ВТОРА КРСТОНОСНА ВОЈНА 1146 – 1149 г.

Овој „крсташки“ поход уште се нарекува Војна на Луј VII бидејќи младиот француски крал бил нејзин главен протагонист. Тој бил шести изданок на династијата Капет, која претходното столетие ја презела кралската круна. Во врска со Втората крстоносна војна, во книгата „Историја на Франција“ пишува: „Турското освојување на Едеса 1144 г. покажало дека е потребен нова сеопшта крстоносна војна. Луј VII прв ја дал својата согласност и го навел свети Бернард да стане проповедник на тој потфат. На собранијата во Бурж (декември 1145) и Везле (март 1146) утврдени се подробностите на походот.“ (с. 151, том I, Е. Пероа).

Ако главен заговарач на Првата крстоносна војна е Петар Пустиникот, за Втората тоа св. Бернар. Тој бил опат на цистерцитската опатија, која поради големиот углед што го стекнала, го фрлила в сенка дури и ригориозниот Клиниевски ред. Првично формиран во шумите на Бургундија, големата слава на цистерцитскиот ред била стекната преку Бернардовата дејност во манастирот Клерво, Шампања. По селџучкото заземање на крсташката грофовија Едеса (денешна С. Урфа) Папата Евгениј III во декември 1145 г. издал була за нов крстоносен поход. Но, папскиот апел не наишол на поддршка среде француското племство, кое сметало дека Луј е потребен дома. Понтифот се обратил до св. Бернард, кој уживел огромен углед во латинскиот свет. Му наложил на Велгден идното Лето да појде во Везле, каде што престојувале кралот и нобилитетот. Акцијата успеала и сиот фарнцуски двор одлучил да се фати за крстот и мечот. Ангажманот на св. Бернард не застанал тука. Тој продолжил со кампањата во Бургундија, Фландрија, Лорена и конечно во Германија, каде што за крстоносната кауза го кандисал вториот најмоќен владетел од тоа време, Конрад III. Идејата за спас на загрозеното Ерусалимско кралство таму била уште поприфатена, така што во мај 1147, германските крстоносци, придружени од одреди на чешкиот и полскиот крал, Владислав II и Болеслав IV, заминале за Цариград.

Конрад и неговите словенски вазали кинисуваат од Регенесбург со дваесетилјадна војска кон устието на Дунав и Сава. Тука се префрлуваат на византиска територија и на 10 септември стасуваат во Цариград. Еден месец подоцна, стигнуваат и Французите на Луј VII. Германско-словенската групација, која била доста недисциплинирана, се упатува кон внатрешноста на Мала Азија, но набргу е победена кај реката Батис. Историчарот Рунциман битката од 25 октомври ја квалификувал како масакр. Овој пораз се смета за една од главните причини за пропаста на Втората крстоносна војна. По враќањето на Конрад во Цариград, неговата десеткувана војска се приклучила кон француските витези, кои биле многу подисциплинирани. По препорака на византискиот цар Мануел Комнин, овој пат заминале по крајбрежјето. Меѓутоа, кај Ефес, Конрад се разболел и се вратил во Цариград. Онаму тој се качил на брод и тргнал, по воден пат, кон Ерусалимското кралство. Во меѓувреме Луј, кој успеал по крајбрежјето да се докопа до Анталија, такуѓере земал кораби и по море тргнал кон палестинските простори. Двете војски се соединиле во Св. Симеон април 1148 г. и почнале борби со муслиманите. Тие очекувале помош од Мануил Комнен, ама тој, имајќи недоверба кон намерите на латините спрема Византија, склучил договор со Турчинот Масуд. Овој потег уште повеќе го продлабочил јазот меѓу католиците и православните. Во јули, крстоносците ја направиле круцијалната грешка - го нападнале Дамаск. Градот бил утврден со јаки ѕидини, па нападот бил вистинско самоубиство. Крстоносците биле жестоко поразени, по што наскоро Луј VII и Конрад III посрамени се вратиле дома.

Историчарите забележале неколку последици од Втората крусада. Како прво, продлабочено е неединството меѓу Источното и Западното христијанство, а како второ, зајакнала слогата меѓу муслиманските народи. Тоа го почувствувало Ерусалимско кралство на Балдвин III. По кратко време, мосулскиот ата-бег Нуреднин ги завладеал Сирија и Египет и непосредно го загрозил опстанокот на таа изолирана крсташка енклава.

АЛЕКСИЈ I И ПРВАТА КРСТОНОСНА ВОЈНА 1095-1099 г.

Крстоносните војни претставуваат особен феномен во европската воена историја. Еден од ефектите кој што го произвеле христијанските походи кон Ориентот било продолжувањето на животот на Византиската империја. Таа, по згаснувањето на воинствената македонска династија и посебно после поразот кај Манцикерт, била соочена со исчезнување. Од една страна, притискале Турците Селџуци, а од друга, Норманите во јужна Италија. Меѓутоа, благодарение на верските војни, што Западот ги покренал против исламот, ослабнал притисокот врз Цариград. И Византија, како и неколкупати претходно, повторно воскреснала.

Директен повод за воениот и религиознот занес што го зафатил латинскиот свет било заземањето на Ерусалим од страна на Турците Селџуци 1077 г. Оттогаш, пристапот кон Светиот Исусов гроб повеќе не бил едноставен, што ги фрустрирало многубројните христијански аџии, меѓу кои и некои идни крстоносни рицари. Во исто време, Византија била зафатена со турбуленции. Селџуците се пробиле до практично до Црното и Мраморното море, додека Норманот Роберт Жискар го освоил и последниот византиски град на Јадранот, Бари. Во такви околности, неколку локални гувернери 1078 г. се побуниле против наследникот на Роман Диоген – Михаил VII Дука. Револуцијата кулминирала 1081 г. кога на царскиот престол седнал Алексиј I, изданок на лозата Комнени. Тој цар и неговата династија, благодарение особено на Првата крстоносна војна, ќе ја вдахнови грчката империја со нова сила и ќе владее со неа цел еден век. Односите меѓу царот Алексиј I крстоносците најизворно се прикажани во книгата на неговата ќерка Ана Комина под наслов „Алексијада“. Таа била родена 1083 г., а на 14-годишна возраст лично го посведочила истоварувањето на крстоносците во нејзината земја, при што не останала рамнодушна кон еден од војсководците. Станува збор за принцот Бохемунд од Таренто, син на нормандискиот крал Роберт Жискар, со кого татко и’ Алексиј I водел војна, кога таа била родена.

Првата крстоносна војна во „Алексијадата“ е прикажана во поглавјата 10 и 11. Повеста на крусадерството воопшто, започнува со дејноста на мистикот Петар од францускиот град Амиен. „Извесен Франк, именуван како Петар, со надимак Капуљача, пошол на аџилак при Светиот гроб и откако претрпел многу нешта од рацете на Турците и Сарацените, кои пустошеа по Азија, тој си дошол дома со многу потешкотии“ („Алексијада“, с. 133). Натаму, Комнина раскажува дека, по враќањето во Пикардија, Петар Пустиникот започнал да лобира кај француските феудалци за ослободување на Христовиот гроб. Мнозина се одѕвале на Петровиот повик за Света војна, меѓу кои и францускиот крал Филип I. Од 1095 г. во кампањата се вклучил и папата Урбан II, кој на соборот во Клермон Феран, ги повикал христијаните на оружје, со што почнал Првиот крстоносен поход. Веќе следната година, во Цариград започнале да пристигнуваат витези од цела Европа, меѓу кои бележито било присуството на војводата од Лорена, Годфри Бујонски. За овој јунак ќе се исплетат многу бајки и легенди. Една од најфамозните ќе биде онаа во книгата „Света крв, свети Грал“, дека бил потомок на самиот Исус Христос и дека тргнал за Ерусалим во потрага за личното наследство!?!

Следната 1097 г. – спомнавме – стигнува и синот на Роберт Жискар - Бохемунд, очигледно симпатија на Ана Комнена и веќе истото лето, крстоносците ја зеземаат Никеја. Претходно, на Селџуците им пошло од рака да ја победат извидницата на Петар од Амиен, кој фанатично, прв се впуштил во борба со „неверниците“. Но тоа било се’ од турска страна. Султанатот на Сулејман веќе бил поделен на мноштво емирати, кои биле лесен плен за оклопните крстоносци. Наредната година, Годфри ја либерализирал цела мала Азија, додека брат му Балдвин и Бохемундовиот внук Танкред стасале до Месопотамија. Светиот град Ерусалим е освоен 1099 г. а Годфри е прогласен за Чувар на Исусовиот гроб. На Блискиот исток се создадени христијанските држави: Кралството Ерусалим, Кнежевството Антиохија и Грофовијата Едеса, а Мала Азија повторно станува византиска.

БИТКАТА КАЈ МАНЦИКЕРТ 1071 г.

Една од најзначајните битки на сите времиња е таа кај Манцикерт, која што се одиграла 1071 г. кај денешното градче Малазгирт. Актери на судбоносниот „сраз“ биле Византија и Турците Селцуци. Манцикертскиот бој се смета дека бил од стратешко значење. Последиците од неговото одигрување ги чувствуваме и денес, затоа што од тој момент, исламот и турскиот етнос засекогаш се закотвуваат во почвата на Мала Азија.

Историско-политичкиот бекграунд на битката кај Манцикерт е мошне комплициран. Во втората половина од XI век моќта на Византија бележи опаѓање. Македонската династија на Василиј II е на умор и власта ја држат неговите две внуки Зоја и Теодора, кои не успеваат да најдат солиден маж за позицијата цар. Јуни 1054 г. се случува скандалот со меѓусебното анатемисување на цариградскиот патријарх Михаил Керулариј и легатите на римскиот Понтиф Лав IX, од кое што подоцна ќе произлезе дефинитивниот раскол меѓу Источното и Западното христијанство. Претходно, во 1050 г. завршил животот на Зоја, нејзиниот маж Константин IX Мономах умрел 1055 г., додека сестра и’ Теодора година дена подоцна. Следна 1057 г. на тронот се искачува стратегот Исак, основоположникот на новата династија Комнини. Таа царска лоза ќе роди неколку силни владетели, но претходно ќе се случи граѓанската војна во Цариград и катаастрофата во Манцикерт. Имено, Комнените биле фамилија која ги застапувала интересите на воениот естаблишмент и таа имала свој конкурент во партијата на семејството Дука. Вторава партија Дука се сметала за репрезент на дворската администрација и го сметала Исака за узурпатор на престолот. Откако се поврзала со патријархот Керулариј, опозиционата партија го принудила царот Исак Комнин да абдицири, поставувајќи го на негово место својот експонент Константин X Дука. По неговата смрт, жена му Евдокија на 1. јануари 1068 г. се мажи за генералот Роман IV Диоген, кој е директен актер, губитник и пленик во битката кај Манцикерт.

Аналитичкиот текст за битката кај Манцикерт на австралискиот историчар Пол Маркхам, објавен 2005 г. под наслов „Воен дизастер или политичка грешка“, фрла светлина врз оние пресудни настани. Авторот Маркхам го прикажува воениот ангажман на Роман Диоген кој што претходел на вооружениот судир од 1071 г. Новиот цар уште по неговиот избор, се насочил кон Анадолија за да се справи со новиот противник – Турците Селџуци. Тоа номадско племе, кое дојавало од пустините на Туранската низија, веќе 1044 г., кога влегло во ерменскиот град Ани, загосподарило со делови на Мала Азија. Со заземањето на Ани, бил прекинат синџирот од гранични тврдини меѓу градовите Карс и Едеса (Санли Урфа) со што бил оневозможен економскиот контакт помеѓу Византија и арапскиот калифат. Диогеновата офанзива од 1068 г. пропаднала, што и’ дало повод на противничката фракција Дука да започне кампања против императорот. Идната 1069 г. Роман Диоген лансирал нова офанзива против Турците, која резултирала со мировна спогодба меѓу него и селџучкиот султан Арслан Алп. Ова било поради турската намера повеќе да се занимаваат со плодните региони на Сирија и Египет, отколку со ридестата и климатски сурова Анадолија. Во фебруари 1071 г. мировната спогодба била обновена, така што султанот Алп заминал од Едеса, устремувајќи се кон сирискиот град Алепо. Кога видел оти Селџуците не се расположени за борба, Роман IV одлучил да дејствува. Веќе во март организирал регрутација на платеници во византиската војска, при што собрал огромна армија. За несреќа, како командант на резервната армија го поставил Андроник, припадник на ривалскиот клан Дука. Во клучниот момент од конфликтот, Андроник едноставно дезертирал од бојното поле и неговите војници се вратиле во Цариград. Битка се случила на 24 август и траела два дена. Роман, заедно со својата скандинавска гарда, командувал со центарот. И покрај почетната иницијатива во првиот ден, аскерот се покажал далеку посилен. Вториот ден, грчката војска била разбиена, а самиот Роман IV бил заробен.

БИТКАТА КАЈ ХЕЈСТИНГС 1066 г.

Една од најпресудните битки во англиската историја, Хејстингс, е всушност кулминација на етничката драма што се случувала на Британските острови претходните децении. По смртта на Данецот Кнут 1035 г. се поставило прашањето за наследникот на англискиот престол. Неколку етнички заедници претендирале на круната: Саксонците кои живееле во јужна Англија, Данците кои формирале кнежевство на североистокот од земјата, викинзи од Норвешка и франкофонските Нормани од горна Франција, кои биле наследници на Скандинавците што, во IX и почетокот на X век, дивееле по Галија. Како што беше спомнато, во бракот меѓу Саксонецот Етелред и Норманката Ема, се родил Едмунд Цврстиот. Меѓутоа, по смртта на Кнут и неговите синови Харалд и Хартакнут, од Нормандија бил повикан помалиот брат на Едмунд – Едвард Побожниот. Овој се нафатил на кралската реабота, но бил премногу религиозен и затоа државничките работи му ги препуштил на способниот Ерл Годвин. Овој средновековен „премиер“ имал силни врски со сите важни политички центри од европскиот Северозапад. Особено била јака релацијата со Фландрија, каде што неговиот син Тостиг бил оженет за Јудита – ќерка на фландрискиот гроф Балдвин. А, пак, ќерката на Годвин, му била жена на самиот англиски крал Едвард.

По смртта на Едвард Побожниот во јануари 1066 г. англискиот совет за нов крал го избрал популарниот Харолд II, исто така син на лорд Годвин, кој што, инаку, по смртта на татка си 1053 г. станал „шеф-министер“ на кралот. Тоа го разбеснело како неговиот брат Тостиг, така и норманскиот војвода Вилијам, кој што бил крвно поврзан со кралската династија од Весекс. Исто така, Вилијам го спасил Харолда во 1064, кога вториов доживеал бродолом. Спасениот Саксон изјавил дека, по смртта на кралот Едвард, ќе се заложи круната да ја добие Норманот Вилијам, а таквото ветување го прекршил. И така, Харолд добил двајца ривали: брат му Тостиг и Вилијам Освојувачот, кои од две страни – од север и од југ - се устремиле кон Англија.

Тостиг се упатил кон североисточниот регион, од каде што го повикал норвешкиот викинг Хардрада на помош, ветувајќи му ја за возврат саксонската круна. Харолд II решил веднаш да расчисти со викинзите и затоа повел голема војска кон Јоркшир. Онде го пречекала здружената војска на Тостиг и Хардраде, со која на 25 септември се судрил кај Станфорскиот мост. Англо-саксонскиот крал однел тешка победа. Веднаш по победата, тој узнал дека на Југот го чека нов предизвик – Норманите. Неговите курири го известиле дека Вилијам се готви за истоварување во Сасекс. И затоа Харолд итно се запатил кон Лондон, со цел во големиот град да ја обнови својата – од Станфордскиот бој - прилично десеткувана армија.  Истоварувањето се случило на 28 септември 1066 г., додека големата битка ќе се случи набргу после тоа. Англо-саксонецот Харолд ја знаел тактиката на Норманите и можностите на нејзината коњица, така што решил да избегнува фронтален контакт. Затоа тој претходната ноќ се утаборил на едно брдо, од кое неговата пешадија можела поефикасно да дејствува. Според податоците од www.battle-of-hastings-1066.org.uk, Вилијам Освојувачот атакувал со три колони: левицата ја држеле Бретонците, центарот Норманите, додека на десното крило се наоѓале Фландријците. Првиот ред го сочинувале стрелци, вториот копјаници, а третиот коњаници. Првиот налет бил отфрлен, исто како и вториот, па Вилијам прибегнал кон воено лукавство. Глумејќи бегство, тој намамил дел од Англичаните во подножјето на ридот и ги разбил. Ова значително ги проредило редовите на Харолд и Норманите се здобиваат со премоќ. Пресуден момент на големата битка била Харолдовата погибја, кому стрела му се забила в око. До 15 часот, отпорот на саксонците бил скршен.

Битката кај Хејстингс е клучен момент во англиската историја. На 25 декември 1066 г. Вилијам е крунисан за крал, а нговата жена Матилда ќе стане кралица две години подоцна, 11 мај 1068. Претходното лето, против Норманите востанала Харолдовата мајка Гита, а 1070 г. брат му Моркар, ама обете буни биле задушени. До крајот на 1070 г. норманскиот „конквест“ е завршен.

БОРБИТЕ НА ЦАР САМОИЛ 976 – 1014 г.

Ерата на Василиј II, во чие доба на владеење и се случува борбата на цар Самоил, е опишана во повеќе книги, меѓу кои една од највредните е „Хронографијата“ на Михаил Псел. Псел бил дворјанин на Зоја Порфирогенит – внука на Василиј II и ќерка на неговиот брат и наследник на царската фотеља – Константин VIII. Пселовата хронологија започнува со Василиј Македонецот, со кого пак завршува „Историјата“ на Лав Ѓакон. Овој вториов е драгоцен извор за борбите помеѓу Василиј и Самоил, бидејќи и самиот учествувал во битките меѓу грчката и словенската војска, на византиска страна, секако. Псел ја раскажал позадината на Самоиловата епопеја. По смртта на брилијантниот цар-воин Јован Цимискиј, кој што ја повратил византиската власт на Блискиот исток, традицијата на василевси-војници била прекината и на тронот се качил императорскиот син Василиј. Неговото авансирање било оспорено од двајца војсководци со исто име: Варда Склер и Варда Фока, внук на Ниќифор Фока.

Тие најпрво завојувале меѓусебно, па дури и одржале двобој, во кој победил Фока. По елиминирањето на Склер, и самиот Фока бил отстранет, ама не од младиот Василиј, туку од неговиот имењак Василиј паракимомен. Овој евнух бил „лорд чембрлен“ на царскито двор и фактички ја држел власта во свои раце, иако номинално Василиј II бил автократор. Оваа ситуација траела во првите 14 години од царувањето на Македонецот – меѓу 976 г. кога избувнало востанието на тнр. комитопули и 986 г. Тоа време се поклопува со големите победи на цар Самоил. Но, 985 г. Василиј II го обвинил својот имењак дека кове заговор и го оддалечил од Палатата и вгодина почнал посериозно да се занимава со македонското востанието. Тука вреди да се спомене уште една фигура, која имала свое влијание врз настаните од крајот на X век, а тоа е кралицата Теофана. Таа му била внука на Јован Цимискиј, а била омажена за германскиот крал Ото II, кој подоцна ќе му ја даде царската круна на Самоила (Б. Панов, „Средновековна Македонија“, с.).

Самоиловата епопеја, според историчарот Константин Иречек, започнува со бегството на заточениот бугарски цар Борис II и брат му Роман од Цариград во 978 г. Кај Трајановата врата, Борис II бил убиен од група Бугари, додека Роман успеал да избега кај Самоил „кој го назначил за началник в Скопје на Вардар“ („Историја...“ с. 222). Околу 981 г. Самоил со сите снаги се насочил кон Тесалија и Елада, каде се’ уште словенскиот елемент бил во „полна сила“. Во Лариса тој зел за жена една красна гркиња, која подоцна му го родила синот Гаврил. Откако се приближил до Атика, Самоил решил да се врати во Македонија. Тој своето седиште најпрвин го поставил во Преспа, за подоцна да го премести во велелепниот Охрид. Пет години подоцна, Василиј II тргнал да се пресмета со побунетите Словени на запад. На 17 август се случил бој кај г. Ихтиман, во кој лично учествувал историчарот Лав Ѓакон. „Стрелите на мизијците торжествуваа над копјата на евзоните“, го пренесува Иречек извештајот на Лав Ѓакон (с. 223). По поразот, Василиј морал да се врати дома за да се допресмета со Варда Фока. Тоа од страна на Самоил било искористено да го прошири своето царство кон егејска Македонија, како и кон Јадранско море. Но, во 996 г. дошол и првиот пораз кај р. Сперхеј, од каде Самоил едвај се спасил со бегство. Следувала повеќегодишна офанзива на грчката војска, во која дел по дел, ќе бидат откинувани парчиња од Самоиловата држава. Војната да кулминира со прочуената битка кај Беласица 1014 г., која е опишана од историчарот Драган Ташковски, во романот „Цар Самоил“.

„Првите непријателски војници почнаа веќе да упаѓаат во рововите и да ги преминуваат палисадите. Јуришаше и царот Василиј, кој не престануваше да ги бодри своите војници. Самуил и Гаврил, заедно со другите македонски војсководци и со храбрите војници, успешно ги одбиваа непријателските налети. Наеднаш речиси сите се стаписаа. Зад нив одекна планината. Со мечови в рака и со вперени копја, како порој се спушташе одозгора византиски одред. Тоа беа војниците на Ксифија. И кога тие од грб налетаа врз редовите на Самуиловата војска, настапи пресврт во битката.“ (с. 235).

ВОЈНИТЕ НА АЛФРЕД и ЕТЕЛРЕД 868 – 1016 г.

Нордиските инвазии во британските земји повторно се засилиле по смртта на Карло Велики. Во добата на Карло Велики, започнува процесот на обединување на англо-саксонските племиња во засебен народ. Овој процес е засилен во времето на Егберт, војводата на западната грофовија Весекс. Откако го победил својот главен ривал Беорнвулф 825 г., тој по четири години прогласил обединување на Англија, која станува кралство. Во 836 г. Егберт ги победил Норманите, кои непрестајно надирале од француска Нормандија. Сепак, во 842 г. Норманите успеале да го заземат и запалат Лондон. Конечното стабилизирање на првото англиско кралство се случува за време на неговиот внук Алфред, кој владеел до крајот на IX век. Алфред бил учен човек, изумувач и законодавец. Четвртина век водел битки со данските нордијци, кои по замањето на Јорк и Северна Умбрија 866 г. фактички ја поделиле земјата на југозападен, англиски и североисточен, дански дел, познат под називот „дејнло“ (област во која владеат дански закони“). Во „Енциклопедија Британика“ (изд. „Политика“), за него пишува:

“Алфред Велики, крал на Весекс во југозападна Англија. Му се придружил на братот Етелред I во спротивставувањето на данската војска во Мерсија (868 г.). Наследувајќи го брата си на местото крал, се борел против Данците кај Весекс 871 г. и повторно 878 г., кога бил единствениот западно-саксонски водач што одбил да се покори на нивната власт и затоа бил прогонет на островот Ателна. Ги поразил Данците во битката кај Едингтон (878 г.) и го спасил Кент од уште еден дански напад 885 г. Следната година тргнал на Лондон и го зазел, поради што сите англиски кралеви кои не биле под данска власт, го прифатиле за крал. Алфредовата стратегија, која подразбирала градење утврдувања, поморска флота и реформа на војската, им овозможила на неговите наследници да го освојат ‘Дејнло’. Алфред составил важен кодекс на закони и го поттикнувал описменувањето и учењето, лично преведувајќи латински книги“. (с. 38, I том.)

После смртта на Алфред Велики, в Англија започнува речиси целовековен период обележан со напредок и процут. Таквиот период на развиток и благосостојба ќе биде нарушен од нови, овој пат викиншки напади, кон крајот на XI век. Тогаш на тамошната политичка сцена ќе се издигне нов крал со име Етелред, кој поради својата наводна неподготвеност, ќе добие прекар „Неспремен“. Етелред кој владеел отприлика во исто време како и цар Самоил – од 978 до 1013 г., за помош во одбраната од норвешките скандинавци предводени од Олаф Тригвесон, се обратил до старогерманските Нормани, кои веќе биле закотвени на француско тло. Норманите, кои во VIII и IX век пустошеле ширум Франција, веќе во голема мера биле асимилирани и го прифатиле францускиот јазик и култура. Ним им се обратил за помош Етелред, а како завет за сојузништво, ја побарал раката на принцезата Ема, ќерка на норманскиот војвода Ричард I. Според Вил Дјурант, од тој брак „ќе произлезе многу историја“, при што како колатерална штета од англо-норвешкиот судир, ќе настрадаат емигрантите од Данска. Еве што за ова, во книгата „Доба вере“, пишува Дјурант:

„Верувајќи или претварајќи се, дека Данците коваат зсавера да го убијат него и Парламентот (Witenagemot), Етелред тајно наредил општ масакр на Данците сегде на Островот (1002 г.). Не се знае колку темелно е извршена наредбата; веројатно е дека сите дански мажи, дораснати за носење оружје, биле потепани, како и некои жени; меѓу нив била и сестрата на данскиот крал Свејн. Зарекувајќи се на одмазда, Свејн ја нападнал Англија 1003 г. и повторно 1013 г., овој пат со целата своја војска. Етелред бил напуштен од своите благородници, тој побегнал во Нормандија, а Свејн станал нов господар и крал на Англија. Кога Свејн умрел (1014 г.) Етелред ја обвновил својата борба; благородниците наново го напуштиле и склопиле мир со Свејновиот син Кнут (1015 г.). Етелред умрел во опколениот Лондон; неговиот син Едмунд Цврсти храбро се борел, но Кнут го совладал кај Асандун (1016 г.). Сега цела Англија го признала Кнута за свој крал“ (с. 577).

БАЛКАНСКИТЕ ПОХОДИ НА КЊАЗ СВЕТОСЛАВ 968-971 г.

Увертира на првата голема руско-византиска војна бил нападот на Киевска Русија врз Цариград од 860 г. Таа епизода им останала во сеќавање на византијците, кои морале да го враќаат царот Михаил III од походот против Арапите во Анадолија, за да ги спасува од руската опсада. Тогаш започнале напорите на Византија за христијанизација на младите словенски народи, кои ќе се интензивираат со мисијата на на св. Кирил и Методиј, а особено по создавањето на словенските азбуки глаголица и кирилица.

Вториот обид за руски пробив кон топлите мориња се случува стотина лета подоцна. По прераната смрт на Роман II од 15. март 963, за која дел од историчарите ја обвинуваат фаталната царица Теофано, на византискиот престол се искачил генералот Ниќифор Фока, кој бил заповедник на војската. Кога се искачил на престолот, овој амбициоизен воин имал повеќе успешни воени експедиции на југ, почнувајќи од Крит, којшто го ослободил по цело столетие арапска окупција. Но, по пет години откако седнал на тронот, предизвикот за Ниќифор Фока дошол од север. Имено, во 968 г., голема војска на рускиот кнез Свјатослав I Игоревич го преминала Дунав и ги разбила бугарските воени формации, заземајќи дузина славјано-бугарски градови долж Дунав. Кога тоа го дознал, Ниќифор Фока ги подбуцнал Печенезите да го нападнат Киев. Свјатослав Игоревич привремено се вратил во Киевска Русија, каде што набрзина расчистил со Печенезите. Веќе следната година се повратил во Бугарија, овој пат освојувајќи ја престолнината Преслав. Во негови шепи паднал младиот цар Борис II, кој само што го наследил тукушто починатиот Петар I, а заробен е и брат му Роман (инаку, мошне близок на цар Самуил). Првичното непријателство меѓу двете словенски заедници – руската и бугарската – прераснало во пријателство, кога Борис II и Роман увиделе дека војската на Књазот може да им помогне во битките со Византија. Бугарија станува руски вазал, а главниот град Преслав отскочна даска за продор на Киев во Тракија.

Ниќифор одлучил да ја отстрани словенската опасност и затоа кон крајот на 969 се вратил од Сирија. Тогаш на византискиот двор се случила нова драма во режија на царицата Теофано, која ја имал опишано хроничарот Лав Ѓакон во делото „Историја“. Ноќта помеѓу 10 и 11 ноември, банда заговорници, на чело со љубовникот на Теофано Јован Цимискиј, се „ушуњале“ во спалните на дворецот Буколеон и го обезглавиле Ниќифора. Неговата отсечена глава била покажана од прозорот на спалната, што обесхрабрфило секаков отпор и Цимискиј бил прогласен за цар.

Тој решил да се справи со Русите, но веќе следното лето 970-то тоа се покажало ѓаволски тешко. Свјатослав се спуштил во Тракија и во крвава битка го освил Пловдив, ама кога се запатил накај Цариград, бил сопрен во Аркадиопол. Следната пролет 971 г., Цимискиј решил да преземе иницијатива. Со пешадија настапил кон Преслав, а со флота запловил кон Силистра, кајшто бил улогорен Свјатослав. На 12 април, после тешка битка, Цимискиј успеал да го заземе Преслав и да го зароби Бориса II. На, наместо да ги казни Бугарите, итриот Грк објавил декларација во која прогласил дека всушност сака да го вознобнови бугарското царство, под услов соседните Словени да ја откажат алијансата со Русите. Таа негова декларација им се допаднала на бугарските болјари, кај кои веќе се јавил револт против грубата политика на рускиот кнез. Тие почнале да преминуваат на грчка страна. Бугарските градови, еден по еден, ги отворале своите порти на византиската војска, така што редица утврдувања крај Дунав прешле на спротивната страна. Кога видел што се случува, Свјатослав се разбеснил и дал да се убијат 300 видни граѓани на Силистра. Но, тоа не било од помош. Визатниската војска веќе била под ѕидините и по тримесечна опасада, успеала да ги натера Русите на примирје. На Свјатослав му било дозволено да се замине, доколку ги врати заробениците и се откаже од Балканот. На враќање во Киев, великиот кнез е нападнат од Печенезите и убиен во бој. Бугарскиот цар Борис II бил однесен во Цариград, а власта во поништеното бугарско царство е предадена на „комитопули“, меѓу кои е таткото на цар Самоил.

ВОЈНИТЕ НА ЦАР СИМЕОН БУГАРСКИ 894 - 926 г.

Симеон Велики бил помал син на првиот покрстен бугарски владетел Борис – Михаил. Борис бил крстен од страна на последниот цар од Амориската династија Михаил III, есента 865 г. Истиот тој император, следната 866 г. за свој совладетел го крунисал извесниот Василиј Македонец, кој бил обичен селанец, но благодарение на физичката сила и вољата, успеал да му се наметне на Михаил III. Меѓутоа, 17 месеци откако се здобил со цезарската круна, простиот човек од Македонија (инаку, од ерменско потекло) го убил византискиот цар и себеси се прогласил за василевс. Така, со искачувањето на тронот, Василиј I, ја основал долговечната „македонска династија“, која ќе се протегне длабоко во XI век. Неговиот наследник на престолот, Лав VI, ќе биде главниот противник на Симеон Бугарски. Патем, за некои историчари, татковството на Лав VI Мудриот е проблематично: во книгата „Цар и првосвештеник“ од Жилбер Дагрон има податок дека вистинскиот татко на Лав е всушност претходникот на Василиј I, бидејќи неговата мајка Евдокија, пред да се омажи со Василиј I Глава, му била љубовница на последниот аморијски цар Михаил III Пијаницата (с. 233).

Што се однесува до Бугарите, нивниот остарен кнез Борис првично за свој наследник го поставил најстариот син Владимир. Меѓутоа, поради неговата политика на враќањет кон паганството, наскоро тој ќе биде сменет од страна на Борис, кој во меѓувреме се замонашил. Борис како замена на Владимир го поставил помалиот син Симеон, кој ќе го вивне Првото бугарско царство до најголеми височини. Симеон бил прогласен за цар 893 г. во новата престолнина Преслав и речиси од истиот момент започнува серија напаѓачки војни за ширење на бугарските граници. Веќе во есента 894 тој се судрил со војските на византискиот цар Лав VI кај Одрин и ги поразил. Грците се обратиле за сојузништво кон Унгарците, кои се’ поинтензивно се населувале на бреговите на Днестар. На тоа Симеон одговорил со здружување со Печенезите, кои биле источни соседи на „Маџарите“. Пролетта 896 г. бугарско-печенешките коњаници го нападнале логорот на Унгарците негде меѓу Дунав и Днепар и го разбиле. Како резултат на тој притисок, Унгарците ќе се придвижат кон запад и ќе се населат во Панонската низина, со што трајно ќе ги раздвојат јужните од западните и источните Словени.

После неколку месеци, Симеоновите војски повторно се свртеле кон југ – кон Византија – чии војски наново ги победиле кај Вулгарофигон (денешен Бабаески, меѓу Едрене и Истанбул). Уследила неколкугодишна пауза, за во почетокот на X век одново да почнат Симеоновите „нашествија“. Во 913 г., како што се наведува во „Историјата на Бугарија“ од БАН (с.111) неговите одреди се упатиле кон источна Тракија и дошле до ѕидините на Цариград. Таму само што бил крунисан новиот император Константин VII, син на Лав, чии регенти склучиле примирје со бугарскиот цар, а за возврат му ветиле дека новиот василевс ќе биде оженет со неговата ќерка. Меѓутоа, следната година, кога во Цариград дошло на власт друго регентство, ветувањата биле повлечени, па Симеон одново завојувал со Византија. Наредните две години, грчката дипломатија правела потези за привлекување на византиска страна Србите и Унгарците. Царската војска се распоредила на северно од Дунав, за да ги нападне Бугарите од тил. До клучната битка дошло на 20 август 917 г. кај реката Ахелој, која се наоѓа помеѓу Несебар и Поморје. По целодневно крвопролитие, победиле Бугарите, што громко одекнало во грчкиот свет.

Бугарско-византската борба се’ повеќе ги зафаќала другите балкански земји. Експанзивниот Симеон тендирал во своето царство да ги опфати сите јужни Словени, поради што завојувал и со Србите, како и со Хрватите. Неговите судири со тие два народа се детално опишани во книгата на цар Константин VII Порфирогенит „О управљању царством“ од X век (глава 31 и 32). Ако со кнезот на Србите Захарие тој имал некаков успех, во битката со првиот хрватски крал Томислав 926 г. го доживеал најголемиот пораз. И покрај тоа, пред својата ненадејна смрт од 27 мај 927 г.  бугарскиот цар господарел со енормна територија: од Словачка до Солун и од Црно море до Јадран.

ВИЗАНТИСКИТЕ ВОЈНИТЕ СО ПРАБУГАРИТЕ 758 - 811 г.

Бугарските Словени се доселили во масивен бран околу 680 г., кога преку Дунав се префлиле „седумте племиња“. Словенизирањето на североисточна Бугарија го прикажал историчарот Петар Петров во книгата “Славјани и Праблгари до образуването на блгарската држава“: „Во земјите на север од Стара планина обитавале Северците и седумте славјански племиња. Уште во времето по образувањето на бугарската држава, Северците получиле задача да ги бранат проходите на источна Стара планина, што покажува дека тие тука биле населени. Околу 767 г. изворите уште еднаш ги споменуваат Северците во врска со походот на византијците во нивните земји и одвлекувањето на нивниот вожд Славун во пленство. Останатите седум племиња се посочени општо, без да се дадени нивните имиња. Извесно е само тоа дека ја населувале огромната територија од источна Стара планина до Карпатите, следствено на што нивните земји се простирале од обете страни на Дунав. Славјанско население живеело и во Добруџа“, (с. 63).

Веќе од крајот VII и половината на VIII век, Бугарија станува значаен фактор на Балканот. По отклонувањето на арапската опасност, византиските цареви решиле да се пресметаат и со Бугарија, но и со поројот од словенски доселеници, што ги прелавил Македонија и Грција. Синот на Лав III, иконоборецот Константин V, во 758 г. отпочнал серија воени походи против Словените во Македонија, за потоа да се сврти кон Бугарија. Според „Историјата на Бугарија“ (БАН, 1961) по убиството во 761 г. на ханот Винех, наследник на Кормисош, дошло до внатрешни пресметки на во прабугарскиот двор (с. 64-72). Новоизбраниот хан Телец организирал одбрана од армијата на Константин и двете војски се судриле на Анхиалското поле (кај денешно Поморје) на 30 јуни 763 г. Словенско-бугарската војска претрпела пораз, а византискиот цар одвел многу заробеници во престолнината, каде што во дрвени окови, ги предал на градските толпи.

Поради поразот, Телец бил симнат од престолот во престолнината Плиска и на негово место дошол ханот Сабин. Овој веднаш започнал мировни преговори со Византија, што меѓу Бугарите било сфатено како предавство. Сабин исплашен за својот живот, преку Несебар, избегал во Цариград. Уште неколку војводи со азиски имиња се качувале и симнувале на прабугарскиот трон (Умар, Токту, Паган, Телериг, Кардам). Во 775 г. Константин V умрел в Аркадиопол (денес Лулебургаз), а конците на Империјата ги приграбила неговата сопруга Ирина. Престолонаследникот Лав IV ја немал дарбата за војување на татка си, а и умрел по само  пет години, 780 г. Неговиот сукцесор Константин VI – инаку син на Ирина - во 792 г. претпрел пораз од ханот Кардам кај крепоста Маркела, на Балкан Планина, при што едвај се спасил со бегство. После таа битка меѓу Византија и Бугарија, до почеткот на VIII век, немало позначајни војни.

Но, по доаѓањето на бугарскиот трон на ханот Крум, ситуацијата се изменила. Кога воинствениот хан увидел дека Карло Велики во 803 г. ги победил Аварите, одлучил да дејствува порешително. Тој прво ги нападнал Аварите, дотолчувајќи ја нивната држава и воспоставувајќи заедничка граница со Франките на Тиса. Во меѓувреме, на византискиот престол се качува логотетот Ниќифор I. Смртта на арапскиот калиф Харун ал Рашид 809 г. царот го користи да ја реорганизира војската и вниманието да го насочи кон уништување на бугарската држава. Пролетта 811 г., тој презема голема воена акција во која успева да ја освои престолнината Плиска. По кратко време, тој се упатил на Запад со цел да ги дотолчи војските на Крум. Арно ама, Крум во меѓувреме се засилил, ги вооружил дури и жените, а успеал да привлече на своја страна и грст аварски одреди. На 26 јули дошло до страотен судир во источните делови на Стара Планина, кај превојот Врбишки проход. Словенско-бугарските војски му нанеле катастрофален пораз на Ниќифор I, при што загинал и самиот тој. Од оваа битка останата е слика на која се гледа како Крум пие вино од Ниќифоровиот череп!

АРАПСКО-ВИЗАНТИСКИТЕ БОРБИ 636, 674, 717 И 740 г.

Неизбежно било доаѓањето во воен конфликт помеѓу Византија и новата сила на Ориентот – Арабија. Кога царот Ираклиј ја ништел Сасанидска Персија, тој практично го отстранил и „тампонот“ кој што го попречувал контактот помеѓу старата и младата теократија. Откако Арапите ги елиминирале грчките гарнизони во Газа, се усмериле кон Сирија, која што била прва на удар. И таму се има згодено една од најкрупните битки на сите времиња – битката кај Јармук од 20 август 636 г. Ираклиј собрал етнички и верски шаренолика платена војска, која била побројна од арапската. Но, оваа вторава била покомпактна и помотивирана затоа што се борела за џихад – света војна. Нејзини команданти биле вториот калиф Омар и војсководецот Халид ибн Валид, додека на чело на цариградските трупи стоеле трезорскиот министер Теодор Сакелариу, Ерменецот Вахан, иранецот Никита и христијанскиот Арапин Џабала (извор: „Историјска библиотека“). Ден пред битката, Вахан се обидел да се спогоди со Валид, ама паричната понуда не била прифатена. Следното утро, на 15 август, биле заподенати првите двобои, кои набргу го разгореле жарот на борбата. Битка траела 6 дена, за на 20 август Арапите да извојуваат огромен триумф. Се проценува дека кај реката Јармук 636 г. загинале неколку илјади Арапи и десетина илјади византиски борци. По Јармук, арапските калифи загосподариле со Блискиот исток, а мошне скоро се насочиле и северно – кон Мала Азија и Цариград.

Поради внатрешни превирања, до првата арапска опсада на Цариград дошло по 4 децении. Во 674 г. Умајдскиот калиф Муавија ја испратил својата воена морнарица заради блокирање на Константинопол од вода. Меѓутоа царот Константин IV – претпоследниот од исавриската династија – добро ги подготвил ѕидините на Вториот Рим. Уште повеќе, тој дошол во посед на новото оружје познато како „грчки оган“, своевиден пламенофрлач, кое сеело ужас кај Арапите. Нејзин изумител бил извесен Калиник од Сирија. По 3 години, муслиманските завојувачи ја дигнале опсадата и се повлекле.

Она што за западната цивилизација претставува Карло Мартел, за источно-европската би бил Лав III. Тој е основач на нова династија, позната како сиријска или исавриска, наречена според земјата на Лавовото потекло (родум бил од г. Германикеја, северна Сирија). После премрежјата што настанале по смртта на последниот изданок на ираклиевата лоза Јустинијан II, престолот го презема стратегот на Анатолиската покраина Лав, кој во црквата Света Софија, на 25 март 717 г., е крунисан за цар. Пет месеци од крунисувањето, тој морал да се соочи со најголемата опасност за Империјата: Арапите повторно допловиле до ѕидините на Цариград. Меѓутоа, тука го претрпуваат и својот втор пораз. Арапските бродови наново бидуваат изложени на убиствениот „грчки оган“ и пак морале да се откажат од продор во Златниот рог. Тие направиле опсада на градот, очекувајќи дека, преку изгладнување, ќе успеат да го заземат Константинопол. Опсадата траеле цела година. Но, таа била потешка за Сарацените, затоа што биле зафатени од  епидемија. Наредната 718 г. на помош на Лав му притекнал бугарскиот хан Тервел, кој им нанел такви загуби на маврите, што тие конечно се повлекле.

Лав III бил основач на иконоклазмот – антиклерикално движење што ја зафатило Византија во VIII век. Ама, неговиот син Константин V се покажал како уште поголем противник на иконите од сопствениот татко. Како што наведува Шарл Дил, во негово време црквата била подложена на крвави репрресалии: „Манастирите биле претворени во граѓански установи, затворани, прогонети; во Цариград речиси и да не постоеле“ („Византиски слики“ с. 63). Од друга страна, тој се покажал еднакво успешен во борбите против Арапите. Константин V прешол во офанзива 746 г., кога ја повратил Исаврија, земјата од која потекнувало неговото семејство. После смената на династијата Умаиди со лозата Абасиди, што го ослабела Калифатот, иконоборците дополнително ја засилиле контраофанзивата. По Константиновиот успешен поход во Ерменија и Месопотамија 752 г., исламската опасност е отклонета, а борбите со Калифатот се претвориле во погранични пресметки.