ИВАН КАТАРЏИЕВ: По врвиците на македонската историја

Прилози:

ДИСКУСИЈА СО ПРОФЕСОРОТ ВУЛИЌ НА СОСТАНОКОТ ОД 3 ДЕКЕМВРИ 1939 ГОДИНА

...Проф. ВУЛИЌ: Да Ви кажам што ми даде мене повод да излезам со оваа статија. През летото бев во Прилеп, каде што еве ти го одеднаш господинот Миревиќ, кој беше мој добар ученик, и со кого многупати се гледам. Разговаравме така за нешто, а јас му велам, па зар и Вие Србите така?... А тој мене ми вели, ние не сме Срби. За своето 20-годишно престојување во Македонија тоа првпат го слушнав. А што сте вие, го прашувам јас? Ние сме Македонци! Па тоа не постои, тоа било во времето на Александар Велики. Во каква смисла сте вие Македонци? Како Босанците? За мене Босанците се Срби. Тоа за мене беше откритие и си помислив дека тоа за Југославија е опасно, ако почне така да се шири и да се пропагира дека е тоа нов народ кој зборува со некој нарочен јазик. Ми велат, немаме падежи! Ги немаат ни јагодинците. Тоа ми даде идеја. Тоа би го проголтал и јас, да не се Срби, меѓутоа, „Македонци“... Ама Босанците се Срби или Хрвати или што јас знам. Тоа не се викало од секогаш Македонија.

РАЦИН: Зар Вие дотогаш не сте знаеле за Македонија? Ги сретнувате ли во нашата историја што се учи во школите нашите борби? Сте слушнале ли од нашите мајки да пеат за нашите борби? Србите велат! Вие не сте она што сте, туку она што треба да бидете – Срби!! Тие се бореле против нас за да истребат секаков спомен. Економски не’ уништуваа!

Проф. РАДОЊИЌ: Не сакале да Ви го откупат тутунот, афионот, да ви изградат железниците?

РАЦИН: Тоа беше она што кај нас предизвика револт. Ако сте биле во Македонија Вие ќе видевте дека оттогаш па досега постојано сме се бунтувале против тоа. Ние ни под Турците не сме се чувствувале Срби.

Проф. ВУЛИЌ: Пред 20-тина години во Варшава се најдов со еден бугарски министер. Ме праша господин Киро, зошто ни ја зедовте Македонија?

Прво: јас не сум Ви ја зел, а второ мислам дека Македонија е наша. Тој ми вели, како тоа да е ваша, кога таму се зборува бугарски? Сите наши учени велат дека таму се зборува српски, а не бугарски. Јас ќе ви докажам дека таму се зборува бугарски, вели господин Киро, бидејќи ние им веруваме на нашите учени. Вие Бугарите повеќе работевте во Македонија од нас Србите. Пуштете не’ нас малку да „работиме“. Кога ќе се помине низ српската школа и војска, тогаш сето тоа ќе бидат Срби. Еве како ние работевме: денес се’ се вика Србин.

Кога јас во Јужна Србија прашував, работите ли вие на тоа в училиште? Ми одговоараа: нам ни е забрането децата да ги учиме дека се Срби. Тоа ни го кажаа учители. Меѓутоа, во Бугарија ништо друго не се бара од учителот туку да го научи детето да кажува: „аз с‘м Б‘лгарин“.

ПАНКО: Да не е обратно?

ЉУПЧО: В училиште ми беше наредено за секој македонски збор да плаќам половина денар. Според тоа, не им било (на учителите б.а.) забрането. Јас не смеев никаде да кажам дека сум Македонец, туку Србин, оти во спротивно сум антидржавен елемент, поради кое во втори клас на гимназијата бев истеран. Сметам дела со ова Ве демантирав.

Проф. ВУЛИЌ: Дали може да се претпостави дека некоја влада кај нас свесно и со намера го потискала, прогонувала тој народ? Може ли тоа принципиелно да се претпоставува?

ЉУПЧО: Може. Тоа и денес постои! Од 1918 до 1926 година до владата на Веља Вукиќевиќ, радикалот, постоела само политичка сила. Затворање, убивање, без суд, уништување на секоја културна активност на македонското опшштество. По тој параграф секого можеа да го изведат и да го осудат како „комунист“. Во 1926 година, за време на третата или четвртата влада на Вукиќевиќ, се менува таквата политика. Не сила, туку се создава посебна управа на самата влада која лично можам да ја окарактеризирам: управа на колонијална област. Ниеден жител на ова држава не смеел да исчезне без трага. Таму во Македонија можело да се дојде ноќе, да го одведат (човекот, б.а.) и наутро да го нема. Работилницата можело да Ви се затвори и ќе Ви се каже: повеќе нема да работите затоа што кај вас се собираат некои луѓе.

Натаму какви заклучоци (да се направат) по оние решенија (со кои) се оставени, се’ на се’, три полни и три неполни гимназии на една територија од 1.300.000 жители. Оставени се гимназиите (од 1927 – 35) во Скопје, Битола и Тетово. Затворени се во Охрид, Штип и Велес, Струмица итн... Меѓутоа, на територијата од Ќуприја до Алексинац имате во секој град полна гимназија. Ќуприја, Параќин, Јагодина, Алексинац имаат полни гимназии. Во цела Македонија каде што имате 35 града има само три полни и три неполни гимназии, една учителска школа во Скопје и богословија во Битола. Од 1935 година се отвори за сметка на самите граѓани гимназија во Велес и во Куманово и граѓанска школа во Струмица. Секоја влада свесно одеше кон културно замрачување и задушување на свеста на Македонија. Тоа се факти.

Проф. ВУЛИЌ: Но немало многу ваши учененици. Мнозинството од тоа биле Црногорци и др.

ЉУПЧО: Во 1928 година е затворена Штипската гимназија. Од 25 матуранти, месни бевме само еден (јас). Зошто и другите не можеа? Тие беа окарактериризирани како непожелни елементи за оваа држава.

ПАНКО: Мене ми рекоа дека не треба да учам в училиште бидејќи сум опасен за државата.

Проф. ВУЛИЌ: Вашиот мајчин јазик е српскиот. Вие ми раскажувате чудеса! Јас доаѓам во допир со луѓето од Македонија и јас патувам со воз од Прилеп во Битола. Сион оној свет зборува на својот домашен јазик. Се’ трешти од македонски дијалекти. Со мене патува и полиција и офицери, но тие (луѓето б.а.) воопшто не се бојат.

Меѓутоа, речено ми е: „Вие многу евтино ни го купувате тутунот. Ни го плаќате како херцеговскиот кој е полош. Не можам да поверувам некој во Белград да ви го купува тутунот со некоја лоша намера.

Проф. РАДОЊИЌ: Во свое време и јас се дигнав против малата откупна цена на тутунот. Тое е прашање на монополот. Но, сепак тој тутун е платен поскапот отколку херцеговскиот.

Проф. ВУЛИЌ: Тое не е прашање за Македонија, туку политика на монополот и државата. Никаде нема толку основни училишта колку што има во прилепскиот крај. Училишниот надзорник господ. Тошовиќ печател албум. Нема место што да не добило ново училиште. Во Скопје е играден бактериолошки институт.

НЕКОЈ: Но и жандармериски станици!

Проф. ВУЛИЌ: Гледаме дека таму се пошумува. Кога би го сфатиле тоа, тогаш брзо би се согласиле.

ЃОРЃИ: Бидејќи чесната јавност погрешно е информирана за нашиот елемент, дали Вие знаете дека излегува некаков орган во Македонија? Без оглед дека не ни даваат да пишуваме – можеби не сме способни, но она што се случува кај нас се’ се фалсификува преку српскиот печат. Новинарите не можат да пишуваат за она што сакаат и мислат, туку така како што им се диктира. По тоа се гледа дека е тоа планска работа на поединци што сакаат чесниот човек во Југославија погрешно да го информираат за нас. Како доказ: доаѓам во Белград и треба на еден формулар да пополнам „народност“. Пишувам „Југословен“. –Тоа значи дека си Бугарин. Ме прашуваат што сум. Македонец. Тоа значи дека си Бугарин. Ти си бомбаш. Вие велите дека ние бараме самостојност. Ние ги бараме своите основни права во границите на ова држава. Денес се оди кон зголемување на државите, па ние не сме будали да бараме нешто што не може да се создаде. Гледаме дека сте добиле таков впечаток како да одиме да докажеме дека сме нешто друго и да се отцепиме.

Проф. ВУЛИЌ: Вие сакате свој јазик! Зошто ви е тоа?

ПАНКО: За да не разберат старите!

РАЦИН: Овој јазик постои, тој не е измислен.

Проф. ВУЛИЌ: Го признавам македонскиот јазик – се ракува со Рацин, но зошто да не зборувате на српски?

РАЦИН: Кога Вие нас со сила не’ терате: зборувајте српски! Ние го знаеме тој јазик, меѓутоа, зошто да примаме туѓ јазик? Примате ли вие бугарски или германски?

Проф ВУЛИЌ: Но тоа е друго!

АНЧЕВ: Во Битолско разговарам со еден селанец и го прашувам дали овде доаѓа околискиот референт? Тој ми вели: Ќе дојде, ќе проломоти нешто на српски и си оди. Ние ништо не му разбираме.

Проф. ВУЛИЌ: Вие зборувате чудеса! Копав во Бенче (?), Скопје, кај Охрид итн., па со своите работници како и со вас, зборував српски. А, што се однесува (до јазикот) според вас, за секој крај би требало посебен (јазик). Мислам дека литературниот јазик (треба да е б.а.) единствен за целата земја. Вие сакате да пишувате на свој јазик, вашите да ве разбираат, но ние да не ве разбираме. Не знам зошто барате свој јазик, инаку за дугото се’ ви одобрувам. Ако државата не обрнува доволно внимание на вашата економија, тоа не е добро и тоа е погрешно, ако ве гони и затвора полицијата и тоа не чини. Тоа би било демонски кога тоа би го сакале, тоа би било на штета на Југославија. Би можеле тие да тргнуваат од некои погрешни претпоставки дека вие шурувате со Бугарите.

А зошто толку јас со таа статија ви се замерив?

РАЦИН: Дали Ви е познато дека тоа предизвика голем револт?

Проф. РАДОЊИЌ: Ние не можеме да Ви ја признаеме националната индивидуалност. Јас тоа го зборувам како политичар. Со оглед на тоа што кајкавците го признаа државниот јазик, треба и Вие да го признаете. Да беше добра администрацијата вие денес тоа немаше да го зборувате. Вистина е дека без Вардарско-моравската долина ние не можеме да егзистираме. Тоа е ‘рбетникот на наша Југославија. Идејата е државата да ги обедини сите сили за да можеме да се одржиме. Треба да се поправи администрацијата и сите треба да бидеме еднакви. Хрватска имала свој посебен живот и затоа таа има право на автономија. Тоа порано да им го дадевме, денес би биле далеку покохезиони. Но, да се враќаме назад и ВАМ да Ви признаваме национална индивидуалност, тоа не можеме. Ќе ја поправиме администрацијата и ќе Ви дадеме полна рамноправност.

ЃОРЃИ: Вие рековте дека Вашата идеја е обединување на Словените на Балканот. Ако е тоа вашата идеја, тогаш тоа е во противречност со нашата идеологија. Тоа што е направено во времето на Видовденскиот устав и денес ќе се направи, ако не се признае македонската индивидуалност. Слевањето во една целина со декрет никогаш не може да биде. Бугарите се одрекуваат од целината, бидејќи моментално се во таква политичка ситуација.

Проф. ВУЛИЌ: Во чие има зборувате Вие? Или колку луѓе се за Вас?

ЉУПЧО: Тешко е да се рече, бидејќи ние немаме можности во Македонија да истапуваме. Во овој момент, секој зборува као еднинка.

Проф. РАДОЊИЌ: Идеологијата на Велика Југославија е песна на иднината.

ЃОРЃИ: Што рековте: Ние не можеме да ја дадеме долината на Вардар бидејќи таа е грбникот на Југославија. Тоа звучи многу лошо. Да се држи оваа Ваша долина значи да имате конкретна намера за доминација. Зошто е тоа? Ако сакаме на таа иднина да и’ овозможиме правилен пат, тогаш не смеееме на оваа задача да и’ приоѓаме како што рековте вие. За да не дојде до тоа, најдобро е на македонскиот дел од Македонија, во границите на денешна Југославија, да му се признае индивидуалност.

Проф. ВУЛИЌ. Смеете да потврдите дека тоа го сакаат Македонците? Можеби тие не го сакаат, на пример, Скопје, она што го зборувате.

ЃОРЃИ: Ако вие не ни дадете автономија, тогаш на Бугарите ќе им дадете материјал да ссе шири бугарофилството.

ЉУПЧО: Поради оној инцидент во саботата ние Ве молиме сите заедно да излеземе со Вас, бидејќи се плашиме да не ни се случи нешто поради тоа. Молиме да ни излезете во пресрет. (фуснота: Во прашање е опструкцијата што македонските студенти заедно со своите хрватски колеги ја спровеле за да се оневозможи предавањето на Вулиќ. Во исто време тоа го потврдува кажувањето на Анчев дека предавањето било закажано во сабота на 2 декември, а разговорите се одржале утредента во неделата.)

Архив на Македонија, Скопје, фонд Филозофски факултет, кутија 7, бр. 2561

2.

В. Аќимовиќ, новинар

ОТВОРЕНО ПИСМО

До Господинот Никола Вулиќ, академик, Белград

...

(изд. ИРО Култура – Скопје, 1985 год.)