешко ме подносе. По њима, у мени одјекује глас животиње. Не сналазе се у мојим разлозима.

Још као дечак, у „игри животиња“, узимао сам за себе улогу лава. Његовим одликама плашио сам децу родитеља од угледа и богатијег имовинског стања. Терао сам их да ме, на начин искрених поданика, у игри, славе и високо подижу, да моје мане и врлине једнако узносе и величају. Уколико неко на то не би пристајао, ја бих, одједном пред свима, колачајући очима, зашкрипао зубима, позеленео у лицу, узео упаљену зубљу луча и запалио први стог сена, оштро говорећи: „Овако ће ноћас горети твоја кућа“. Претњом и страхом постизао сам свој циљ.

Од тада, па до дона данашњег, то ме пунило осећањима велике важности. Мој раст изнутра, ништа није могло успорити, а од себе, одважна и јака, нисам одустајао. Тај чин испрва, нико заозбиљно није узимао, јер није спадао у крупне прекршаје. После, када сам се снагом духа опасо, већ је било касно да ме умање и у расту зауставе. Ипак, да би ме бар донекле омели, иза мојих леђа, сејали су многе клеветнике. Ови су, као пси, лајали и вратове истезали, али ја се на њих нисам освртао. Исувише су за мене били слаби, да бих на њих драгоцено време просипао. Препуштао сам их строгом времену и њиховој голој судбини. Један ппо један, у пољу постојања, падали су, нестајали. Патио сам и туговао ако међу клеветницима није било, за мене, јаких гонилаца. Одувек сам држао да је повлаштен онај ко у животу има гласовите противнике и одлучне гониоце. То доказује, у часу разборитости, да је жив и због тога може бити поносан у себи.

Како сам се сама себе бојао, више него непријатеља, сузбијао сам у себи потребу превише да сањам. Неговао сам јаку вољу, снажио душу, у немаштини живео скромно, и био оштар. Изграђивао сам карактер строга и одважна човека, само зато да бих имао права ласкавце и кукавице вређати. У маси сам се издвајао узвишеним говором који се није лако заборављао. Могао сам њиме сваког преокренути, па чак и непријатеља за себе задобити. Када сам говорио, и онај ко није хтео, морао је заћутати, јер одлучношћу на то сам га нагонио. Ако сам имао против себеудружене и славољубне противнике, гледао сам да их превазиђем лукавошћу, не улазећи у њихову клопку. Једног поп једног, из круга непријатеља, издвајао сам и придобијао на своју страну. Чак и ономе, који је од њих био најтврдђи и највише ме мрзео, ласкало је када бих га лепим речима ословио: „Откуд ти међу овиме?“ Сваког од њих, кад се издвоји из целине, лако је савладати, јер нико засебице, не поседује стварну снагу.

Појединац издвојен из целине, има срце зеца, а мишице врапца.Лако га је, упорним гледањем међу очи, омекшати и преваспитати. То је у извесном смислу, обрађивање жртве, у четири ока, без присуства сведока. Имаш га у рукама, све дотле док га држиш у забуни. По његовој представи, све док га можеш уплашити, ти си самосталан и велики, а он је нико и ништа, без ослонца, мали. Ако хоћеш да си над њим, твоја одлучност дакле, мора бити стална. Ти се као Бог, у његовим очима, увечаваш, а он у твојим, као грудва снега, топећи се – смањује. То ти, према унутрашњој снази коју поседујеш, даје неко неписано, право над њим да се издижеш. Онпристаје на то, свој врат у твоје руке, ставља добровољно. Док је био у мноштву, у ствари није припадао себи, а у теби, када те је открио, види себи сличнога. Открива кроз тебе, да он није оно што мисли да јесте и зато жуди за твојом величанственом надмоћношћу. Напушта гомилу слабих, као гомилу варалица, јер верује теби. Одједном помоћу тебе, собом жели постојати. Са гомилом не жели више да има састава. Осамостаљије се. Бежи у самођу. У њој налази пут до нове свести. Тај пут га води до нове суштине. Заборавља на себе. Није више дете чисте реалности. Сања.

Оно што ти је на почетку, у вези с њим, било забавно постаје ти сада досадно. Кажеш: „Ја сам његова идеална слика коју следи. Он ме обожава, а ја њега презирем, јер га властите снага унижава. Несигуран је. За његово добро ја бежим.“

И бежим.

Тражим своје место у свету, гнездо, из којег ћу се оглашавати. Тражим себе за себе, нимало за другога.

Нестанем на извесно време, па се појавим изненада, као киша из ведрог неба.

Волим рушевине старих градова, тајанство ноћи и понора.

Гледам често, усамљен и тужан, у далеке врхове високих планина, тихо говорећи: „Да нисам човек, верујем био бих планина. Њена снага и загонетност одређују моју судбину“.

Бирам себе за себе према моралним и интелектуалним способностима, према дрскости коју могу поднети. Опонашам орла на небу, змију на земљи. Противно обичајима, у народу који подмукло ћути, говорим снажно и изазовно. Говор је моја потреба, хладна вода у пустињи. Да не говорим, често и дрско, ја бих излудео.

На главном друму, у самоћи, презирући споредни пут, говорио сам и певао, као лав са устима славуја. Кад год бих осетио да ће моја самоћа, приближавањеим другога бити угрожена, ја сам беажао. Нисам желео, себи несличнога, за себе везати. Са још неким не би био идеално сам. Он би ми сметао да, у властитој самоћи, имам цео свет себи за противника. У присуству другога, ако тај други није по мојој мери, ја сам слаб, изнутра пуст и мртав. Не могу се, усредсређен на себе, довољно добро волети. Не напустим ли га, брзо и ослучно, себе сам изгубио.

Веома је важно најпре, пењати се у себи, па тек онда у другима. Ко се у себи довољно, као биће, не узвиси – никад друге неће моћи надмашити. Непријатељство ће му падати тешко, туговаће, изнегаваће опасности и несреће. Заборавиће да почива на властитој снази. Уместо да пева, зато што га нико не разуме, у својој метафизичкој усамљености, као напуштена жена, очајаваће. А зашто? Зато што у себи има дубоку долину у којој му, као лешина, снага духа лежи.

Да не би дошло до припитомљавања чула, на време сам као змија, раскинуо везе са родбином. Њихова себична нежност и мала потпомагања наносила су ми штету. Увек су ми помагали, у животу, симболично, тек толико да не пропаднем посве. Бојали су се, ако би у мене више улагали, више од себе би ме ојачали. У мени нису гледали људско биће, него делић своје имовине скрајнуте и заборављене. Коклико је то тачно нека каже један сан. Укратко, ево га.

Лежим. Помисле да сам мртав. Долазе ми на сахрану. Све моје мане у врлине претварају. Плачу. Таман да ме спусте у гроб, ја се усправим. Разочарани у души, сви од мене оду.

Свако ко је био склон у детињству саморазарању, сигурно је, слично мени, носио у себи велико проклетство. Само они проклетници који су се, у себи, на велика дела одредили, заиста знају шта је то слатка патња. Најнесрећнији су срећни, јер живе живот без узвишеног повода. Несрећнима је за живот повод срећа, чезну за њом; у тој чежњи ништа их не може збунити.

Ето, ја такве чежње, иако сањар, нисам имао. Знао сам да велике среће, без велике и реалне борбе, нигде нема. Чисту срећу, ту малограђанску категорију, нисам желео. Нисам био толико плашљив да бих само о њој сањао. Имао сам веће изгледе ако играм на несрећу. Тако ме ништа није могло изненадити. Мање сам, пред другима, откривао своја осећања.

Раста сам, младост је пролазила. Сама помисао да морам имати своје значење, терала ме на стицање снаге. У време, кад животиње и људи спавају, устајао сам и кријући се, подизао камен високо изнад своје главе. Постао сам, с обзиром на физичку и умну равнотежу, најбољи стваралац своје прве снаге. Само прва снага је права снага, природна, невина, неизвештачена. Она је припадала пола мени, пола свету снова. Како сам старио, зачудо све је мање припадала мени, а више свету маштања. Опасност је постојала, ако се вољом не извадим, да посве одлутам у нереални свет сањара. Али самом себи, пред огледалом, очију намргођених, пружио сам отпор:

„Не иде више тако, сањалицо! Зар си на себе заборавио. Време за сањање није повољно“.

После прекора и физичког самокажњавања, спречио сам своју властиту пропаст. Ударцима по лицу и устима направио сам од себе разумно створење.

Поседовао сам необичан дар да посматрам свет. Био сам упијач времена. Нисам подлегао туђој игри и утисцима. Имао сам своја правила у свету ризика и опасности. Све или ништа било је моје начело.

Моји напори да се разликујем, уродили су плодом. Видео сам да то користи. Почео сам, као луда коза, шиштећи да корачам укосо. Играо са,, за разлику од других, слатко и једноставно, промашена човека. На почетку као такав, за све животне представе, добијао сам бесплатне улазнице, а после када сам заиграо на јаке противнике, схватили су да су били преварени. Зато, у односу на њихову снагу, моја снага морала је бити двострука.  За друге мени је било горко постојати, за мене – мени је било занимљиво трајати. Увек сам, у себи, самоуверено говорио: „Све што је опасно, у складу са мојомк природом.

Имао сам обичај да мистификујем себе, своје моћи и способности. Када сам најслабији, ја сам говорио: „Увећана је моја снага“. То препознајем по проклеству које ме тера да се борим за достојну улогу у животном комаду свога времена.

Држим се себе, свога пута. На основу себе, своје властите снаге, свуда показујем мач витешке и оштре воље. Без тог мача не бих тако јасно припадао себи.

Ћесто сам се, у тренутцима разочарања, наиво питао: „Како управљати собом? Како припадати себи? Како постојати гордо?“ ех, то како! „Најбоље је“ – одговарао сам – „пре свега, имати један замишљени брег. Ићи према њему. Пењати се, час јасно, час нејасно, сањати; разбијати сновима своју унутрашњу монотонију.“

Треба дакле, ићи према циљу, али не досезати га нагло. Не колебати се.

Тај шапат младалачких година, понављао сам у себи, као папагај научену песми. Слушао сам себе, свој сан; улазио у суштину стави и појмова.

„Час је лова,“ – певуцкао сам често.

„Укључујем се у поход.

На небу видим свој лик,

на земљи га нема.

У складу са виђењем,

расту ми крила.

Летим испод хладног сунца,

Носим сва својства орла.

Од малог почетка,

ка великом завршетку,

свој лет извијам.“

(изд. КЗ „ЅВЕЗДАРА“ - Белград, 1988 год.; стр. 15 - 20)

Ричард Филипсон Дан-Патисон: НАПОЛЕОНОВИТЕ МАРШАЛИ

X

AUGUSTE DE MARMONT, DUKE OF RAGUSA

Marmont hurried back to Italy in time to join Bonaparte's staff an hour before the battle of Arcola. The Austrians were making their last effort to relieve the fortress of Mantua, and it seemed as if they would be successful, as Alvinzi had concentrated forty thousand troops against twenty-six thousand. The French attempted a surprise, but were discovered, and for three days the fate of the campaign hung on the stubborn fight in the marshes of Arcola. It was Marmont who helped to extricate Bonaparte when he was flung off the embankment into the ditch, a service which Bonaparte never forgot. Diplomatic missions to Venice and the Vatican slightly turned the young soldier's head, and his chief had soon to give him a severe reprimand for loitering among Josephine's beauties at Milan instead of hastening back to headquarters. But to a man of Marmont's character one word of warning was enough; his head governed his heart; glory was his loadstar. Ambitious though he was, he was essentially a man of honour and fine feelings, and refused the hand of Pauline Bonaparte for the simple reason that he did not truly love her.

A year later he made a love match with Mademoiselle Perrégaux, but differences of temperament and the long separation which his military career imposed caused the marriage to turn out unhappily, and this lack of domestic felicity spoiled the Marshal's life and nearly embittered his whole character, turning him for the time into a self-centred man with an eye solely to his own glory and a sharp tongue which did not spare even his own friends. Yet in his early days Marmont was a bright and cheerful companion and no one enjoyed more a practical joke, getting up sham duels between cowards or sending bogus instructions to officious commanders. But fond as he was of amusement, even during his early career he could find delight in the society of men of science and learning like Monge and Berthollet.

After the peace of Campo Formio he accompanied his chief to Paris, where an incident occurred which illustrates well the character of the two men. The Minister of War wanted detailed information regarding the English preparations against invasion, and Bonaparte offered to send his aide-de-camp as a spy. Marmont indignantly refused to go in such a capacity, and a permanent estrangement nearly took place. Their standards had nothing in common; in the one honour could conquer ambition, in the other ambition knew no rules of honour.

However, their lust for glory brought them together again, and Marmont sailed with the Egyptian expedition. He was despatched north to command Alexandria after the battle of the Pyramids, where his guns had played so important a part in shattering the Mamelukes. Later he was entrusted with the control of the whole of the Mediterranean littoral. His task was a difficult one, but a most useful training for a young commander. With a tiny garrison he had to hold the important town of Alexandria and to keep in order a large province; to organise small columns to repress local risings; to make his own arrangements for raising money to pay his troops, and consequently to reorganise the fiscal system of the country; to reconstruct canals and to improvise flotillas of barges to supply Alexandria with provisions; to keep in touch with the remnant of the French fleet and thus to try to establish communications with Europe. He was responsible for resisting any attempt at invasion by the Turks or the English, and it was mainly owing to his measures that when the former landed at Aboukir they were destroyed before they could march inland. While his comrades were gaining military glory in Syria, he was fighting the plague at Alexandria, learning that patient attention to detail and careful supervision of the health of his troops were as important attributes of a commander as dash and courage in the field.

Marmont quitted Egypt with joy; he had learned many useful lessons, but, like the rest of the army, he hated the country and the half Oriental life, and above all, as he said, "seeing a campaign and not taking part in it was a horrible punishment." On returning to Paris his time was fully occupied in winning over the artillery to Bonaparte. He had no false ideas on the subject, for, as he said to Junot before the Egyptian expedition, "You will see, my friend, that on his return Bonaparte will seize the crown." As his reward the First Consul gave him the choice of the command of the artillery of the Guard or a seat as Councillor of State. Jealous of Lannes, and flattered by the title, he chose the councillorship, in which capacity he was employed on the War Committee and entrusted with the reorganisation of the artillery. His first business was to provide a proper train to ensure the quick and easy mobilisation of the artillery. After the Marengo campaign he took in hand the reform of the matériel. Too many different types of guns existed. Marmont reorganised both the field and the fortress artillery, replacing the seven old types of guns by three—namely, six-pounders, twelve-pounders and twenty-four pounders; he also reduced the different types of wheels for gun carriages, limbers and wagons from twenty-four to eight, thus greatly simplifying the provision of ammunition and the work of repair in the field.

The Marengo campaign added to his prestige as an artillery officer. It was owing to his ingenuity that the guns were unmounted and pulled by hand in cradles up the steep side of the mountain and thus safely taken over the St. Bernard Pass. It was his ingenious brain which suggested the paving of the road with straw, whereby the much-needed artillery was forwarded to Lannes by night, without any casualties, right under the batteries of the fortress of Bard. It was owing to his foresight that the reserve battery of guns, captured from the enemy, saved the day at Marengo by containing the Austrians while Desaix's fresh troops were being deployed, and it was the tremendous effect of his massed battery which gave Kellermann the opportunity for his celebrated charge. The First Consul marked his approval by promoting Marmont a general of division, and thus at the age of twenty-six the young artillery officer had nearly reached the head of his profession. After Marengo he continued his work of reorganisation, but before the end of the year he was once again in Italy, this time as a divisional commander under Brune, who, being no great strategist, was glad to avail himself of the brains of the First Consul's favourite: it was thanks to Marmont's plans that the French army successfully crossed the Mincio in the face of the enemy and, forced on him the armistice of Treviso. When Moreau's victory of Hohenlinden induced Austria to make peace, the general was sent to reorganise the Italian artillery on the same principles he had laid down for the French. He established an immense foundry and arsenal at Pavia, and the excellence of his plans was clearly proved in many a later campaign. From Italy he was recalled to Paris in September, 1802, as inspector-general of artillery. He threw himself heart and soul into his new duties, but found time to increase his scientific knowledge and to keep himself up to date with everything in the political and scientific world. He keenly supported Fulton's invention of the steamboat, and pressed it on the First Consul, and to the day of his death he was convinced that, if the Emperor had adopted the invention, the invasion of England would have been successful.

The year 1804 brought him the delight of his first important command. In February he was appointed chief of the corps of the Army of the Ocean which was stationed in Holland. He entered on his task with his usual fervour. His first step was to make friends with all the Dutch officials, and thus to secure the smooth working of his commissariat and supply departments; then he turned to the actual training of his troops. For this purpose he obtained permission to hold a big camp of instruction, where all the divisions of his corps were massed. So successful was this experiment that it became an annual institution. But amid all the pleasure of this congenial work came the bitter moment when he found the name of so mediocre a soldier as Bessières included in the list of the new Marshals and his own omitted. It was a sore blow, and his appointment as colonel-general of the horse chasseurs and Grand Eagle of the Legion of Honour did little to mitigate it. The Emperor, careful as ever to stimulate devotion, later explained to him that a dashing officer like himself would have plenty of opportunities of gaining distinction, while this was Bessières's only chance. But in spite of this the neglect rankled, and from that day he was no longer the blindly devoted follower of Napoleon.

On the outbreak of the Austrian War Marmont's corps became the second corps of the Grand Army. In the operations ending in Ulm the second corps formed part of the left wing. After the capitulation it was detached to cover the French communications from an attack from the direction of Styria. In the summer of the following year Marmont was despatched as commander-in-chief to Dalmatia, where he spent the next five years of his life. Dalmatia had been ceded to France by the treaty of Pressburg. In Napoleon's eyes the importance of the province lay in the harbour of Cattaro, which he regarded as an outlet to the Balkan Peninsula. His intention was to get possession of Montenegro, to come to an understanding with Ali Pacha of Janina and the Sultan, and oppose the policy of Russia. But the Russians and Montenegrins had seized Cattaro, and were threatening to besiege Ragusa. It was to meet this situation that the Emperor in July, 1806, hastily sent his former favourite to Dalmatia. The new commander-in-chief found himself, as in Egypt, faced with the difficulty of supply. Half the army was in hospital from want of proper nourishment and commonsense sanitation. Having, by his care of his men, refilled his battalions, he advanced boldly on the enemy, and drove them out of their positions. This punishment kept the Montenegrins quiet for the future, and the Russians fell back on Cattaro. From there he was unable to drive them owing to the guns of their fleet, and it was not till the treaty of Tilsit that the French got possession of the coveted port. The French commander's chief difficulty in administering his province was that which is felt in all uncivilised countries, the difficulty of holding down a hostile population where roads do not exist. Otherwise his just but stern rule admirably suited the townsmen of the little cities on the coast, while order was kept among the hill tribes by making their headmen responsible for their behaviour, and by aiding them in attacking the Turks, who had seized certain tracts of territory and maltreated the inhabitants. But it was not gratitude which kept the hill-men quiet, so much as the miles of new roads on which the French commander employed his army when not engaged on expeditions against restless marauders. During his years in the Dalmatian provinces Marmont constructed more than two hundred miles of roads, with the result that his small force was able with ease to hold down the long narrow mountainous province by the speed with which he could mobilise his punitive expeditions. Moreover, owing to the increased means of traffic the peasants were able to find a market for their goods, and the prosperity of the country increased beyond belief. With prosperity came contentment: manufactures were established, and the mines and the other natural resources of the country were exploited to advantage. As the Emperor of Austria said to Metternich in 1817, when visiting the province, "It is a great pity that Marshal Marmont was not two or three years longer in Dalmatia."

The years spent at Ragusa were probably the happiest of Marmont's life. His successful work was recognised in 1808, when the Emperor created him Duke of Ragusa. Each day was full of interest. He was head of the civil administration and of the judicial and fiscal departments. As commander-in-chief he was responsible for the health, welfare, and discipline of the troops, and for the military works which were being erected to protect the province from Austrian aggression. He had his special hobby—the roads. Yet in spite of all this business he found time to put himself in the hands of a tutor and to work ten hours a day at history, chemistry, and anatomy. To aid him in his studies he collected a travelling library of six hundred volumes which accompanied him in all his later campaigns.

The Austrian campaign of 1809 called him from these congenial labours to the even more congenial operations of war. The duty of the Army of Dalmatia was to attempt to cut off the Archduke John on his retirement from Italy; but the Duke of Ragusa had not sufficient troops to carry out this operation successfully, although he effected a junction with the Army of Italy. After a succession of small engagements the united armies found themselves on the Danube in time to take part in the battle of Wagram. In reserve during the greater part of the battle, Marmont's corps was entrusted with the pursuit of the enemy. Unfortunately, either from lack of appreciation of the situation or from jealousy, their commander refused to allow Davout to co-operate with him, and consequently, although he overtook the Austrians, he was not strong enough to hold them till other divisions of the army came up. However, at the end of the operations Napoleon created him Marshal. But the Duke of Ragusa's joy at receiving this gift was tempered by the way it was given. For the Emperor, angry doubtless at the escape of the Austrians, told him, "I have given you your nomination and I have great pleasure in bestowing on you this proof of my affection, but I am afraid I have incurred the reproach of listening rather to my affection than to your right to this distinction. You have plenty of intelligence, but there are needed for war qualities in which you are still lacking, and which you must work to acquire. Between ourselves, you have not yet done enough to justify entirely my choice. At the same time, I am confident that I shall have reason to congratulate myself on having nominated you, and that you will justify me in the eyes of the army." Unkind critics of the three new Marshals created after Wagram said that Napoleon, having lost Lannes, wanted to get the small change for him, but it is only fair to remember that though Macdonald, Marmont, and Oudinot were all inferior to Lannes, they were quite as good soldiers as some of the original Marshals.

After peace was declared the new Marshal returned to Dalmatia and took up the threads of his old life. He had won the respect of the inhabitants and the fear of their foes, the Turks, and save for an occasional expedition against the brigands or friction with the fiscal officials, his time passed peaceably and pleasantly. But in 1811 he was recalled to Paris to receive orders before starting on a new sphere of duty. Masséna, "the spoiled child of victory," had met his match at Torres Vedras, and Napoleon, blaming the man instead of the system, had determined to try a fresh leader for the army opposing Sir Arthur Wellesley. The Emperor did not hide from himself the fact that in selecting Marmont he was making an experiment, for he told St. Cyr that he had sent Marmont to Spain because he had plenty of talent, but that he had not yet tested to the full his force of character, and he added, "I shall soon be able to judge of that, for now he is left to his own resources." The new commander of the Army of Portugal set out with the full confidence that the task was not beyond his powers, and with the promise of the viceroyalty of one of the five provinces into which Spain was to be divided. He arrived at the front two days after the battle of Fuentes d'Onoro, and found a very different state of affairs from what he had expected. The country was a howling waste covered with fierce guerillas. The French army, so long accustomed to success, was absolutely demoralised by repeated disappointments and defeats. It was necessary to take stringent measures to restore the morale of the troops before he could call on them to face once more "the infantry whose fire was the most murderous of all the armies of Europe."

Accordingly he withdrew from the Portuguese frontier, put his army into cantonments round Salamanca, and set to work on the difficult task of collecting supplies from a country which was already swept bare. Meanwhile he split up his army into six divisions, established direct communications between himself and the divisional officers, and, to get rid of the grumblers, gave leave to all officers, who so desired, to return to France. At the same time he distributed his weak battalions among the other corps so that each battalion had a complement of seven hundred muskets. He also broke up the weak squadrons and batteries and brought up the remainder to service strength. Scarcely was this reorganisation completed when Soult, who had been defeated at Albuera, called on Marmont to aid him in saving Badajoz. In spite of his personal dislike for the Duke of Dalmatia, the Marshal hurried to his aid and for the time the important fortress was saved. During the rest of the summer the Army of Portugal lay in the valley of the Tagus, holding the bridge of Almaraz, and thus ready at any moment to go to the relief of Badajoz or Ciudad Rodrigo, the two keys of Portugal. When, in the autumn, Wellington threatened Ciudad Rodrigo, the Marshal, calling to his aid Dorsenne, who commanded in Northern Spain, at the successful engagement of El Bodin drove back the advance guard of the Anglo-Portuguese and threw a large quantity of provisions into the fortress.

The year 1812 was a disastrous one for the French arms all over Europe. The Emperor attempted to direct the Spanish War from Paris. In his desire to secure all Southern Spain, he stripped Marmont's army to reinforce Suchet in his conquest of Valencia. Accordingly in January the Marshal was powerless to stop Wellington's dash at Ciudad Rodrigo, and was unable later to make a sufficient demonstration in Portugal to relieve the pressure on Badajoz; so both the fortresses fell, and the Duke of Ragusa was blamed for the Emperor's mistake. He was thereafter called upon to try to stem the victorious advance of the English into Spain. Short of men, of horses, and of supplies, he did wonders. Thanks to his strenuous efforts, supplies were massed at Salamanca, good food and careful nursing emptied the hospitals and filled the ranks, and the cavalry was supplied with remounts by dismounting the "field officers" of the infantry. The month of July saw an interesting duel round Salamanca between Marmont and Wellington. The two armies were very nearly equal in numbers, the French having forty-seven thousand men and the English forty-four thousand. ...

(прво изд. METHUEN & so. 1909; реизд. 2007 год. Kissinger legacy reprint)

АЛЕКСАНДАР СОЛЖЕНИЦИН: Во Првиот круг II

79.

НЕ, ТОА НЕ МОЈА ОБЛАСТ

... Јаконов пристигна сред разговорот и се замеша во него само од учтивост. Впрочем, Осколупов ништо и не разбираше. Потоа Јаконов го повика настрана Маркушева; тие седнаа еден до друг и почнаа да повлекуваат на еден лист хартија нов дијаграм за „механизмот“.

Всушност, Осколупов претпочиташе да ја расчисти таа ситуација со укори и опомени – метод на кој свикнал и којшто го усовршил со години до најмали нијанси во гласот. Тоа му даваше најдобри резултати. Но тој овој пат разбра дека таквиот пристап нема да придонесе да се расчистат работите.

Можеби Осколупов разбра дека неговиот придонес во дискусијата нема никаква вредност, можеби посака да дише поинаков воздух пред крајот на овој нему поклонет месец што можеше да биде и фатален... така што и пред да го ислуша мислењето на Булатов, тој стана и се упати кон вратата намуртен, оставајќи го сиот персонал на Бројот Седум да се измачува свесно за последиците од својата негрижливост кон раководителите на одделението.

Верен на обичаите, Јаконов мораше да се крене и да ја упати својата тромава личност по човекот со високата астраганска капа којшто одвај му достигаше до рамото.

Еден до друг, молчејќи, тие слегоа во претсобјето. На раководителот на одделот не му беше пријатно неговиот главен инженер да чекори покрај него, зашто Јаконов имаше широко лице и беше повисок барем за една глава од него.

Јаконов можеше да го одбере овој момент да го објави нивниот неверојатен и непредвиден напредок со апаратот за шифрирање и тоа навистина би имало свои предности. Тој така веднаш ќе го растуреше животинското незадоволство што го чувствуваше Осколупов кон него од ноќниот прием кај Абакумов.

Но тој ја немаше скицата. Поради зачудувачката ладнокрвност со која Сологдин се покажа готов поскоро да умре отколку да ја даде без награда скицата, Јаконов беше убеден дека мора да го исполни ветувањето и да се обрне истата вечер кон Севастјанов, прескокнувајќи го Осколупова. Се разбира, Осколупов ќе побесни, но ќе мора брзо да се успокои. Се вели дека не им се суди на победниците. А подоцна, Јаконов ќе може да му каже дека всушност не бил сигурен оти Сологдин тоа навистина ќе го направи, дека тоа било само обид.

Јаконов ја немаше во главата само оваа проѕирна итрина. Тој виде колку е Осколупов смутен, колку се плашеше за својата сопствена судбина и со задоволство го остави да се измачува уште неколку дена. Антон Николаевич Јаконов се лутеше толку многу во врска со машината за шифрирање, како да се однесува за едно од неговите лични остварувања. Токму како што откри и Сологдин, Осколупов ќе бара без никакво сомнение да се наложи како сопронаоѓач. А кога ќе ја има тајната, не ќе фрли ни еден поглед врз планот на централното одделение, туку веднаш ќе издаде наредба да се изолира Сологдин во одделна соба во која ќе им забрани пристап на оние што работат со него; потоа ќе го викне Сологдина, ќе го заплаши и ќе му наложи строг рок; па после ќе телефонира на секои два часа од министерството; Јаконов на крајот ќе се направи важен и ќе им повторува на сите дека машината за шифрирање функционира ефикасно благодарение само на неговата будност.

Бидејќи сето ова го знаеше, Јаконов засега се задоволи со тоа што не рече ништо. И покрај сето тоа, влегувајќи во својата канцеларија, тој направи нешто што никогаш не ќе го стореше пред трето лице: му помогна на Осколупова да го соблече шинелот.

„Што прави Герасимович кај вас?’“– запраша Фома Гурјанович Осколупов, седнувајќи во фотељата на Јаконов без да ја симне капата.

Јаконов седна на еден стол во аголот.

„Герасимович? Чекај... тој кога пристигна од Стрешневка? В октомври, мислам. Па, оттогаш тој има направено телевизиски апарат за другарот Сталин!

- Повикајте го ваму!“

Јаконов телефонира.

Стрешневка беше друга московска шарашка. Неодамна таму пронајдоа и завршија под раководство на инженерот Бобјер еден извонредно духовит и полезен механизам, кој им се додава на обичните телафонски апарати. Мајсторството е во тоа што тој функционираше едниствено кога телефонот не е во употреба и кога слушалката си стои мирно на место. Механизмот беше прифатен и почна да се фабрикува.

Пронаоѓачкиот дух на властите (тие секогаш имаат неопходен пронаоѓачки дух) почна да се занимава со други направи.

Дежурниот офицер ѕирна низ процепот на вратата:

„Затвореникот Герасимович“, рече тој.

- Воведете го, - одговори Јаконов, вртејќи со главата. Столот на кој седеше, понастрана од работната маса, беше толку мал, што одвај го собираше.

Герасимович влезе, ги прицврсти своите очила и се препна од работ на килимот. Во споредба со двајцата дебели великодостојници, тој имаше премногу тесни рамена и беше малечок.

„Ме повикавте, рече суво, доближувајќи се со неколку чекори, и гледајќи упорно во една точка меѓу Осколупов и Јаконов.

- Ех, хм!... одговори Осколупов, седнете.“

Герасимович седна. Тој одвај зафати половина од столот.

„Да видиме... така... рече Осколупов, вие сте специјалист за оптика, Герасимович. Ваша област не се ушите туку очите. Така ли е?

- Да.

- А вие тогаш...“ Осколупов го превртуваше јазикот, како да си ги чисти забите. „Вие сте ценет, нели?“

Тој замолча. Едното око го затвори, а со другото го фиксираше Герасимовича. „Вие сте во тек со најновите работи на Бобјер? Запраша тој.

- Чув да се говори за нив.

- Ех, хм!... и знаете дека сме предложиле да се ослободи Бобјер предвреме.

- Не знаев.

- Па добро, еве сега знаете. Колку време ви останува вам?

- Три години.

- Ох, колку е долго тоа! рече Осколупов изненаден, како сите клиенти од неговите шарашки да се осудени само на неколку месеци. Колку е долго тоа!“

(Малу пред тоа, за да окуражи еден новодојден, тој му рече остроумно: „Десет години? Не е важно! Луѓето остануваат и по дваесет и пет години!“)

Тој продолжи: „Зар не е добра работа да бидете предвреме ослободени?“

Ова прашање се совпаѓаше чудно со вчерашната молба на Наташа.

Задржувајќи се најмногу што можеше, зашто не си дозволуваше дури ни од високо да се насмевне во разговорот со раководителите, Герасимович иронично се оклешти.

„А каде да ја најдам таа слобода? запраша тој. – Таа не се влече по земја во ходниците.“

Осколупов се заниша во фотељата.

„Ах! Извика тој, не ќе ја најдете се разбира, во телевизиските апарати! Но јас ќе ве префрлам за неколку дена во Стрешневка и ќе ви го доверам управувањето на еден проект. Ако го завршите за шест месеци, вие ќе бидете дома наесен.

- За каква работа се однесува, ако можам да прашам?

- Па добро, се предвидуваат многу работи, ако тоа ве интересира. Веднаш ќе ви кажам: се однесува за една задача што ни е доверена од Берија лично. Еве на пример, една замисла: да се инсталираат микрофони под клупите во јавните паркови и така ќе можат да се разберат многу работи. Но тоа не влегува во вашата професионална специјалност.

- Не, не е моја.

- Добро, има нешто и за вас. Еве два проекта, едниот е многу важен, а другиот е итен. И двата се од вашата област. Нели, Антон Николаевич?“

Јаконов ја сврти главата во знак на потврдување.

„Едниот опфаќа еден фотографски апарат што се користи ноќе и работи на... како се вика тоа? Инфрацрвени зраци. Со тоа ноќе се фотографира некој на улица и така се знае со кого е, додека тој ништо нема да усомни. Постојат повеќе такви неусовршени модели во странство и доволно е да... да ги имитираме на творечки начин. Со апаратот мора да се манипулира лесно. Но нашите агенти не се толку умни како што сте вие. А еве го и другиот проект. Јас сум сигурен дека овој можете да го реализирате за миг, а ние брзаме. Се однесува пак за еден фотографски апарат, но толку мал, да може да се смести во вратата. Тој ќе снима автоматски секојпат кога ќе се отвори вратата, и ќе го фотографира оној што влегува. Дење барем или кога гори светлото. Во темнина не врши работа, не грижете се. Ние сакаме сериски да произведуваме ваков апарат. Па, што велите? Ќе го сторите ли тоа?“

Герасимович го беше свртел слабото лице кон прозорците и не го гледаше генерал-мајорот.

Речникот на Осколупов не содржеше зборови како што е „мрачен“! Поради тоа, не би можел ни да го дефинира изразот на лицето на Герасимович. Тој впрочем и немаше желба да го определува. Тој чекаше одговор.

Тоа беше истовремено и одговор на молбата на Наташа.

Герасимович одново го гледаше пред себе нејзиното суво лице со студени и светли солзи.

За прв пат по многу години, тој почувствува во срцето дека враќањето во домашната топлина е можно и блиско.

Доволно беше да го стори тоа што веќе го направи и Бобјер: да направи стотина или повеќе луѓе доверливи и глупави да се најдат зад затворските решетки.

Збунет, колеблив, Герасимович запраша: „Нели е можно да останам ... на телевизија?“

- Одбивате? Запраша налутено Осколупов. Тој ги намурти веѓите, и неговото лице мошне лесно доби гневен израз: Зошто?“

Сите закони на свирепата земја на затворениците му укажуваа на Герасимович дека да имаш сожаление кон слободните надворешни луѓе, кон напредните кусогледи индивидуи, што се’ уште не се тепани, не се шибани, е исто толку чудно колку и да не отепаш свиња за маста. Луѓето на слобода ја немаа бесмртната душа што ја стекнаа затворениците во текот на бесконечните затворски години. Тие лакомо и глупаво ја користеа слободата што им беше дадена. Тие се валкаа во ситни интриги, во залудни работи.

Тој имаше само една пријателка во животот: Наташа. Таа одвај чекаше тој да ја заврши и втората казна. Таа беше на прагот од гробот, а со животот на Наташа ќе се угаси и животот на Герасимович.

„Вие прашувате зошто? Од која причина? Не сум способен за тоа. Не знам како да го направам тоа“, одговори Герасимович тивко и мошне спокојно.

Јаконов, кој дотогаш не обрнуваше внимание, го погледна љубопитно Герасимовича. Очигледно дека е тоа уште еден случај што се граничи со лудило. Но, и тука треба да се застапи општиот закон според кој: „Кошулата ти е најблиска до снагата“.

„Вие сте го загубиле навикот за сериозни работи, затоа сте исплашен, - рече Осколупов за да го убеди затвореникот. Кој ќе го стори тоа ако не вие?

Герасимович замолча. Држејќи се со едната рака за челото.

„Зошто да размислувате? Тоа е токму ваша област.“

Герасимович можеше и понатаму да молчи. Тој можеше да го измами. Според затвореничкиот закон, тој можеше да ја прифати задачата без задолжение да ја заврши. Но тој стана, и со презир го погледна генераловото лице со астраганска капа, лицето што пука од здравје, со двојниот подбрадок.

„Не, тоа не е моја област! – рече тој со јасен и остар глас. Не е моја работа да ги испраќам луѓето в затвор. Јас не ги фаќам луѓето в стапица! Доста е тоа што сме ние веќе во затвор.“

80.

...

(наслов на оригиналот: LA PREMIER CERCLE; изд. Мисла – Скопје, 1990 год.)

Френк Фуреди: КУЛТУРА НА СТРАВ

RISK TAKING AND THE MORALITY OF LOW EXPECTATION

Preface

A day after the destruction of the World trade Center, a commentator predicted in the Los Angeles Times that the ‘next big thing’ would not be ‘some new technological innovation or medical breakthrough’ but ‘is like to be fear’. No doubt the tragic events of 11 September 2001 will make millions of people, American and others, fearful of the world around them. But unfortunately, fear has been a big thing long before this terrible episode. Outwardly, the USA has presented a picture of confidence and optimism about the future. The image of massive skyscrapers, big cars, a dynamic popular culture and energetic people has dominated the global imagination. However, under the surface, Americans – like their British cousins – have for some time been enveloped in a culture of fear.

As individuals, fear often helps us to concentrate the mind when we engage with unexpected and unpredictable circumstances. There are many experiences that we should rightly fear. My mother’s fear of war and violent conflicts is based on her experience of living through Second World War and having to deal with the death and suffering of friends and family members. Our personal experience, shape the imagination and our fears. However, today, many of our fears are often not based on personal experience. Compared with the past, people living in Western societies have less familiarity with pain, suffering, debilitating disease and death than ever before. And yet, despite an unprecedented level of personal security, fear has become an ever-expanding part of our life. Western societies are increasingly dominated by a culture of fear. The defining future of this culture is the belief that humanity is confronted by powerful destructive forces that threaten our everyday existence. The line that used to delineate reality from science fiction has become increasingly blurred. In recent times, government officials have looked into the risk that killer asteroids pose to human survival. Some scientist have warned that a global influenza is around the corner. We are continually warned that, for the human race, ‘time is running out’, unless we do something about global worming. ‘The end is high’ is no longer a warning issued by religious fanatics. Scaremongering is increasingly represent as the act of concerned and responsible citizen. At the time of writing this preface, scholars at the British association of Science festival in Glasgow were discussing how a bizarre subatomic particle created through an atom-smashing experiment could in theory fall on the center of the Earth and star eating the planet from inside out. Experts no longer simply dwell on risk – they are also busy evaluating theoretical risks. And, since theoretically anything can happen, there is an infinite variety of theoretical risks.

The scary stories that we continually transmit to one another indicate that society feels uncomfortable with itself. Many of these stories have the character of a health warning. ‘Be careful’ dominates our cultural imagination. This book is about the society’s fear of taking risk. The original aim of the text was to try to explain why society was continually in the throes of panic about some food or drug or some technological process. In the course of trying to answer this question, it became clear that the many panics about the environment and technology had very similar structure to society’s fear about many mundane matters, such a risky relations among people. Concern with safety is just as intense in the area of personal relations as it is in that of environmental issues. This book argues that our paranoia regarding the safety of children is driven by cultural forces that are very similar to the ones that make us apprehensive about climate change or about the food that we eat. Culture of fear tries to explain what is about society today that encouraged such obsessive preoccupation about safety.

Since the publication of the first edition of this book in 1997, most of the trends discussed have become more prevalent. Take the first two months of 2001. During this period, there were warnings issued about ‘the perils of long-haul fights’, hormone-led beef and pork, mobile phones, genetically modified crops and the measles, mumps and rubella (MMR) vaccine. In all these cases, there were no direct causal links established with death or an adverse outcome. Nevertheless, the mere hint that an adverse outcome was a theoretical possibility transformed an unproven hypothesis into a scare story. The health scare over ‘economy-class syndrome’ – based on the claim that long hours spent in a cramped aeroplane seat resulted in deep vein thrombosis (DVT) causing blood clots to travel to the lungs, - is paradigmatic in this respect. It was the death from DVT of a young British woman minutes after getting off a 20-hour flight from Sidney to London that let to the claim that there was a link between her condition and long-distance flying. Despite the lack of any clinical proof that long-distance flying increases risk of death from blood clots, economy-class syndrome was presented as a real danger to the people’s health. Some newspapers even suggested that there could be as many as 2000 casualties of this newly discovered syndrome. Such alarming headlines were based on the comment of a doctor based at Ashford Hospital in Middlesex, the closest hospital to Heathrow Airport. Dr John Belstead claimed that his hospital had dealt with 30 DVT deaths of people coming straight from the airport during the previous three years. From this, Dr Belstead estimated a national figure of 2000 deaths from flying-related DVT. This conclusion and the alarmist media reports of the newly discovered syndrome were founded on an intuitive link between long-haul flying and DVT. According to this logic, the cause of any illness contracted by a passenger after a long-haul flight was the travel itself. However, this linking of DVT to travelling is a matter of speculation rather than of science. When one considers that something like 12 million people pass through Heathrow Airport, the small number of travelers suffering from DVT could be explained as a chance result. How do we know that these people would not have collapsed had they not travelled?

Attempts to scientifically validate the risk of economy-class syndrome indicated the speculative character of this threat. A major study by scientist from the University of Amsterdam found that there was no association between DVT and the air travel. Although this study was published in the prestigious UK medical journal The Lancet, it was give barely a few column inches by the press. Despite the absence of any clinical proof, scare stories about air travel continued to run. The British House of Lords endowed the ill-informed speculation about long-haul flying with the legitimacy in a report that criticized the airline for ‘woefully neglecting’ the health of passengers. Members of the Lords took exception to the lack of space available on cheap flights. ‘It may well be that flying too cheaply is potentially too risky’, argued Lord Winston. Although the select committee found that there was a ‘paucity’ of data, nevertheless it decided to press the panic button.

Scare stories about new dangers do not simply make people more anxious or fearful. The stories reinforce already existing apprehensions and help to shape and even alter the way the people conduct their lives.

In the case of economy-class syndrome, people’s lives are changed only minimally. Many travelers on long distance flights now stretch their legs, exercise and walk up and down the aisle. Those who are particularly risk-averse may wear support stockings and drink only water or caffeine-free soft drinks. It can be argued “Why take a chance?”: taking these measures is a sensible precaution that does not concern about the effect of long-distance flying feeds into other worries about the risks we face. It reinforces pre-existing preoccupations about our health and our sense of vulnerability. The new ritual of exercising on a long-haul flight reflects a new ambivalence about travelling. Instead of celebrating the benefits of cheap air travel, we end up treating us as yet another health problem.

In some cases, scare stories do not simply result in harmless rituals, but led to practices with seriously damaging consequences. Take the controversy that surrounds MMR immunization. In 1998, a paper published in The Lancet by gastroenterologist Andrew Wakefield claimed that the MMR vaccine could cause inflammatory bowel disease and autism among children. Although Wakefield’s study involved a tiny sample of 12 cases, his speculation was treated as a proven fact by sections of media. Although some media commentators stated that the link between the MMR vaccine and autism remained unproven, many parents only heard the word ‘autism’. Fearing the worst, many parents decided not to immunize their children with the MMR vaccine. This panic did not subside even when the world’s biggest study of some 1,8 million children in Finland could find no link between the vaccination and autism. The outcome of this panic was that the use of an effective vaccine against measles, mumps and rubella fell – only 85 % of British children are now immunized – creating the possibility of revival of these diseases.

In January 2001, the UK Government launched a 3.000.000 ponds campaign to reassure parents that that MMR immunization program was safe. Unfortunately, advocates of the MMR vaccine blame one man- Andrew Wakefiled – for reducing the rate of immunization below the required to provide community protection against further epidemics. What health officials fail to realize is that the MMR panic is not the work of one individual. These days, even an unsubstantiated claim about a health risk is liable to be taken seriously by an apprehensive public. In contrast, those who dispute such scares – even when backed up by clinical proof – are often accused of misleading the public and covering up the truth. Wakefiled’s paper resonates with public suspicion about drugs and vaccination.

Contemporary culture encourages people to confuse an association (autism appearing around the time of immunization) with causation (MMR cause autism). For desperate parents with an autistic child, Wakefield’s claims make perfect sense. The culture of suspicion that prevails makes it very difficult for parents to believe government’s reassurance. As one mother told the BBC, ‘after BSE, who can blame anybody for not believing the government’.

Mistrust towards government and official-dome also extends towards other members of the public. And it is not just food and health that invite a panic-like response. The News of the World’s ‘name and shame’ campaign against pedophiles in July 2000 showed how rapidly members of the public could be incited to behave in a hysterical fashion. Preying on the public’s fear of predatory pedophiles, the campaign succeeded in provoking groups of anxious parents into organizing vigilante groups. Like the pedophile panic of April 1998, the ‘name and shame’ campaign indicated how fear could turn into mob rule. It showed how fear itself is a destructive factor, and one that is eroding communities and families.

The frenzied atmosphere that surrounded the name and shame campaign appalled most sensible people. But what observers overlooked was that this witch-hunt was not simply creation of a group of mendacious tabloid journalists. For many years previously, stories of child abduction, predators and adult abusers had gripped the public imagination. This normalization of pedophilia helped strengthen the conviction that every child faces the imminent treat of ‘stranger-danger’. One consequence of this atmosphere of fear is that many parents are no longer prepared to trust other adults to look after their children.

Once the mindset of fear prevails, it created a world where problems and difficulties are inflated and where potential solutions are overlooked. Fear and panic are driven by a self-fulfilling dynamics so that, for example, people who worry about their food are likely to conclude that they are ill. That is why we are confronted with a paradox that the healthier we are the more likely we are to define ourselves as ill. According to the General Household Survey, as many as four in ten people in some parts of the UK now consider that they have a long-standing illness – reflecting a 66 % rise in self-reported long-term illness since 1972.

Even the rise in the number of people who consider that they have a long-term illness pales into significance compared to the massive increase in the portion of young people who define themselves as disabled. A recent survey showed that between 1985 and 1996, the number of people in the UK who consider themselves disabled increased by 40 %. The greatest increased was among young – self-definition of disability increased by 155 % for those aged 16 to 19. The authors of the survey conclude that the differences between the 1985 and 1996 figures ‘appear too large to be explained by a real increase in the prevalence of disability’, but they are at a loss to explain why more people are embracing this label. Although there is no simple explanation of why people are increasingly disposed to define themselves as ill or disabled, it is evident that this sense of diseased self expresses profound anxieties about a world that seems so threatening. In such circumstances, illness becomes a norm – to be alive is to be ill. The contemporary culture of fear encourages this depressing style of self-definition.

The world of killer asteroids and global warming appears to be a million miles away from the sex deviant lurking in the background. Yet, they are all the construction of a culture that continually inflates the dangers and risk facing people. Characteristically, exceptional events such the abduction of a child are turned into a normal risk. The outbreak of a disease is immediately transformed into an epidemic. The language we use reflects this trend. Terms like ‘risk’ or ‘at risk’ are used in association with just about any routine event. The language we use reflects our unprecedented preoccupation with risk. Take the term ‘at risk’. A search of UK newspapers indicates that that term was used 2037 times in 1994. Six years later, in 2000, the usage of this term had increased almost nine-fold.

THE USE OF TERM ‘AT RISK’ AT UK NEWSPAPERS

1994 – 2037 mentions

1995 – 4288

1996 – 6442

1997 – 7955

1998 – 11234

1999 – 14327

2000 – 18003

…

(“The Culture of Fear – Risk taking an the Morality of Low Expectation”, revised edition – FRANK FUREDI; Continuum, 2002, London & New York)